نخستین نمونه های دفترهای حدیث شیعی

1- کتابت حدیث شیعی در عصر امامان زین العابدین سجاد و باقر (ع)

پس از واقعه عاشورا در سال 61 ق و مرگ خونین امام حسین(ع) ، نواده پیامبر و تنی چند از اصحاب و شیعیان اهل بیت بر دست سپاهیان والی امویان بر كوفه ، با وجود تداوم تشیع در شكل سیاسی و مذهبی در طول دوران بنی امیه و بویژه در شهر كوفه و ظهور ادبیات شیعی و از جمله در قالب حدیث، زمینه برای شكل گیری اولیه گرایش فقهی – اعتقادی شیعی جز در دوره امام باقر ( 56 یا 57 – 114 یا 117 ق ) فراهم نشد . تشیع عصر ما قبل امام باقر (ع) بیشتر رنگ سیاسی / اعتقادی با مایه های تفكرات تند غالیانه داشت و در این میان تنها شمار اندكی با امام زین العابدین سجاد (امامت : 61 – 95 ق ) كه ادعای زعامت و رهبری دینی / سیاسی بارز نداشت و در انزوا به سر می برد ، مرتبط بودند . اطلاع ما از این حلقه بسیار اندك است و منابع ما در این مورد اطلاعات پراكنده و بعضا آشفته و متناقضی ارائه می دهند كه بخشی از آن متأثر از عقاید فرقه ای آینده تنظیم و پیشنهاد شده است . از آن میان از شخصیت پیچیده ای با عنوان ابو خالد كابلی ، ملقب به كنكر در منابع تاریخی یاد شده است كه در حجاز با امام سجاد مصاحبت داشته وتا اندازه ای اهل روایت حدیث نیز بوده است [1]. از راویان امام سجاد ، از راوی معروف ابوحمزه ثابت بن دینار ثمالی ( د. میان سالهای 148 – 150 ق ) نیز نام برده می شود كه در عین حال از اصحاب نامدار امام باقر نیز بوده است.
ابوجعفر محمد بن علی بن الحسین الباقر (ع)، پنجمین امام شیعیان امامیه است كه در عین حال خود به عنوان بارزترین عضو دانشمند اهل بیت در عصر خویش مورد توجه و احترام بسیاری از محافل حدیثی و فقهی اهل سنت قرار داشت. وی با وجود اینكه شمار بسیاری از هواداران و شاگردان شیعی اش در كوفه ، مقر اصلی و خاستگاه حدیث شیعی ، زندگی می كردند ، ولی خود در مدینه بسر می برد و حلقه ای از شاگردان و دوستداران داشت . امام باقر منبع الهام بخشی برای بسیاری از عناصر اندیشه اعتقادی و فقهی شیعیان در گرایشهای مختلف بود و در فقه جعفری از پایگاه بلند و مهمی برخوردارست[2]. در منابع از تفسیر/ تفاسیر قرآن امام كه به روایت از وی در سنتهای شیعی نقل می شده است ، سخن به میان آمده است[3]. علاوه بر شیعیان ، رجال اصحاب حدیث سنی و فقهای ایشان نیز به سماع حدیث و بهره علمی بردن از امام باقر و پس از وی فرزندش امام جعفر صادق (ع) علاقمند بودند و به برخی از آنان دفترهای حدیثی روایت شده از امامان شیعی نسبت داده شده است و بعضا حتی برای سنتهای روایی شیعی و امامی ، جزء منابع مطمئن حدیث و فقه امامان به شمار می آیند [4].
اما از مهمترین شاگردان شیعی امام در كوفه ، باید از دانشمند برجسته علوم دینی در اواخر دوره اموی جابر بن یزید جعفی( د. 128 یا 132 ق ) نام برد كه راوی بسیار پركار حدیث و مورد توجه حتی مشایخ حدیثی سنی بود . گفته اند تنها از امام باقر نزدیك به هفتاد هزار حدیث شنیده بوده است . جابر جعفی را می بایست هسته اصلی شكل گیری حدیث شیعی كوفه در دوره امام باقر دانست كه تأثیری دراز دامن بر سنتهای حدیثی كوفی و شیعی در گرایشات مختلف و مهمتر از همه گرایش تندروی غالی كوفه داشته است[5] . او برخلاف بسیاری از معاصران و مشایخش به نوشتن حدیث اهتمام داشته است [6]. كتابهای مختلفی و از جمله كتاب التفسیر ( با مضمون حدیثی ) در فهارس شیعی به جابر منسوب است [7]، كه برخی از آنها صبغه كتابهای تاریخی دارند و مورد استفاده منابع تاریخی قرار گرفته اند[8] . از او مجموعه وسیعی حدیث در منابع موجود است[9] كه می بایست دست كم بخشی از آنها به همین كتابها باز گردد. درست روشن نیست كه تا چه اندازه وی در شكل گیری هویت كتابهای خود سهم داشته است، بویژه اینكه برخی كتابهای منسوب به او متعلق به دوره تصنیف و تبویب احادیث بوده كه اندكی دیرتر از دوره جابر آغاز شده است. از دیگر راویان شیعی عصر امام باقركه از وی نقل حدیث می كند ، باید از سعد بن طریف الاسكاف ( كفاش ) كوفی نام ببریم كه در ادبیات حدیثی شیعی و به ویژه با ویژگی قصه گویی و فضایل نویسی تأثیر قابل توجهی داشته است و از راویان عمده اصبغ بن نباته است [10]. دفتری از احادیث به وی در فهارس امامی نسبت داده شده است [11]. در شمار مهمترین شاگردان و اصحاب امام باقر كه به تدوین حدیث و گردآوری آن اهتمام داشت و در سنتهای شیعی تأثیر مهمی از لحاظ حدیثی و اعتقادی نهاد ، ابوالجارود زیاد بن منذر همدانی خارفی را باید نام ببریم كه پس از درگذشت امام ، تمایلات انقلابی بارزی پیدا كرد و به عنوان یكی از رهبران شیعی كوفه حتی به قیام زید بن علی ، برادر امام باقر پیوست [12]. از جمله متون مهم شیعی كوفی كتاب تفسیر القرآن، با مضمون حدیثی است كه با عنوان تفسیر امام باقر نیز شناخته می شده و به ابوالجارود نسبت داده شده است [13]. این كتاب در سنتهای روایی مختلف شیعی و با استناد به ابوالجارود روایت می شده است و تا قرنها نسخه / نسخه های آن در دسترس بوده است ، گرچه هم اینك از طریق كتابهایی مانند تفسیر منسوب به علی بن ابراهیم القمی و پاره ای نقل قولها در كتابهای دیگر ، قسمتهایی از آن را در اختیار داریم [14]. وی با دفتری از احادیث كه به او نسبت داده می شده[15]، مرجع بسیاری از احادیث كتابهای امامیه و زیدیه است [16]. زید بن علی به عنوان یكی از دانشمندان اهل بیت مورد توجه شیعیان در دوره امام باقر و صادق بود و به ویژه قیام و مبارزه او بر علیه حكومت اموی ، شماری از دانشمندان كوفه و از جمله شیعیان را به او متمایل كرد. بخشی از میراث حدیثی شیعه در نیمه قرن دوم قمری به او مربوط می شود .در این میان ابوخالد عمرو بن خالد واسطی[17] كه از كوفه به واسط مهاجرت كرد ، گرایش زیدی داشت و افزون بر اینكه از امام باقر حدیث روایت می كرد[18] ، ناقل احادیث شیعی زید بن علی در سنتهای زیدی و امامی بود كه درست روشن نیست تا چه اندازه خود زید بن علی در شكل گیری آن سهم داشته است[19]. در محیط كوفه این دوران، زیدیان در كنار سایر گرایشات شیعی از احادیث دو امام باقر و صادق نیز بهره می بردند و شماری از همین زیدیان ، برای سنت حدیثی امامیه شناخته شده هستند[20] .

