ويژگي ها و نكات مهم ماه مبارك رمضان از زبان رهبر معظم انقلاب اسلامی

رهبر معظم انقلاب اسلامي در سخنان مختلفي در مناسبتهاي گوناگون به تشريح ويژگيها و نكات مهم ماه مبارك رمضان پرداخته‌اند؛ گزیده ای از این سخنان به شرح ذیل است:

برکات ماه مبارک رمضان

به برکت ماه رمضان، براى مسلمان فرصتى پیش مى‏آید که باید از آن در جهت تقویت حیات معنوی و نشاط مادّىِ خود استفاده کند. یکى از درسهاى بزرگ ماه رمضان که در خلال دعا و روزه و تلاوت قرآن در این ماه باید آن را فرا بگیریم و استفاده کنیم، این است که با چشیدن گرسنگى و تشنگى، به فکر گرسنگان و محرومان و فقرا بیفتیم. در دعاى روزهاى ماه رمضان مى‏گوییم: «الّلهم اغن کلّ فقیر. الّلهم اشبع کلّ جائع. الّلهم اکس کلّ عریان». این دعا فقط براى ‏(مفاتیح‏الجنان) دعاى یومیه ماه مبارک رمضان خواندن نیست؛ براى این است که همه خود را براى مبارزه با فقر و مجاهدت در راه ستردن غبار محرومیت از چهره محرومان و مستضعفان موظّف بدانند. این مبارزه، یک وظیفه همگانى است. در آیات قرآن مى‏خوانیم: «أرایت الّذى یکذّب بالدّین. فذلک الّذى یدعّ الیتیم. و لایحضّ على طعام المسکین» ( ماعون: 3 - 1). یکى از نشانه‏هاى تکذیبِ دین این است که‏ انسان در مقابل فقر فقیران و محرومان بى‏تفاوت باشد و احساس مسئولیت نکند. در ماه رمضان، به برکت روزه، طعم گرسنگى و تشنگى و نرسیدن به آنچه اشتهاى نفس انسان است را درک کردیم و چشیدیم. این باید ما را به احساس مسئولیتى که اسلام در قبال مسئله مهمّ فقر و فقیر از یکایک مسلمانان خواسته است و بر دوش آنان وظیفه نهاده است، نزدیک کند. ....
همه باید خود را موظّف به مواسات بدانند. مواسات یعنى هیچ خانواده‏اى از خانواده‏هاى مسلمان و هم‏میهن و محروم را با دردها و محرومیتها و مشکلات خود تنها نگذاشتن؛ به سراغ آنها رفتن و دست کمک‏رسانى به سوى آنها دراز کردن. امروز این یک وظیفه جهانى براى همه انسانهایى است که داراى وجدان و اخلاق و عاطفه انسانى هستند؛ اما براى مسلمانان، علاوه بر این‏که یک وظیفه اخلاقى و عاطفى است، یک وظیفه دینى است.
به همسایه‏ها و فقرا رسیدگى کنید. یکى از عواملى که نمى‏گذارد دست کسانى که توانایى کمک دارند، به یارى فقرا دراز شود، روحیه مصرف‏گرایى و تجمّل در جامعه است. براى جامعه بلاى بزرگى است که میل به مصرف، روزبه‏روز در آن زیاد شود و همه به بیشتر مصرف کردن، بیشتر خوردن، متنوّع تر، خوردن، متنوّع‌تر پوشیدن و دنبال نشانه‏هاى مُد و هر چیز تازه براى وسایل زندگى و تجمّلات آن رفتن، تشویق شوند. چه ثروتها و پولهایى که در این راهها هدر مى‏رود و از مصرف شدن در جایى که موجب رضاى خدا و رفع مشکلات جمعى از مردم است، باز مى‏ماند! (1)

آموزه‌های عملی از ماه مبارک رمضان

آنچه که‏ من به مردم عزیزمان در این خطبه عرض مى‏کنم، این است که بزرگترین درس ماه رمضان، خودسازى است. اوّلین و مهمترین قدمِ خودسازى هم این است که انسان به خود و به اخلاق و رفتار خود با نظر انتقادى نگاه کند؛ عیوب خود را با روشنى و دقّت ببیند و سعى در برطرف کردن آنها داشته باشد. این از عهده خود ما برمى‏آید و این تکلیفى بر دوش ماست.
به مردم عرض مى‏کنم: به هم رحم کنید تا خداى متعال به شما رحم کند. کسانى که دستشان باز است، دست تعدّى به سمت منافع و مصالح دیگران دراز نکنند. کسانى که زرنگى و هوش و امکانات و قدرت و مسئولیت و توانایی هاى گوناگون فردى و اجتماعى دارند، از این تواناییها در راه تعدّى به دیگران استفاده نکنند. خود را بنده خدا بدانیم؛ در مقابل بقیه بندگان خدا، خود را موظّف به همراهى، احسان، نیکى و رعایت انصاف بدانیم؛ آن‏گاه باران رحمت و فضل خدا بر سر ما خواهد بارید؛ ما را شستشو خواهد داد و برکات خود را بر ما نازل خواهد کرد. البته این وظیفه همه است؛ ولى کسانى که در جامعه تمکّن و قدرت و مقام و ثروت و نفوذ کلمه‏اى در میان مردم دارند، بیش از دیگران در مقابل این بار سنگین - بار خودسازى و محدود کردن قواى خود از تجاوز به دیگران - مسئولند. (2)