پی‌نوشت‌ها:

[1] برای او كه گفته اند در آغاز تمایل به محمد بن حنفیه ، فرزند امام علی كه از سوی كیسانیان به عنوان امام معرفی شده بود ، داشته است ، نك : برقی ، " الرجال " ، همراه الرجال ابن داوود حلی ، به كوشش جلال الدین محدث ، تهران ، 1342 ش ، ص 8 ؛ كشی ، ص 9 – 10 ، 115 ، 121 – 124 ؛ طوسی ، رجال ، نجف ، 1380 ق / 1961 م ، ص 100 ؛ برای روایاتی در مورد او و مناسباتش با امام سجاد و محمد بن حنفیه ، نك : تاریخ اهل البیت ، ص 148 ؛ الكلینی ، 1/472 ؛ طبرسی ، اعلام الوری ، ص 254 ؛ راوندی ، الخرائج و الجرائح ، 1 /258 ، 261 – 264 ؛ مجلسی ، 46 / 29 – 30 ؛ برای او نیز نك : دایره المعارف بزرگ اسلامی ، 5 / 424 – 425 .
[2] برای امام باقر ، نك : مدرسی ، Tradition and Survival: A Bibliographic survey of Early Shi’ite Literature, 2003, p.37.
[3] نك : ابن ندیم ، ص 36 ؛ نجاشی ، ص 170 ؛ طوسی ، ص 72 نیز نك : منصور بالله عبدالله بن حمزه ، العقد الثمین ، ص 312 ؛ نیز نك : مدرسی ، ص 37 – 38 .
[4] برای برخی از راویان سنی امامان نخستین كه احادیث آنان در سنتهای امامی هم وارد شده ، نك : مدرسی ، ص 131 – 133 ؛ مورد احتمالی عبدالله بن میمون القداح در ص 145 – 150 ؛ نیز : ص 200 -201 ؛ ص 207 – 208 ؛ ص 211-212 ؛ ص 223 – 224 ، برای مورد حفص بن غیاث القاضی ، نك : همو، ص 231 – 235 ؛ نیز : ص 258 -259 ، ص 290 -291 ، ص 300- 301 ؛ در مورد راوی سنی اسماعیل بن ابی زیاد السكونی كوفی كه از امام صادق روایت می كند و احادیث وی به طور گسترده در منابع امامی مورد استفاده قرار گرفته است ، نك : همو، ص 304 – 305 ؛ نیز نك : ص 313 ، ص 322 – 323 ؛ ص 343 – 344 ؛ ص 354 – 355 ؛ ص 357 – 358 ؛ ص 372 – 373 ؛ ص 375 – 376 ؛ ص 385 – 386 ؛ ص 389 – 390 ، ص 393 – 394 ، ص 396.
[5] برای او نك : مدرسی ، ص 86 - 93
[6] نك : خطیب بغدادی ، تقیید العلم ، ص 109؛ شاگردان و راویان او هم به نوشتن حدیث او همت ورزیده بودند ، برای نمونه ، نك : فسوی ، المعرفة والتاریخ ، 2 / 156 ؛ ابن رجب ، شرح علل الترمذی ، 1 / 385 – 386 ؛ نیز نك : مدرسی ، ص 92 - 93 .
[7] نك : نجاشی ، ص 129 ؛ طوسی ، ص 45 ؛ مدرسی ، ص 93 – 103 .
[8] مانند وقعة صفین نصر بن مزاحم ، ص 156 – 157 و بسیاری از صفحات دیگر ؛ نیزنك : مدرسی ، همانجا .
[9] نك : خویی ، 4 / 393 – 401 ؛ مدرسی ، ص 103 .
[10] برای او نك : بخاری ، التاریخ الكبیر ، 4 / 59 ؛ كشی ، ص 204 – 215 ؛ مزی ، 10 / 271 – 272 ؛ مدرسی ، ص 118 – 119 .
[11] نك : طوسی ، ص 76 - 77 ؛ نیز برای یك متن دیگر ، نك ك نجاشی ، ص 178 . برای فهرستی از روایات او نك : مدرسی ، ص 119 – 121 .
[12] برای او نك : فان اس ، Theologie , I/254 – 268 نیزنك : مقاله ماهر جرار درباره او در مجله الأبحاث بیروت .
[13] نك : نجاشی ، ص 170 ؛ طوسی ، ص 72 ؛ نیز نك : ابن ندیم ، ص 36 ؛ ابن عدی ، الكامل ، ص 1048 .
[14] برای این تفسیر ، نك : Bar-Asher , Scripture and Exegesis in Early Imami Shiism , PP. 244-247
نیز نك : كلبرگ ، كتابخانه ، ص 339 ؛ مدرسی ، ص 122 – 123 .
[15] نك : ابن ابی حاتم ، 3 / 546 كه به" كتابهای " او اشاره می كند .
[16] نك : طوسی ، ص72 ؛ برای فهرستی از احادیث او ، نك : مدرسی ، ص 123 – 125 .
[17] نك : نجاشی ، ص 288 ؛ طوسی ، رجال ، ص 182 ؛ مزی ، 2 / 603 – 607
[18] برای این مورد نك : مدرسی ، ص 203 – 204 .
[19] نك : مدرسی ، ص 202 – 204 ؛ نیز نك : GAS , I / 552 – 557، 559 .
[20] برای نمونه ، نك : مدرسی ، ص 163 – 165 ؛ ص 227 – 230؛ برای دوره های بعدی ، نیز نك: همو ، ص 254 – 255 ؛ ص 256 – 257
 

2- کتابت حدیث در عصر امام صادق (ع)

موطن اصلی حدیث شیعی در دوره امام صادق همچون دوره امام باقر كوفه بود ولی با این وصف شماری از محدثان و روات شیعی این دوران را می شناسیم كه در بصره ، مدینه، مکه و یا برخی شهرهای دورتر [1] كه از مراكز اصلی دانش اسلامی فاصله داشته اند ، زندگی می كرده اند . در این دوره حدیث شیعی و بویژه در كوفه با بهره گیری از احادیث دو امام باقر و صادق و در مواردی ، برخی دیگر از اهل بیت مانند زید بن علی گسترش بسیاری پیدا كرد . در كنار حدیث ، تدوین روایات تاریخی با رنگ شیعی كه عمدتا به وقایع تاریخی مرتبط با اهل بیت تعلق داشت ، در این دوره نیز از سوی برخی از راویان شیعی دنبال شد[2] . در كنار روایت از امامان و اهل بیت ، روات شیعی از راویان كهنتر شیعی نیز نقل روایت می كردند ، بطوری كه افزون بر روایت مستقیم از خود امامان ، احادیث آنان را با واسطه راویان مسن تر نیز در دفاتر روایی خویش ثبت و ضبط می كردند .
شماری از اصحاب و شاگردان امام صادق در شمار شاگردان كهنسالتر امام قلمداد می شوند :
ابو حمزه ثابت بن دینار ثمالی ( د . میان سالهای 148 – 150 ق ) ، راوی سرشناس شیعی دوره خود در جامعه كوفه از امامان سجاد ، باقر و صادق روایت حدیث می كرد[3] . به او كتاب تفسیر القرآن نسبت داده شده [4]و روایات بسیاری در تفسیر از وی در منابع حدیثی و تفسیری نقل شده است[5]. همچنین روایات دفتری از احادیث [6]وی در سنتهای حدیثی شیعی نقل می شده و تداول داشته است .[7] ابو جعفر محمد بن علی بن ابی شعبه الحلبی ( د . پیش از 148 ق ) از افراد برجسته جامعه شیعه كوفه و وابسته به خاندانی نامدار از شیعیان این شهر بود كه از امامان باقر و صادق روایت حدیث می كرد [8]. به او در سنت امامی كتاب مبوبی به صورت موضوعی در حلال و حرام ( احكام فقه ) نسبت داده شده است كه مورد تداول و روایت امامیه بوده و احادیث فقهی وی در كتابهای حدیثی با استناد به همین سنت روایت می شده است [9]. روشن نیست تا چه اندازه وی در تنظیم این دفتر به صورت یك كتاب موضوع بندی شده نقش داشته است . این در حالی است كه كتاب دیگری با عنوان كتاب التفسیر نیز در فهارس امامی به وی نسبت داده شده است [10]. برادر همین راوی با نام عبیدالله نیز در شمار مهمترین محدثان شیعی كوفه در سده دوم قمری بوده است ( نك : پس از این ) . ابوالحسن زرارة بن اعین بن سنسن كوفی ( د . 148 – 149 ق ) ، دانشمند طراز اول شیعی عصر خود در كوفه كه علاوه برفقه [11] و حدیث ، در دانشهای دیگر و حتی دانش عقاید [12]مرجعیت داشته و از امامان باقر و صادق روایت حدیث می كرد [13]. زرارة بن اعین سرشناس ترین عضو خاندان شیعی كوفی آل اعین است ( نك : پس از این در همین بخش ) . بنابر گزارشی ، او در جهت ثبت و كتابت احادیث امام صادق اقدام می كرده است [14] . با وجود احادیث بسیار زیاد او در منابع امامیه ، روشن است كه وی در كتابت احادیث خود سهم داشته و دفاتری از مرویات او در سنت روایی امامی وجود داشته است [15]، اما به روشنی از میزان و كیفیت تلاش او در تدوین احادیث اطلاعی نداریم . ابوبصیر ( با كنیه ابو محمد ) یحیی بن قاسم الاسدی كوفی ( د . 149 – 150 ق ) ، محدثی نابینا ولی احتمالا كثیر الروایه ترین راوی شیعی در سده دوم قمری كه احادیث بسیار زیاد او در تمامی منابع حدیثی امامیه حضور قوی دارد و از امامان باقر و صادق روایت می كند [16] . به دلیل نابینایی وی ظاهرا بتوان چنین ادعا كرد كه دو دفتر حدیثی كه به او در موضوعات فقهی نسبت داده شده ، گردآورده عصاكش ، ملازم و راوی نامدار او علی بن ابی حمزه بطائنی بوده و در حقیقت بطائنی بر اساس روایات ابوبصیر دست به تدوین كتاب زده است . بهرحال می بایست برای ابوبصیر اسدی به دلیل روایات بسیار او در سنتهای روایی امامیه[17] سهم قابل توجهی برای شكل گیری حدیث امامی قائل شد و بدین ترتیب روایات او در جریانهای مختلف حدیثی شیعه امامی ریشه گرفته است [18] . محدث دیگر ابوجعفر محمد بن مسلم بن رباح ثقفی كوفی ( د . 150 ق ) بود كه از فقیهان و از نامدارترین راویان حدیث شیعی در سده دوم قمری كوفه بود [19]. وی چهار سالی برای شاگردی امام باقر در مدینه ماند و نیز پس از این امام از محضر امام صادق نیز حدیث شنید . وی راوی بسیار پر كاری بوده[20] و چنانكه ادعا شده از امام باقر سی هزار حدیث و از امام صادق شانزده هزار حدیث دریافت كرده بوده است[21] . محمد بن مسلم به امر كتابت حدیث توجه نشان می داده است[22] . از آن جمله نیز ابوالقاسم برید بن معاویه عجلی( د . 150 ق ) [23]را باید نام برد كه دانشمند برجسته شیعی معتدل كوفه در نیمه اول سده دوم قمری بود و از امام باقر و همچنین امام صادق روایت حدیث می كرد و دفتری حدیثی از او در سنت امامی روایت می شد [24]. ابوعبدالله محمد بن قیس البجلی كوفی ( د . 151 ق ) هم از راویان هر دو امام بود [25]كه از وی دفتری در مسئله احكام و قضایای امام علی منسوب به این راوی روایت می شده است . او دفتری از پرسشهای خویش از امام باقر را گردآورده بوده كه به شكل پرسش و پاسخ و با عنوان المسائل روایت می شده است [26]. این نوع ادبی حاصل تحولات آغازین تدوین فقه بوده و احتمالا در انتقال مذاهب فقهی و اعتقادی كهنتر از اصالت بیشتری برخورداربوده است. ابوالقاسم فضیل بن یسار نهدی ( د . 148ق و یا پیش از آن ) نیز همچون برید از هر دو امام روایت حدیث كرد و ازرجال برجسته شیعه زمان خود در بصره بود . وی در حقیقت در شمار نخستین راویان حدیث شیعی در بصره است [27] .همینجا باید برای تأكید بر حضور حدیث متقدم شیعی در بصره ، از شاگرد و راوی همین شخص به نام ابونعیم ربعی بن عبدالله بن جارود بن ابی سبره الهذلی ، راوی بصری نام ببرم كه از هردو امام نیز روایت می كرد [28] .