ماه رمضان ماه تسلیم در برابر خدا است

در باب ماه رمضان، چند جمله از دعاى چهل و چهارم «صحیفه سجادیه»، که مربوط به همین ماه است، انتخاب کرده‏ام و ان‏شاءاللَّه، همین چند جمله را براى شما ترجمه مى‏کنم. اما قبل از آن، خواهش مى‏کنم عزیزان من، بخصوص جوانان، با صحیفه سجّادیه اُنس بگیرند؛ زیرا همه چیز در این کتابِ ظاهراً دعا و باطناً همه چیز، وجود دارد. امام سجّاد علیه‏الصّلاة و السّلام، در این دعا هم مثل بقیه دعاهاى صحیفه سجادیه، با این‏که در مقام دعا و تضرّع است و با خداى متعال حرف مى‏زند، اما سخن گفتنش، کأنّهُ از یک روال استدلالى و ترتیب مطلب بر دلیل و معلول بر علّت، پیروى مى‏کند. اغلبِ دعاهاى صحیفه سجادیه - تا آن‏جا که بنده سیر کرده‏ام - همین حالت را دارد. همه چیز مرتّب و چیده شده است. مثل این است که یک نفر، در مقابل مستمعى نشسته و با او به صورت استدلالى و منطقى حرف مى‏زند. همان ناله‏هاى عاشقانه هم که در صحیفه سجّادیه آمده است، همین حالت را دارد.
در این‏جا نیز همین طور است. امام در اوّل دعاى مورد اشاره مى‏فرماید: «الحمدللَّه الّذى جعلنا من اهله» (دعاى 44 صحیفه سجادیه) «ما را اهل حمد قرار داد.» ما از نعم الهى غافل نیستیم، و او را حمد و شکر مى‏کنیم. او راههایى در مقابل ما باز کرده است، که به حمدش برسیم. همچنین، غایات و راههایى معیّن فرموده و ما را در این راهها به رفتن واداشته است.
بعد مى‏رسد به این جمله: «والحمدللَّه الذى جعل من تلک السّبل شهره شهر رمضان»؛ «حمد خداى را که یکى از این راههایى که ما را به او؛ به کمال و به بصیرت نسبت به معدن عظمت مى‏رساند، همین ماه رمضان است.» امام تعبیر مى‏کند به «شَهره»؛ یعنى «شهر خودش». شهر خدا را یکى از این راهها قرار داد. خیلى پرمعناست. اگر فکر کنیم همه ماهها ماه خدا و مال خداست؛ وقتى که مالک همه وجود، بخشى از وجود را معیّن مى‏کند و آن را به خود نسبت خاص مى‏دهد، معلوم مى‏شود نسبت به این بخش، توجّه و عنایت ویژه‏اى دارد. یکى از این بخشها، همین «شهراللَّه» است؛ شهر خدا، ماه خدا. خودِ این نسبت، در فضیلت ماه رمضان، کافى است. «شهر رمضان، شهر الصیام و شهرالاسلام.» ماه روزه؛ ماهى که روزه آن، یکى از ابزارهاى بسیار کار آمد براى تهذیب نفس است؛ چرا که در آن گرسنگى کشیدن و با هوسها و اشتهاها مبارزه کردن نهفته است.
شهر اسلام، یعنى شهر «اسلام الوجه لدى اللَّه»؛ «در مقابل خدا تسلیم بودن.» خوب؛ انسانى جوان است و وقتى روزه مى‏گیرد، گرسنه است، تشنه است و تمام غرایز، او را به سمت هوس و اشتهایى مى‏خواند. ولى او، در مقابل همه این غرایز مى‏ایستد. براى چه؟! براى اجراى امر پروردگار. و این، تسلیم در مقابل پروردگار است. در هیچ روزى از روزهاى سال، یک مسلمان، به طور عادّى، این همه در مقابل خدا تسلیم نیست که در روزهاى ماه رمضان به طور عادى تسلیم است. پس، «شهر اسلام» شهر تسلیم است.

ماه رمضان ماه خالص شدن است

امام، در ادامه دعا مى‏فرماید: «و شهر الطّهور»؛ «شهرِ پاکیزه کننده است.» در این ماه، عواملى وجود دارد که روح ما را پاک و طاهر مى‏کند. آن عوامل چیست؟ یکى روزه است؛ یکى تلاوت قرآن است و یکى دعا و تضرّع است. این همه دعاها، ارزاق طیبّه و طاهره‏اى است از مائده‏هاى ضیافت الهى که خداى متعال در این ضیافت یک ماهه خود، مقابل مردم گذاشته است. مضمون کلام امام این است که خدا در این ضیافت، با روزه از شما پذیرایى مى‏کند. ....
بعد مى‏فرماید: «و شهر التّمحیص»؛ این ماه، ماه تمحیص است. «تمحیص» یعنى چه؟ یعنى خالص کردن. مقصود این است که در این ماه، ناب و خالص شویم. ....
این ماه، ماه خالص شدن است و اگر درست نگاه کنیم، خالص شدن در این ماه، از راههاى دیگرِ خالص شدن، آسان‌تر است. ما با همین روزه و مبارزه کردن با نفس، مى‏توانیم خودمان را خالص کنیم. اغلبِ گمراهیهایى که وجود دارد، یا به خاطر گناهانى است که از ما سر مى‏زند و یا به خاطر خصلتهاى زشتى است که در وجودِ ما نهفته است.(3)

رمضان قطعه‏اى از بهشت است در جهنّم سوزان دنیاى مادّى

ماه رمضان در هر سال، قطعه‏اى از بهشت است که خدا در جهنّم سوزان دنیاى مادّى ما آن را وارد مى‏کند و به ما فرصت مى‏دهد که خودمان را بر سر این سفره الهى در این ماه، وارد بهشت کنیم. بعضى همان سى‏روز را وارد بهشت مى‏شوند. بعضى به برکت آن سى‏روز، همه سال را و بعضى همه عمر را. بعضى هم از کنار آن، غافل عبور مى‏کنند که مایه تأسّف و خسران است. حالا براى خودشان که هیچ، هر کس که ببیند این موجود انسانى، با این همه استعداد و توانایىِ عروج و تکامل، از چنین سفره با عظمتى استفاده نکند، حق دارد که متأسّف شود. این، ماه رمضان است. ماه ضیافت اللَّه است. ماه لیلةالقدر است........
از بزرگترین اهداف روزه ماه رمضان - یا شاید بشود به یک معنا گفت: «تمام الهدف» - تقواست. «لعلکم تتّقون.» و این دست ماست. مردم باید هرکدام خودشان، و اگر بتوانند دیگران را اصلاح کنند. این، مخصوص معممّین نیست. لکن علما و روحانیون و خطبا و وعاظ آمادگى دارند. خداى متعال به آنها این بیان، این امکان، این ذهن، این موقعیت اجتماعى و این لباس را داده است؛ و ما باید از آن استفاده کنیم. از جمله چیزهایى که در این ماه رمضان عادى است، این عبارت صریح خداى متعال است که «لیلة القدر خیر من الف شهر، تنزّل‏الملئکة و الروح فیها باذن ربهم من کل امر، سلامٌ هى حتى مطلع الفجر.» (قدر: 5 – 3) یک شب تا صبح، مظهر سلام الهى است. همان «سلامٌ قولاً من ربّ رحیم» (یس: 58) که مخصوص مؤمنین است. مخصوص اهل بهشت است. مخصوص بندگان خالص خداست. این، در اختیار ماست که استفاده کنیم. این، آن کلمه‏اى است که من مى‏خواهم در باب ماه رمضان عرض کنم. این، کلید اصلاح همه امور است؛ و از این‏جا شروع مى‏شود. کما این‏که اصل انقلاب از این‏جا شروع شد: از مسجد و دین. (4)

ماه رمضان زمینه بسیار خوبى برای خودسازی است

ماه رمضان فرصت خوبى براى خودسازى است. ماهمان ماده‌ی خام هستیم که‏اگر روى خودمان کارکردیم و توانستیم این ماده خام رابه شکلهاى برترتبدیل کنیم، آن کار لازم در زندگى راانجام داده‏ایم. هدفِ حیات همین است. واى به حال کسانى که روى خودشان از لحاظ علم و عمل کارى نکنند و همان‏طور که وارد دنیا شدند، به اضافه پوسیدگیها و ضایعات و خرابیها و فسادها که در طول زندگى براى انسان پیش مى آید، از این دنیا بروند. مؤمن باید به‏طور دائم روى خودش کار کند؛ به‏طور دائم. نه اینکه خیال کنید «به‏طور دائم» زیادى است یا نمى‏شود؛ نه. هم مى‏شود، هم زیادى نیست. اگر کسى مراقب خود باشد؛ مواظب باشد کارهاى ممنوع و کارهایى را که خلاف است انجام ندهد و راه خدا را با جدیّت بپیماید، موفّق مى‏شود. این، همان خودسازى دائمى است و برنامه اسلام، متناسب با همین خودسازىِ به‏طور دائم است. این نماز پنجگانه - پنج وقت نماز خواندن - ذکر گفتن؛ «ایّاک‏نعبدوایّاک‏نستعین» را تکرار کردن؛ رکوع کردن؛ به خاک افتادن و خداى متعال را تسبیح و تحمید و تهلیل کردن براى چیست؟ براى این است که انسان به‏طور دائم مشغول خودسازى باشد. منتها گرفتاریها زیاد است و همه گرفتاریم. گرفتارى زندگى؛ گرفتارى معاش؛ گرفتارى امور شخصى؛ گرفتارى اهل و اولاد، و انواع گرفتاریها مانع مى شود که ما به خودمان، آن چنان که شایسته است، برسیم. لذا یک ماه رمضان را که خداى متعال قرار داده است، فرصت مغتنمى است. این ماه را از دست ندهید. مقصودم این است که اگر نمى توانیم به‏طور دائم در حال مراقبت و ساخت‏وساز خودمان باشیم، اقلاًّ ماه رمضان را مغتنم بشماریم. شرایط هم در ماه رمضان آماده است. یکى از بزرگترین شرایط، همین روزه‏اى است که شما مى‏گیرید. این، یکى از بزرگترین توفیقات الهى است. توفیق یعنى چه؟ توفیق یعنى این‏که خداى متعال چیزى را براى انسان، مناسب بیاورد. با واجب کردن روزه، خداى متعال زمینه مناسبى را براى من و شما به‏وجود آورده است که قدرى در این ماه به خودمان برسیم. روزه، نعمت بزرگى است. شکم خالى است و مبارزه با نفس، تا حدودى در اثناى روز، از جهات مختلف وجود دارد: هرچه را دوست دارید، نمى‏خورید و نمى‏آشامید و بسیارى از مشتهیات نفسانى را براى خودتان به مدت چند ساعت ممنوع مى‏کنید. این، یک مبارزه با نفس است؛ مبارزه با هواست، و مبارزه با هوا، در رأس تمام کارهاى نیک و خودسازیها قرار دارد.
ماه رمضان زمینه بسیار خوبى است و خداى متعال این فرصت را به من و شما داده که در این ماه، چنین امکانى را براى خودسازى پیدا کنیم. علاوه براین‏که ساعات این ماه بسیار با برکت است و خداى متعال، از لحاظ طبیعى این لحظات و ساعات را این‏گونه قرار داده است، ساعات بسیار مغتنمى هم هست. یک رکعت نماز شما؛ یک کلمه ذکر «سبحان اللَّه» شما؛ مختصر صدقه دادن شما، و یک صله رحم کوچکى که در این ماه بکنید، مزیّتى چند برابر بیشتر از همین امور، وقتى در غیر ماه رمضان انجام مى‏شود، دارد. این، فرصت بسیار خوبى است. زمینه خوبى است که انسان در این ماه به خودش برسد.