شماری از محدثان شیعی كوفه را می باید بلافاصله پس از برخی از اصحاب امام باقر در شمار بنیانگذاران حدیث شیعی قلمداد كرد . از آن جمله ابو محمد عبدالله بن ابی یعفور واقد عبدی كوفی ( د . 131 ق ) از قراء و محدثان بنام كوفه [29]و از نزدیكترین اصحاب امام جعفر صادق كه گویا در مقایسه با گروههای تندروتر شیعی دارای تمایلات معتدلتر شیعی بوده است [30]. دفتری از احادیث او در میان سنتهای روایی امامیه شناخته بوده است[31] . همچنین یكی دیگر از دانشمند ترین شاگردان و اصحاب امام صادق كه سهم مهمی در حدیث شیعی دارد و او را می باید در شمار هسته های اصلی حدیث شیعی كوفه بدانیم ، ابو سعید ابان بن تغلب بن رباح ربعی بكری جریری كوفی ( د . 141 ق ) است كه عالم قرائت قرآن و سایر علوم و از جمله علوم ادبی بود و از تنی چند از علمای زمان خود بهره علمی برده بود . وی بیشترین استفاده را از امام صادق برد و بنابر نقل منابع نزدیك به سی هزار حدیث از این امام شنیده بود[32] . گرایشات شیعی وی معتدل بوده است[33] . دو سه كتاب و دفتر حدیث به او در سنت حدیثی نسبت داده شده است [34]. ابوعبدالله معلی بن خنیس ، از موالی نامدار شیعی كوفی و اصحاب امام صادق بود كه در مدینه می زیست و در 133ق به دستور داود بن علی عباسی حاكم این شهر كشته شد . در سنت امامی دفتر حدیثی از او روایت می شد [35].
شماری از شاگردان و راویان شیعی امام جعفر صادق ، به طور وسیعتر و منظم تری به تبویب احادیث و تصنیف كتابهای حدیثی در موضوعات خاص و بویژه فقهی مبادرت كردند . این در حقیقت نخستین تلاشها برای شكل گیری ادبیات فقه شیعی بوده است . یكی از كهنترین و مهمترین این موارد ، ابو جعفر محمد بن علی بن ابی شعبه الحلبی ( د . پیش از 148 ق ) بود كه از امام باقر هم روایت حدیث می كرد ( نك : پیش از این ) . برادر همین راوی عبیدالله بن علی بن ابی شعبه حلبی كه از راویان شیعی نامدار بود ، از امام صادق روایت حدیث می كرد [36] و سهم قابل توجهی در پیدایش ادبیات فقه حدیثی داشته است .كتاب بزرگ [37] او كه تا چندین قرن در دسترس بوده [38] ، بنا به گزارش منابع ، نخستین كتاب فقهی منظم در ابواب مختلف [39] توصیف شده[40] كه در جامعه شیعه تدوین شده و مورد تداول روایی قرار گرفته بوده است . گفته شده كه وی كتاب خود را بر امام صادق عرضه داشته و امام آن را مورد ستایش و تصحیح قرار داده بوده است [41]. كتاب عبیدالله كه گاه با عنوان الجامع هم شناخته می شده ، منبع با ارزشی برای تدوین ادبیات حدیثی فقه در میان امامیه و حتی اسماعیلیان بوده[42] و در كتابها و مصنفات جامع بعدی مورد عنایت قرار گرفته بوده است [43]. البته كتاب در نسخه های متفاوتی روایت می شده [44]، كه یكی از آنها نسخه كبیره ( بزرگ ) كتاب خوانده می شده است [45]. از یك كتاب المسائل وی هم كه مجموعه ای از پرسشهای فقهی از امام صادق بوده [46]، در برخی منابع یاد شده است كه گرچه هویت و نسبت آن با كتاب عبیدالله روشن نیست ، ولی بهرحال نشان دهنده سهم عبیدالله در تدوین حدیث فقهی است كه به روشنی در ادبیات فقهی آغازین نیمه سده دوم قمری در شكل مسئله های فقهی بروز داشته است . همچنین در این میان باید به حریز بن عبدالله الازدی السجستانی اشاره كنیم كه گرچه در اصل از كوفه بود اما در سجستان اقامت گزید [47]. وی محدث بسیار پر كار[48] و فقیه برجسته [49]شیعی با گرایش معتدل فقهی در نیمه اول قرن دوم قمری قلمداد می شد كه از امام صادق روایت حدیث می كرد . وی به كتاب حدیثی بسیار مشهوری با عنوان كتاب الصلوة [50]در سنت امامی شناخته می شود كه به احتمال قوی مجموعه گردآوری شده توسط خود او در موضوع نماز در یك مجلد بوده است كه عنوان كتاب الصلوة به آن داده است . بنابراین وی به قصد تدوین كتابی در فقه نماز ، احادیث امام صادق را در این باره جمع كرده بوده است [51]. همچنین كتاب فقهی دیگری با عنوان كتاب الزكاة كه گویا با ساختاری شبیه كتابهای فقهی قرن دوم تنظیم شده بوده و در آن از دو فقیه شیعی زرارة بن أعین و محمد بن مسلم نیز بهره گرفته شده بوده است ، به حریز در سنت امامی منسوب بوده است [52]. همچنین در همین ارتباط باید عبدالله بن سنان از محدثان پر حدیث شیعی[53] كوفه و از راویان امام صادق ومورد توجه محافل حدیثی امامیه [54]را نام برد كه در موضوع نماز از وی دو كتاب در سنت امامی در دسترس بوده است . كتابی هم در ابواب حلال و حرام داشته است[55] . نیز ابومحمد غیاث بن ابراهیم تمیمی دارمی در شمار محدثان شیعی كوفه ، با گرایش زیدی را می شناسیم كه از امام صادق روایت می كرد [56] و كتابی در ابواب مختلف حلال و حرام[57] ( ابوابی از فقه ) به اونسبت داده شده و در سنتهای امامی و زیدی مورد تداول بوده است [58]. به ابو ایوب منصور بن حازم كوفی ، از راویان امام صادق نیز چند كتاب و دفتر حدیثی و از جمله كتاب الحج در سنتهای روایی نسبت داده شده است [59].