فرصتهاى ماه رمضان را مغتنم بشمارید

من به ذهنم رسید که این توصیه راهم عرض کنم که این نوافل سى‏وچهار رکعتى که براى نمازهاى روز و شب وارد شده است، بسیار با ارزش است. ماه رمضان فرصت خوبى است. ما غالباً اهل نوافل نیستیم. ولى ماه رمضان که مى‏شود، چه مانعى دارد؟ کدام کار با دهان روزه، بهتر از نماز خواندن؟ چهار رکعت نماز ظهر است، قبل از این چهار رکعت، هشت رکعت نافله دارد؛ چهار دو رکعتى. چهار رکعت نماز عصر است و قبل از این چهار رکعت، هشت رکعت نافله نماز عصر است. این نوافل را بخوانید. همچنین نوافل مغرب را که از اینها مهمتر است؛ و نیز نوافل شب که یازده رکعت است. همچنین نافله صبح که دو رکعت است. کسانى هستند که در ایام معمولى سال، برایشان مشکل است پیش از اذان صبح براى نماز شب بیدار شوند. ولى در این شبها، به طور قهرى و طبیعى بیدار مى شوند. این یک توفیق الهى است. چرا از این توفیق استفاده نکنیم؟ ان‏شاءاللَّه فرصتهاى ماه رمضان را مغتنم بشمارید.

برکات عجیبى در ماه رمضان وجود دارد

ماه رمضان، ماه پُربرکتى است و داراى ابعاد گوناگونى مى‏باشد. معارفى که در این ماه راجع به قرآن و دعا و ذکر و نماز و مسایل مختلف دینى براى ذهن مسلمین است و در همه جاى دنیا مطرح مى‏شود و مسلمان در این ماه این توفیق را پیدا مى‏کند که به این مسایل بپردازد - چه عملاً و چه اعتقاداً - به طور معمول در هیچ ماه دیگرى چنین توفیقى دست نمى‏دهد.
برکات عجیبى در این ماه وجود دارد. من در فهرست مسایلى که مناسب با این ماه است، تأمل مى‏کردم، دیدم که این ماه، ماه دعاهاى گوناگون، با مضامین گوناگون است. ... انس با قرآن، آشنایى با معارف قرآنى، حفظ کردن قرآن، تکرار کردن قرآن هم که خودش مقوله‏یى جداگانه و دریایى عظیم است. سایر موارد هم همین‏طور است.

توجه به زندگى امیرالمؤمنین، یکى از برکات ماه رمضان‏

یکى از موضوعاتى که حقیقتاً از برکات این ماه است، توجه به زندگى امیرالمؤمنین و مولى‏المتقین، على‏بن‏ابى‏طالب(علیه‏الصّلاةوالسّلام) است. ما هیچ‏وقت این‏قدر توفیق پیدا نمى‏کنیم که به زندگى امیرالمؤمنین دقیق بشویم و مفاهیم مختلف و ابعاد عظیم این زندگى را مورد مطالعه قرار بدهیم. نه مردم معمولى، نه گویندگان و بخصوص مسئولان کشور اسلامى - که امروز بیش از همه به این مطالعه و شناخت احتیاج دارند - این فرصت را در ماههاى دیگر کمتر به دست مى‏آورند. هر کس هر مسئولیتى دارد - از بالا تا پایین - احتیاج دارد که با زندگى امیرالمؤمنین و ابعاد و ریزه‏کاری هاى آن آشنا بشود.(5)

ماه رمضان فرصت عروج است

مسئله‌‌ اساسی‌ در باب‌ ماه‌ رمضان‌، این‌ است‌ که‌ بشر ـ که‌ در میان‌ انواع‌ عوامل‌ و موجبات‌ غفلت‌ از خدا و از راه‌ او محاصره‌ شده‌ و انگیزه‌های‌ گوناگون‌، او را به‌سمت‌ پایین‌ و تنزل‌ و سقوط می‌کشاند ـ فرصتی‌ پیدا کند که‌ در آن‌ بتواند روح‌ را ـ که‌ روح‌ انسان‌ و باطن‌ بشر، به‌ عروج‌ و اعتلا تمایل‌ دارد ـ به‌ سمت‌ عروج‌ و اعتلا سوق‌ دهد و به‌ خدا تقرب‌ جوید و به‌ اخلاق‌ الهی‌، تخلق‌ پیدا کند. ماه‌ رمضان‌، چنین‌ فرصتی‌ است‌.
البته‌ غیر از ماه‌ رمضان‌، فرصتهای‌ دیگری‌ هم‌ هست‌. مثلاً همین‌ نمازهای‌ پنجگانه‌، فرصتهایی‌ است‌ که‌ ما می‌توانیم‌ با استفاده‌ی‌ از آنها، عروج‌ کنیم‌؛ خودمان‌ را اصلاح‌ نماییم‌ و زنگارها و پوسیدگیها و غفلتها و بیماریهای‌ معنوی‌ را از خودمان‌ دور کنیم‌. نماز، فرصت‌ بسیار خوبی‌ است‌. شما اگر امتحان‌ نکرده‌اید ـ که‌ قاعدتا امتحان‌ کرده‌اید و ان‌شاءالله‌ عمل‌ دایمی‌ شما، همین‌طور باشد ـ امتحان‌ کنید. توجه‌ بکنید که‌ در حال‌ نماز، اگر متوجه‌ خودتان‌ و کاری‌ که‌ از شما سر می‌زند، باشید، قطعا بعد از نماز شما، با قبل‌ از نماز شما متفاوت‌ خواهد بود. شرطش‌ همین‌ است‌ که‌ توجه‌ کنید در حال‌ نماز، مشغول‌ چه‌ کاری‌ هستید. بهترش‌ این‌ است‌ که‌ اذکار نماز را بفهمید؛ کار بسیار آسانی‌ است‌.
روزه‌‌ ماه‌ رمضان‌ است‌ که‌ یک‌ زمینه‌‌ روحانیت‌ و نورانیت‌، برای‌ روزه‌دار است
نباید بگوییم‌ که‌ ما فارسی‌زبانیم‌ و نمی‌توانیم‌ عبارات‌ عربی‌ را بفهمیم‌. مجموع‌ عباراتی‌ که‌ در نماز خوانده‌ می‌شود ـ از اول‌ تا به‌ آخر ـ یاد گرفتن‌ آن‌ برای‌ آدمهای‌ متوسط، یک‌ ساعت‌ هم‌ کار ندارد؛ خیلی‌ آسان‌ است‌. کتابهایی‌ هم‌ نوشته‌ شده‌ که‌ اینها را ترجمه‌ کرده‌اند. اگر به‌ معانی‌ توجه‌ کنید و بفهمید که‌ مضمون‌ این‌ کلمات‌ چیست‌ و در آنها تدبر کنید، البته‌ بهتر است‌. اگر این‌ مقدار هم‌ ممکن‌ نشد، حداقل‌ وقتی‌ در حال‌ سجده‌اید، بدانید که‌ با خدا حرف‌ می‌زنید؛ وقتی‌ در حال‌ رکوعید، بدانید که‌ پروردگار عالم‌ را تعظیم‌ می‌کنید؛ وقتی‌ در حال‌ قرائت‌ و ذکر هستید، بدانید که‌ با چه‌ کسی‌ حرف‌ می‌زنید. نفس‌ همین‌ توجه‌، مهم‌ است‌.
اگر این‌ توجه‌ حاصل‌ بشود و یاد خدا در نماز تأمین‌ گردد ـ که‌ "و لذکرالله‌ اکبر" ـ این‌ نماز برای‌ شما "معراج‌المؤمن‌" خواهد بود و شما را عروج‌ خواهد داد. عروج‌، همین‌ است‌ که‌ شما در باطن‌ خودتان‌، صفا و لطافت‌ و نورانیت‌ بیشتری‌ را بعد از نماز احساس‌ می‌کنید. عبادات‌ مالی‌ هم‌، همین‌طور است‌. انواع‌ عبادات‌، فرصتهایی‌ برای‌ ما هستند; لیکن‌ ماه‌ رمضان‌، یک‌ فرصت‌ استثنایی‌ در دوران‌ سال‌ است‌.
در این‌ سی‌ روز یا بیست‌ و نه‌ روز به‌طور مداوم‌، غیر از نمازهای‌ موظف‌ پنجگانه‌ و نوافلی‌ که‌ همیشه‌ انسان‌ می‌تواند آنها را بخواند، دعاهایی‌ هست‌ که‌ توجه‌ به‌ آن‌ دعاها و خواندنشان‌، انسان‌ را نورانیت‌ مضاعفی‌ می‌بخشد. این‌ دعاها را در اختیار ما گذاشته‌اند. کیفیت‌ حرف‌ زدن‌ و مناجات‌ کردن‌ با خدا را به‌ ما یاد داده‌اند. معین‌ کرده‌اند که‌ چه‌ حرفهایی‌ را می‌شود با خدا زد. بعضی‌ از این‌ جملات‌ ادعیه‌ی‌ مأثوره‌ از ائمه‌(علیهم‌السلام‌) هست‌ که‌ اگر اینها نبود، آدم‌ نمی‌توانست‌ خودش‌ تشخیص‌ بدهد که‌ می‌شود با خدا با این‌ زبان‌ حرف‌ زد و این‌طور از خدا خواست‌ و التماس‌ کرد.
علاوه‌ی‌ بر اینها، همین‌ نفس‌ روزه‌ی‌ ماه‌ رمضان‌ است‌ که‌ یک‌ زمینه‌ی‌ روحانیت‌ و نورانیت‌، برای‌ روزه‌دار می‌باشد و او را برای‌ کسب‌ فیوضات‌ الهی‌، آماده‌ می‌کند. این‌، مجموعه‌ی‌ ماه‌ رمضان‌، با نماز و با وظایف‌ مقرره‌ی‌ همیشگی‌ و با روزه‌ و با دعاهایش‌ است‌ که‌ اگر شما به‌ اینها توجه‌ کنید و تلاوت‌ قرآن‌ را هم‌ به‌ آن‌ اضافه‌ نمایید ـ که‌ گفته‌اند ماه‌ رمضان‌، بهار قرآن‌ است‌ ـ یک‌ دوره‌ی‌ بازسازی‌ و بازیابی‌ و نجات‌ خود از پوسیدگیها و فسادها و امثال‌ اینها خواهد بود؛ دوره‌ی‌ خیلی‌ مغتنمی‌ است‌.