همچنین در شمار دیگر اصحاب امام صادق كه در گردآوری و تدوین حدیث شیعی در این دوره سهم قابل توجهی داشته اند ، ابوالفضل عاصم بن حمید كوفی ، راوی پر كارشیعی و شناخته شده نزد اهل سنت ، كه در همین دوره دفتر حدیث متداولی داشته است[60] و همچنین ابوبصیر لیث بن بختری مرادی كوفی [61] قابل ذكرند .
در كوفه خاندانهای شیعی مختلفی در طول قرنهای دوم و پس از آن به دانش حدیث شهرت داشتند و چندین نسل از محدثان را تربیت كردند . شماری از این محدثان جزء راویان و شاگردان امام جعفر صادق بودند . از جمله این خاندانها باید از آل اعین یاد كرد كه خاندانی شیعی و محترم در كوفه بودند و چندین قرن دوام آوردند ( نك : زرارة بن اعین ، پیش از این ) . از جمله دیگر محدثان پر كار و پر حدیث این خاندان مهم در عصر امام صادق ، كه دفتر حدیثی شیعی مهمی از او در سنت امامی باقی بود [62]، ابو علی عبدالله بن بكیر بن اعین [63]است كه راوی از امام و در عین حال فقیه و متكلم نیز بود.
دیگر بار در بصره در شمار محدثان شیعی هم عصر امام صادق كه از وی روایت حدیث می كرد ، می بایست ابو سیار مسمع بن عبدالملك بصری ، معروف به كردین را نام برد كه دفتر حدیثی از او در فهارس امامی نام برده شده و احادیث آن مورد تداول بوده است [64]. در شهرهای دیگر عراق نیز برخی از اصحاب امام صادق در نیمه سده دوم قمری و یا اندكی بعد زندگی می كرده و عامل انتشار حدیث شیعی بوده اند[65] .
شماری از اصحاب امام صادق را نیز می شناسیم كه بیشتر به روایت از راویان شیعی دیگر زمان خود شناخته می شوند . در این شمار باید علاء بن رزین كوفی قلاء[66] ، را نام برد كه از اصحاب امام جعفر صادق و نیز از شاگردان فقیه برجسته شیعی كوفه محمد بن مسلم بن رباح ( د . 150 ق ) است كه عمده احادیث او از همین محدث است[67] و دفتر احادیث او با نسخه های مختلف در سنت امامی مورد روایت رجال بسیاری بوده است[68] . همچنین ابو عبدالله عمرو بن شمر بن یزید الجعفی هم از اصحاب كوفی امام صادق است كه در عین حال شاگرد و راوی جابر بن یزید الجعفی و راوی كتابهای وی بوده است [69].

پی‌نوشت‌ها:

[1] مانند ارمنستان ، نك : مورد ابو محمد فضل بن ابی قرة تمیمی تفلیسی سهندی ، در مدرسی ، ص 221 – 222 .
[2] نمونه مهم آن ابومخنف لوط بن یحیی اسدی غامدی ( د . 158 ق ) ، مورخ كوفی و از اصحاب امام صادق است كه به اندازه قابل توجهی درباره وی تحقیق صورت گرفته است ؛ نك : مدرسی ، ص 316 ؛ GAS , I / 308 – 309 ; Ursula Sezgin , Abu Mikhnaf : ein Beitrag zur Historiographie der umaiydischen Zeit ( Leiden , ۱۹۷۱ ) .
[۳] نك : برقی ، ص ۴۶ ، ۴۹ ، ۱۱۵ ؛ كشی ، ص ۲۰۱ – ۲۰۳ ؛ نجاشی ، ص ۱۱۵ – ۱۱۶ ؛ طوسی ، ص ۴۱ – ۴۲ ؛ طوسی ، رجال ، ص ۱۲۹ ، ۳۳۳ ؛ برای منابع سنی ، نك : ابن سعد ، ۶ / ۳۴۵ ؛ یحیی بن معین ، التاریخ ، ۲ / ۶۹ ؛ فسوی ، المعرفة والتاریخ ، ۳ / ۵۶ ؛ مزی ، ۴ / ۳۵۷ – ۳۵۹ .
[۴] نك : ابن ندیم ، ص ۳۶ ؛ نجاشی ، ص ۱۱۵ – ۱۱۶ ؛ نیز نك : شهرستانی ، مفاتیح ، ۱ / ۱۷۰ ؛ المنصور بالله عبدالله بن حمزه ، العقد الثمین ، ص ۳۱۲ ؛ نیز نك : مدرسی ، ص ۳۷۷ .
[۵] نك : گردآورده احادیث تفسیری او توسط عبدالرزاق حرز الدین در تفسیر القرآن الكریم لأبی حمزه ثابت بن دینار الثمالی ، قم ، ۱۴۲۰ ق .
[۶] برای فهرستی از بخشی از احادیث وی ، نك : خویی ، ۳ / ۳۹۲ – ۳۹۳ ، ۲۱ / ۱۳۲ – ۱۳۶ ، ۳۷۱ – ۳۸۴ ، ۲۳ / ۶۶ ؛ برای موارد دیگری از دفاتر منتسب به او ، نك : مدرسی ، ص ۳۷۹ .
[۷] نك : طوسی ، ص ۴۱ ؛ طوسی ، رجال ، ص ۳۳۳ ؛ برای كتاب النوادر كه مجموعه ای از احادیث وی بوده ، نك : نجاشی ، ص ۱۱۶ ؛ طوسی ، ص ۴۱ ؛ برای همه این موارد ، نك : مدرسی ، ص ۳۷۷ – ۳۷۸ .
[۸] برای او نك : برقی ، ص ۶۹ ؛ كشی ، ص ۴۸۸ ؛ نجاشی ، ص ۳۲۵ ؛ طوسی ، ص ۱۳۰ ؛ طوسی ، رجال ، ص ۱۴۵ ، ۲۹۰ .
[۹] برای دفتر او ، نك ، ابوغالب ، ص ۶۱ ؛ نجاشی ، ص ۳۲۵ ؛ طوسی ، ص ۱۳۰ ؛ مدرسی ، ص ۳۳۸ ؛ برای فهرستی از احادیث وی ، نك : خویی ، ۱۷ / ۳۵۳ – ۳۵۴ ، ۱۸ / ۷۳ ، ۴۰۴ – ۴۰۶ ؛ ۲۳ / ۳۳۳ – ۳۴۱ .
[۱۰] نك : نجاشی ، ص ۳۲۵ ؛ برای آن ، نك : مدرسی ، ص ۳۳۷- ۳۳۸ .
[۱۱] نك : كشی ، ص ۲۳۸
[۱۲] نك : فان اس ، Theologie und Gesellschaft , I/ ۳۲۱ – ۳۳۰ .
[۱۳] برای وی نك : برقی ، ص ۵۷ ، ۶۳ ، ۱۱۵ ؛ كشی ، ص ۱۳۳ – ۱۶۱ ، ۱۷۰ ، ۱۸۵ ، ۲۱۰ ، ۲۳۸ – ۲۴۰ ؛ ابن ندیم ، ص ۲۷۶ ؛ ابوغالب زراری ، ص ۱۳۳ – ۱۳۶ ؛ نجاشی ، ص ۱۷۵ ؛ طوسی ، ص ۷۴ – ۷۵ ؛ طوسی ، رجال ، ص ۱۳۶ ، ۲۱۰ – ۲۱۱ ، ۳۳۷ ؛ برای منابع سنی ، نك : ابن حجر ، لسان المیزان ، ۳ / ۱۲۸ – ۱۲۹ ؛ نیز نك : مدرسی ، ص ۴۰۴ .
[۱۴] نك : كشی ، ص ۱۴۳ ؛ در سنتهای روایی سنی از دفتری از احادیث امام باقر منسوب به زرارة یاد شده است ، نك : عقیلی ، الضعفاء ، ۲ / ۹۶ .
[۱۵] نك : طوسی ، ص ۷۴ – ۷۵ .
[۱۶] نك : برقی ، ص ۵۳ ، ۶۴ ؛ كشی ، ص ۱۷۳ ؛ نجاشی ، ص ۴۴۱ ؛ طوسی ، ص ۱۷۸ ؛ طوسی ، رجال ، ص ۱۴۹ ، ۳۲۱ ، ۳۴۶ .
[۱۷] برای فهرستی از آنها ، نك : خویی ، ۲۱ / ۴۵ – ۶۳ ، ۳۰۰ – ۳۴۳ .
[۱۸] نك : مدرسی ، ص ۳۹۵ .
[۱۹] نك : برقی ، ص ۵۰ ، ۶۴ ؛ كشی ، ص ۱۶۱ – ۱۶۹ ؛ نجاشی ، ص ۳۲۳ – ۳۲۴ ؛ طوسی ، رجال ، ص ۱۴۴ ، ۲۹۴ ، ۳۴۲ .
[۲۰] برای فهرستهای روایات او ، نك : مدرسی ، ص ۳۴۵ .
[۲۱] نك : كشی ، ص ۱۶۷ .
[۲۲] برای شواهدی از این امر ، نك : كلینی ، ۷ / ۳۴ – ۳۵ ؛ طوسی ، تهذیب ، ۹ / ۳۴۰ ؛ نیز نك : نجاشی ، ص ۳۲۴ ؛ مدرسی ، ص ۳۴۵ .
[۲۳] نك : برقی ، ص ۵۷ ، ۶۵ ؛ كشی ، ص ۱۰ ، ۱۳۵ ، ۱۳۷ ، ۱۳۸ ، ۱۴۸ ، ۱۶۹ ، ۱۷۰ ، ۱۸۵ ، ۲۳۸ ، ۲۴۰ ، نجاشی ، ص ۱۱۲ ، طوسی ، رجال ، ص ۱۲۸ ، ۱۷۱ ؛ ابن حجر ، لسان المیزان ، ۲ / ۱۸ ؛ مدرسی ، ص ۲۱۳ .
[۲۴] برای فهرست روایات او ، نك : خویی ، ۳ / ۵۰۳ – ۵۱۰ ؛ برای دفتر حدیثی وی ، نك : نجاشی ، همانجا .
[۲۵] برای او نك : مدرسی ، ص ۳۴۵ – ۳۴۶ .
[۲۶] نك : نجاشی ، ص ۳۲۳ ؛ طوسی ، ۱۳۱ ؛ طوسی ، رجال ، ص ۲۹۳ ؛ مدرسی ، ص ۳۴۶ – ۳۴۷ .
[۲۷] برای وی نك : برقی ، ص ۵۲ ، ۶۳ ؛ كشی ، ص ۲۱۲ – ۲۱۴ ، ۳۱۱ ؛ نجاشی ، ص ۳۰۹ – ۳۱۰ ؛ طوسی ، رجال ، ص ۱۴۳ ، ۲۶۹ ؛ برای منابع سنی ، نك : بخاری ، التاریخ الكبیر ، ۷ / ۱۲۲ ؛ نیز نك مدرسی ، ص ۲۲۵ – ۲۲۶ كه از روایات او و دفتر حدیثی وی كه در سنت حدیثی امامیه مورد تداول بوده بحث كرده است .
[۲۸] برای وی نك : نجاشی ، ص ۱۶۷ ؛ طوسی ، ص ۷۰ ؛ بخاری ، التاریخ الكبیر ، ۳ / ۳۲۷ – ۳۲۸ ؛ نیز نك : مدرسی ، ص ۳۶۱ – ۳۶۲ .
[۲۹] برای او نك : برقی ، ص ۷۱ ؛ كشی ، ص ۱۰ ، ۱۶۱ -۱۶۲ ، ۱۶۹ ، ۱۷۲ – ۱۷۳ ، ۱۸۰ ، ۲۴۶ – ۲۵۰ ، ۳۳۰ ، ۴۲۷ ؛ نجاشی ، ص ۲۱۳ ، ۲۳۰ ، ۲۶۴ ؛ مدرسی ، ص ۱۰۳ – ۱۰۴ .
[۳۰] نك : مدرسی ، ص ۱۰۴ ؛ همو ، Crisis , P. ۳۰ – ۳۱ .
[۳۱] نك : نجاشی ، ص ۲۱۳ ؛ برای فهرستی از احادیث او نك : خویی ، ۱۰ / ۴۱۶ – ۴۱۹ ، ۲۲ / ۳۴۹ – ۳۵۴ ؛ نیز نك : مدرسی ، ص ۱۰۴ – ۱۰۵ .