سیر الی‌الله در ماه مبارک رمضان

اصل‌ قضیه‌ این‌ است‌ که‌ ما بتوانیم‌ در ماه‌ رمضان‌، این‌ سیر الی‌الله‌ را بکنیم‌ و می‌شود. عرض‌ کردم‌، گاهی‌ که‌ پس‌ از پایان‌ ماه‌ رمضان‌، خدمت‌ امام‌(رضوان‌الله‌ تعالی‌علیه‌) می‌رسیدم‌، برایم‌ محسوس‌ بود که‌ ایشان‌ نورانی‌تر شده‌اند و حرف‌ زدن‌ و نگاه‌ و اشاره‌ و حرکت‌ دست‌ و اظهارنظرشان‌، با قبل‌ از ماه‌ رمضان‌ فرق‌ کرده‌ است‌. دوره‌ی‌ ماه‌ رمضان‌، برای‌ یک‌ انسان‌ مؤمن‌ و والا، این‌طوری‌ است‌. آن‌قدر به‌ او و به‌قلب‌ و باطنش‌، نورانیت‌ می‌بخشد که‌ انسان‌ این‌ را در مشاهده‌ی‌ حضوری‌ او حس‌ می‌کند و از حرف‌زدنش‌ می‌فهمد که‌ نورانی‌تر شده‌ است‌. بندگان‌ خدا همین‌طورند. ما باید از این‌ فرصت‌، خیلی‌ استفاده‌ کنیم‌.
یک‌ نکته‌ را در زندگی‌ عملی‌ خودمان‌ عرض‌ می‌کنم‌ که‌ شاید ان‌شاءالله‌ برای‌ خود من‌ و برای‌ همه‌ی‌ شما برادران‌ و خواهران‌، وسیله‌یی‌ برای‌ تحرک‌ بهتر و بیشتر باشد. آن‌ نکته‌، این‌ است‌ که‌ برای‌ نزدیکی‌ به‌ خدا، اصل‌ قضیه‌، ترک‌ گناهان‌ است‌. انجام‌ مستحبات‌ و نوافل‌ و توسلات‌ و دعا و بقیه‌ی‌ امور، فرع‌ است‌. اصل‌ قضیه‌، این‌ است‌ که‌ انسان‌ از صدور گناه‌ و خلاف‌ از خود، مانع‌ بشود. این‌، همان‌ تقوا را می‌طلبد. تقوا و پرهیزگاری‌، مهمترین‌ ـ یا بگوییم‌ اولی‌ترین‌ ـ مظهری‌ است‌ که‌ وجود انسان‌ باید داشته‌ باشد. همین‌ است‌ که‌ مانع‌ از گناه‌ انسان‌ می‌شود. گناه‌ نمی‌گذارد که‌ انسان‌، حتی‌ خود را به‌ لبه‌ی‌ دریای‌ عظیم‌ مغفرت‌ الهی‌ برساند و از آن‌ استفاده‌ کند. گناه‌ نمی‌گذارد که‌ ما حال‌ دعا و توجه‌ پیدا کنیم‌. گناه‌ نمی‌گذارد که‌ ما به‌ فکر بازنگری‌ و بازسازی‌ خودمان‌ بیفتیم‌. کوشش‌ بکنیم‌ از گناه‌ فاصله‌ بگیریم‌. این‌، شرط اول‌ قضیه‌ است‌. ....