[۳۲] نك : نجاشی ، ص ۱۲
[۳۳] برای او نك : تستری ، ۷ / ۹۷ – ۱۰۷ ؛ نیز نك : مدرسی ، ص ۱۰۷ – ۱۱۲ كه مجموعه اطلاعات مفیدی ارائه كرده است . برای منابع سنی شرح احوال او ، نك : مزی ، ۲ / ۶ – ۸ ؛ ابن حجر ، تهذیب ، ۱ / ۹۳ – ۹۴ .
[۳۴] نك : نجاشی ، ص ۱۱ ؛ طوسی ، ص ۱۷ – ۱۸ ؛ نیز نك : ابن ندیم ، ص ۲۷۶
[۳۵] برای او نك : برقی ، ص ۷۸ ؛ كشی ، ص ۳۷۶ – ۳۸۲ ؛ ابن بابویه ، مشیخه ، ص ۴۶۸ – ۴۶۹ ؛ ابن غضائری ، ص ۸۷ ؛ نجاشی ، ص ۴۱۷ ؛ نیز نك : ابن سعد ، ۵ / ۲۴۹ – ۲۵۰ ؛ مدرسی ، ص ۳۲۶ .
[۳۶] نك : برقی ، ص ۷۳ ؛ نجاشی ، ص ۲۳۱ ؛ طوسی ، فهرست ، ص ۱۰۶ – ۱۰۷ ؛ طوسی ، رجال ، ص ۲۳۴ .
[۳۷] نك : ابوغالب ، ص ۱۶۲ ؛ نجاشی ، ص ۲۳۱ ؛ طوسی ، ص ۱۰۶
[۳۸] نك : ابن بابویه ، فقیه ، ۱ / ۳ ؛ سید مرتضی ، میافارقیات ، ص ۲۷۹ ؛ همو ، مسائل الرسیة الاولی ، ص ۳۳۱ ؛ ابن طاووس ، المضایقة ، ص ۳۴۰ – ۳۴۱ ؛ همو ، اقبال ، ۱ / ۴۸ – ۴۹ ؛ نیز نك : كلبرگ ، كتابخانه ، ص ۱۲۶ .
[۳۹] نك : نجاشی ، ص ۳۶۶
[۴۰] نك : برقی ، ص ۷۳
[۴۱] نك : نجاشی ، ص ۲۳۱ ؛ طوسی ، ص ۱۰۶
[۴۲] برای این كتاب ، نك : مدرسی ، ص ۳۸۰ – ۳۸۱
[۴۳] برای فهرستی از مجموعه احادیث بسیار فراوان عبیدالله در ابواب فقهی ، نك : خویی ، ۶ / ۱۸۹ ، ۲۱۷ ، ۳۹۰ – ۴۰۰ ، ۴۱۹ – ۴۲۱
[۴۴] نك : نجاشی ع ص ۲۳۱
[۴۵] نك : طوسی ، رجال ، ص ۴۳۱
[۴۶] نك : مدرسی ، ص ۳۸۱ – ۳۸۲ .
[۴۷] برای جزئیات بیشتر زندگی او مدرسی به تفصیل بحث كرده است ، نك : ص ۲۴۴ – ۲۴۵ . برای منابع كهن نك : برقی ، ص ۱۰۳ ؛ كشی ، ص ۳۳۶ ، ۳۸۳ – ۳۸۵ ؛ نجاشی ، ص ۱۴۴ – ۱۴۵ ؛ طوسی ، ص ۶۲ – ۶۳ ؛ طوسی ، رجال ، ص ۱۹۴ .
[۴۸] برای فهرستی از آن ، نك : خویی ، ۴/ ۲۵۳ ، ۲۶۱ ، ۴۶۷ – ۴۹۶ ؛ نیز نك : مدرسی ، همانجا .
[۴۹] نك : كشی ، ص ۳۸۳ – ۳۸۴ ؛ نیز نك : ابن ندیم ، ص ۳۰۸ ؛ دارقطنی ، المؤتلف ، ص ۳۵۶ .
[۵۰] نك : ابن ندیم ، ص ۲۷۷ ؛ نجاشی ، ص ۱۴۵ ؛ طوسی ، ص ۶۳ . احتمالا مراد از دفتر حدیثی / كتاب كه در برخی منابع به حریز نسبت داده شده ، همین متن كتاب الصلوة بوده است . برای آن نك : ابن ندیم ، ص ۲۷۵ ؛ ابن بابویه صدوق ، ۱ / ۳ ؛ ابوغالب زراری ، ص ۱۷۰ ؛ نیز نك : ابن ادریس ، مستطرفات ، ص ۷۱ – ۷۵ ؛ در همین باره ، مقایسه كنید با نظر مدرسی ، ص ۲۴۵ . ارتباط كتاب النوادر منسوب به حریز با دفتر / كتاب حدیثی یاد شده نیاز به بررسی بیشتر دارد . برای كتاب النوادر ، نك : ابن ندیم ، ص ۲۷۷ ؛ نجاشی ، ص ۱۴۵ ؛ طوسی ، ص ۶۳ . وی كتاب الصلوة كوچكتری هم داشته است ، نك : مدرسی، ص ۲۴۵ .
[۵۱] به حریز كتاب الصوم نیز نسبت داده شده است ، نك : ابن ندیم ، ص ۲۷۷ ؛ طوسی ، ص ۶۳ .
[۵۲] نك : ابن ندیم ، ص ۲۷۷ ؛ طوسی ، ص ۶۳ ؛ نیز نك : نجاشی ، ص ۱۴۲ در مورد ارتباط كتاب الزكاة حماد بن عیسی جهنی با حریز . این كتاب حریز نیز مورد تداول بوده است ، نك : مدرسی ، ص ۲۴۶ – ۲۴۷ .
[۵۳] نك : برقی ، ص ۷۱ ؛ كشی ، ص ۴۱۰ – ۴۱۱ ؛ نجاشی ، ص ۲۱۴ ؛ طوسی ، ص ۱۰۱ ، طوسی ، رجال ، ص ۲۶۴ ، ۳۳۹ ؛ برای منابع سنی ، نك : ابن عدی ، الكامل ، ص ۱۵۶۰ – ۱۵۶۱ ؛ خطیب بغدادی ، تاریخ ، ۱۳ / ۴۶۶ ؛ نیز نك : مدرسی ، ص ۱۵۷ – ۱۵۸ .
[۵۴] نك : كلینی ، ۱ / ۵۱ – ۵۲ ؛ نجاشی ، همانجا
[۵۵] نك :ابوغالب ، ص ۱۸۳ ؛ نجاشی ، طوسی ، همانجاها ؛ مدرسی ، ص ۱۵۹ – ۱۶۱ .