ترک گناهان زمینه‌ استفاده از رحمت و مغفرت الهی را آماده می‌کند

باید زمینه‌‌ استفاده‌ از رحمت‌ و مغفرت‌ و افاضات‌ معنوی‌ الهی‌ را آماده‌ کرد و آن‌، با ترک‌ گناه‌ است‌. لذا شما در دعای‌ کمیل‌ می‌بینید که‌ امیرالمؤمنین‌(علیه‌الصلاه‌ والسلام‌) می‌فرماید: "اللهم‌ اغفر لی‌ الذنوب‌ التی‌ تحبس‌ الدعاء". یعنی‌ خدایا! آن‌ گناهانی‌ که‌ دعای‌ مرا حبس‌ خواهد کرد، آنها را بیامرز. گناهان‌، مانع‌ از اجابت‌ دعا می‌شود. در همین‌ شبها و سحرها، در دعای‌ شریف‌ ابوحمزه‌ می‌خوانید: "فرق‌ بینی‌ و بین‌ ذنبی‌ المانع‌ لی‌ من‌ لزوم‌ طاعتک‌": خدایا! میان‌ من‌ و گناهم‌ فاصله‌ بینداز; آن‌ گناهی‌ که‌ مانع‌ از انجام‌ وظایفم‌ می‌شود و باعث‌ می‌گردد که‌ نتوانم‌ خودم‌ را به‌ تو نزدیک‌ کنم‌. اصل‌ قضیه‌، مسئله‌ی‌ ترک‌ گناه‌ است‌.
مهمترین‌ حسن‌ یک‌ نظام‌ و حکومت‌ اسلامی‌ در این‌ است‌ که‌ فضا را، فضای‌ گناه‌آلود نمی‌کند. در نظامهای‌ طاغوتی‌، فضا گناه‌آلود است‌. اگر انسان‌ هم‌ بخواهد گناه‌ نکند، گویی‌ برای‌ او میسور نیست‌ و همه‌ چیز، انسان‌ را به‌ طرف‌ گناه‌ سوق‌ می‌دهد. در نظام‌ اسلامی‌، این‌طور نیست‌. در نظام‌ اسلامی‌، فضا گناه‌آلود نیست‌. ... در نظام‌ اسلامی‌، گناه‌ نه‌ فقط معیار پیشرفت‌ نیست‌، بلکه‌ ضد پیشرفت‌ و ضد ارزش‌ و معیار تنزل‌ است‌.
بنابراین‌، اصل‌ قضیه‌، اجتناب‌ از گناه‌ است‌ که‌ باید سعی‌ کنیم‌ در این‌ ماه‌ رمضان‌، ان‌شاءالله‌ با تمرین‌ و حدیث‌ نفس‌ و ریاضت‌، گناه‌ را از خودمان‌ دور کنیم‌. اگر گناه‌ از ما دور شد، آن‌وقت‌ راه‌ برای‌ عروج‌ و پرواز در ملکوت‌ آسمانها ممکن‌ خواهد شد و انسان‌ خواهد توانست‌، آن‌ سیر معنوی‌ و الهی‌ و آن‌ طیران‌ معین‌شده‌ برای‌ انسان‌ را انجام‌ بدهد; اما با سنگینی‌ بار گناه‌، چنین‌ چیزی‌ ممکن‌ نیست‌. این‌ ماه‌ رمضان‌، فرصت‌ خوبی‌ برای‌ دور شدن‌ از گناه‌ است‌. (6)

اهمیت روزه و ره آورد عملی آن در ماه مبارک رمضان

‏روزه که از آن به‏عنوان تکلیف الهى یاد مى‏کنیم، در حقیقت یک تشریف الهى است؛ یک نعمت خداست؛ یک فرصت بسیار ذى‏قیمت براى کسانى است که موفّق مى‏شوند روزه بگیرند؛ البته سختیهایى هم دارد. همه کارهاى مبارک و مفید، از سختى خالى نیست. بشر بدون تحمّل سختیها به جایى نمى‏رسد. این مقدار سختى که در تحمّل روزه‏گیرى وجود دارد، در مقابل آنچه که از روزه عاید انسان مى‏شود، چیزِ کم و سرمایه اندکى است که انسان مصرف مى‏کند و سود بسیارى را مى‏برد.

روزه فقط این نیست که انسان نخورد و نیاشامد

روزه فقط این نیست که انسان نخورد و نیاشامد. این نخوردن و نیاشامیدن، باید از روى نیّت باشد، والاّ اگر شما یک روز به خاطر گرفتارى و یا اشتغال به کار، دوازده ساعت، پانزده ساعت فرصت نکنید چیزى بخورید، هیچ ثوابى به شما نخواهند داد. اما همین امساک را وقتى با نیّت انجام دادید - «اجعلنا ممّن نوى فعمل»؛ نیّت کند و به دنبال آن، عمل انجام دهد - این همان گوهر درخشانى مى‏شود که به شما ارزش مى‏بخشد و روحتان را قیمتى مى‏کند.
شرط روزه، نیّت است. نیّت یعنى چه؟ یعنى این عمل را،این حرکت را، این امساک و تمرین را، جهت دادن براى خدا، در راه خدا، به خاطر انجام دستور الهى. این است که به هر کارى ارزش مى‏بخشد.لذا در دعاى شب اوّل ماه مبارک مى‏خوانید که: «اللّهم اجعلنا ممن نوى فعمل ولا تجعلنا ممن شقى فکسل» (الاقبال باعمال الحسنة، ج 1، ص 1376). کسالت، بى‏رغبتى و بى‏نشاطى براى کار چه کار معنوى و چه کار مادّى - شقاوت است.
روزه، یکى از بهترین کارهاست. با این که به ظاهر اقدام نکردن است؛ اما در باطن اقدام است، عمل است، کار مثبت است. چون شما نیّت این کار را دارید؛ لذا از هنگامى که وارد صحنه روزه‏دارى مى‏شوید - یعنى از بعد از لحظه طلوع فجر - تا آخر روز به طور دائم به خاطر این نیّت، در حال عبادتید. اگر هم بخوابید، عبادت مى‏کنید. همین‏طور راه بروید، عبادت مى‏کنید.
این که از قول نبّى‏اکرم علیه‏و على‏آله‏الصّلاة والسّلام نقل شده است که فرمود: «انفاسکم فیه تسبیح و نومکم فیه عبادة» (امالى شیخ صدوق، ص 84)؛ خوابیدن و نفس کشیدن شما عبادت است، خواب چطور عبادت مى‏شود؟ نفس کشیدن چطور «سبحان‏اللَّه» گفتن مى‏شود؟ این به‏ خاطر آن است که شما بى‏کار هم که باشید، هیچ اقدامى هم که نکنید، چون با این نیّت وارد این وادى شده‏اید، یکسره در حال عبادتید.
در روایت دیگر مى‏فرماید: «نوم‏الصّائم عبادة و صمته تسبیح» (ثواب الاعمال، ص 75)؛ سکوت هم که مى‏کنید، مثل این است که «سبحان‏اللَّه» مى‏گویید. و «عمله متقبّل و دعائه مستجاب» (ثواب الاعمال، ص 75)؛ عمل شما مقبول، و دعایتان مستجاب است. سکوت شما عبادت است، نفس‏ کشیدن شما عبادت است، خوابیدن شما عبادت است. چرا؟ چون شما این امساک و این دست کشیدن از بخشى از لذّات جسمانى را، براى خدا در یک مدّت سى روزه - ماه رمضان - تجربه مى‏کنید.
همه این عبادت و دیگر عبادات، برگرد این محور مى‏گردد که انسان با مشتهیّات نفسانى و با لذایذى که انسان را به پستى مى‏کشانند و برده مى‏کنند، مبارزه کند..........
یک روایت از امام صادق علیه‏الصّلاة والسّلام است که خطاب به «محمّدبن مسلم» مى‏فرماید: «یا محمّد! اذا صمت فلیصم سمعک و بصرک و لسانک و لحمک و دمک و جلدک و شعرک و بشرک» (المقنعة، ص 310). امام صادق به این یار و شاگرد نزدیک خودشان مى‏فرمایند که وقتى روزه مى‏گیرى، باید شنوایى تو روزه‏گیر باشد، بینایى تو روزه بگیرد، زبان تو روزه بگیرد، گوشت و خون و پوست و موى و بشره تو روزه‏دار باشد؛ دروغ نگویى، انسانهاى مؤمن را دچار بلا نکنى، دلهاى ساده را اغوا نکنى، براى برادران مسلمان و جامعه اسلامى توطئه درست نکنى، بدخواهى نکنى، بددلى نکنى، تهمت نزنى، کم‏فروشى نکنى، امانتدارى کنى. انسانى که در ماه رمضان با کفِ‏نفس خود، از خوردن و آشامیدن و مشتهیّات نفسانى و جنسى روزه مى‏گیرد، باید زبان خود، چشم خود، گوش خود، و همه اعضا و جوارح خود را روزه‏دار بداند و خود را در محضر خداى متعال و دورى گزیده از گناهان بینگارد. ...
در یک روایتى دیگر مى‏فرماید: «صوم النّفس امساک الحواس الخمس عن سائر المأثم» (غررالحکم: ح 5889). از امیرالمؤمنین علیه ‏الصّلاة و السّلام نقل شده است که روزه نفس، غیر از روزه جسم و روزه شکم است. روزه نفس انسان این است که همه حواس پنجگانه او از گناهان امساک کنند. «و خلوّ القلب من جمیع اسباب الشّر»؛ دل از همه موجبات و اسباب شرّ و فساد خالى شود. با خداى متعال و با بندگان خدا، دل را صاف و بى‏غلّ و غش کنیم. در این جهت، روایات زیادى هست.(7)

پی نوشت :

1. فرازی از بیانات رهبر معظم انقلاب اسلامى‏ در خطبه‏هاى نماز عید فطر15/9/ 1381
2. فرازی از بیانات رهبر معظم انقلاب اسلامى ‏در خطبه‏هاى نماز عید سعید فطر25/ 9 /1380
3. فرازی از بیانات مقام معظم رهبرى‏ در خطبه‏هاى نماز جمعه سوم رمضان 1415- 14/11/1373
4. فرازی از بیانات مقام معظم رهبرى‏ در دیدار روحانیان و مبلّغان اعزامى به مناسبت فرارسیدن ماه مبارک رمضان‏ 1372/11/17
5. فرازی از سخنرانى در دیدار با اقشار مختلف مردم (روز بیست‏ونهم ماه مبارک رمضان) 26/1/1370
6. فرازی از سخنرانی‌ در دیدار با اقشار مختلف‌ مردم‌ (روز یازدهم‌ ماه‌ مبارک‌ رمضان‌) 18/1/1369
7. فرازی از خطبه های نماز جمعه 26/9/1378