[۵۶] نك : نجاشی ، ص ۳۰۵ ؛ طوسی ، ص ۱۲۳ ؛ طوسی ، رجال ، ص ۱۴۲ ، ۲۶۸ ، ۴۳۵ ؛ نیز نك : مدرسی ، ص ۲۲۷ – ۲۲۸ .
[۵۷] در همینجا مناسب است كه از مسعدة بن زیاد ربعی ، راوی كوفی امام صادق كه او هم كتاب مبوبی در موضوع فقه ( حلال و حرام ) داشته نام ببریم ، نك : مدرسی ، ص ۳۲۳ - ۳۲۴ .
[۵۸] برای این كتاب مبوب كه گاهی با عنوان جامع از آن نام برده شده ، نك : ابوغالب ، ص ۱۶۵ ؛ نجاشی ، ص ۳۱۵ ؛ طوسی ، ص ۱۲۳ ، ۱۵۴ ؛ نیز نك : مدرسی ، ص ۲۲۸ – ۲۳۰ ؛ كلبرگ ، كتابخانه ، ص ۲۲۲ – ۲۲۳ . نیز به او كتابی با عنوان مقتل أمیر المؤمنین نسبت داده اند ، نك : مدرسی ، ص ۲۳۰ .
[۵۹] نك : نجاشی ، ص ۴۱۳ ؛ طوسی ، ص ۱۶۴ ؛ مدرسی ، ص ۳۱۷ – ۳۱۸ .
[۶۰] برای او نك : برقی ، ص ۱۱۱ ؛ كشی ، ص ۳۶۷ ؛ ابو غالب ، ص ۱۴۸ ؛ نجاشی ، ص۳۰۱ ؛ طوسی ، ص ۱۲۰ ؛ طوسی ، رجال ، ص ۲۶۲، ۴۰۸ ؛ مزی ، ۱۳ / ۴۸۲ ؛ یكی از نسخه های دفتر حدیثی او در الاصول الستة عشر باقی مانده است ، نك : ص ۲۱ – ۴۱ ؛ نیز نك : مدرسی ، ص ۲۱۰ – ۲۱۱ .
[۶۱] برای او نك : برقی ، ص ۵۶ ، ۶۵ ؛ كشی ، ص ۱۶۹ – ۱۷۴ ؛ ابن غضائری ، ص ۱۱۱ ؛ نجاشی ، ص ۳۲۱ ؛ طوسی ، ص ۱۳۰ ؛ طوسی ، رجال ، ص ۱۴۴ ، ۲۷۵ ، ۳۴۲ ؛ نیز : مدرسی ، ص ۳۱۵ – ۳۱۶ .
[۶۲] برای كتاب او نك : كشی ، ص ۵۱۶ ؛ ابن ندیم ، ص ۲۴۳ ؛ ابوغالب ، ص ۱۷۱ ؛ نجاشی ، ص ۲۲۲ ؛ طوسی ، ص ۱۰۶ ؛ برای روایت از آن ، نك : مدرسی ، ص ۱۴۰- ۱۴۱ ؛ كلبرگ ، كتابخانه ، ص ۲۱۹ ؛ برای فهرستی از روایات وی ، نك : خویی ، ۱۰ / ۱۲۶ – ۱۳۰ ، ۴۲۰ – ۴۳۲ ؛ ۲۲ / ۱۶۰ – ۱۶۹ ، ۳۶۳ – ۳۷۸ .
[۶۳] وی پس از درگذشت امام صادق به فطحیه پیوست ؛ برای عبدالله بن بكیر ، همچنین نك : برقی ، ص ۷۱ ؛ كشی ، ص ۳۴۵ ، ۳۷۵ ؛ ابوغالب، ص ۱۱۴ ؛ ابن ندیم ، ص ۲۴۳ ، ۲۷۶ ؛ غضائری ، تكمله، ص ۱۹۲ ؛ طوسی ، رجال ، ص ۲۳۰ ؛ نیز نك : مدرسی ، ص ۱۴۰ .
[۶۴] نك : برقی ، ص ۱۱۱ ؛ كشی ، ص ۳۱۰ ؛ نجاشی ، ص ۴۲۰ ؛ طوسی ، ص ۱۲۸ – ۱۲۹ ؛ نیز نك : مدرسی ، ص ۳۲۵ ؛ كلبرگ ، كتابخانه ، ص ۲۲۶ .
[۶۵] نمونه ابوجعفر محمد بن حمران نهدی بزاز كه در جرجرایا ، از روستاهای نهروان میان واسط و بغداد زندگی می كرد ، نك : مدرسی ، ص ۳۴۲ – ۳۴۳ ؛ مورد قاسم بن سلیمان كوفی كه در بغداد سكونت داشت ، نك : مدرسی ، ص ۳۵۹ ؛ مورد ابوعلی احمد بن عائذ بن حبیب كوفی كه در بغداد سكونت داشت ، نك : مدرسشی ، ص ۱۷۷ – ۱۷۸.
[۶۶] برای او نك : برقی ، ص ۷۷ ؛ نجاشی ، ص ۲۹۸ ؛ طوسی ، ص ۱۱۲ – ۱۱۳ ؛ طوسی ، رجال ، ص ۲۴۷
[۶۷] برای فهرستی از احادیث او نك : خویی ، ۱۱/ ۱۶۱ – ۱۶۵ ، ۱۶۹ – ۱۷۱ ، ۱۷۸ ، ۴۴۹ – ۴۶۸
[۶۸] نك : ابوغالب ، ص ۱۴۸ ، ۱۸۲ – ۱۸۳ ؛ نجاشی ، ص ۳۹ ، ۲۹۸ ؛ طوسی ، ص ۱۱۲ – ۱۱۳ . برای بخشی از یك دفتر حدیثی از او كه باقی مانده ، نك : الاصول الستة عشر ، ص ۱۵۰ – ۱۵۷ ؛ نیز نك : مدرسی ، ص ۱۸۰ – ۱۸۱ ؛ كلبرگ ، كتابخانه ، ص ۲۲۱ .
[۶۹] برای او نك : ابن غضائری ، ص ۷۴ ؛ نجاشی ، ص ۲۸۷ ؛ طوسی ، ص ۱۱۲ ؛ طوسی ، رجال ، ص ۱۴۱ ، ۲۵۰ ؛ بخاری ، التاریخ الكبیر ، ۶ / ۳۴۴ ؛ مدرسی ، ص ۲۰۴ – ۲۰۵ ؛ نیز در مورد منخل بن جمیل الاسدی الرقی كه تقریبا در تمامی موارد از جابر الجعفی روایت می كند ، نك : مدرسی ، ص ۳۵۱ – ۳۵۲ .

منبع مقاله :
http://ansari.kateban.com/