اصول پرورش خلاّقیّت تورنس

تورنس (1962)، بیست اصل برای توسعه تفکّر خلاّق از طریق تجربه‌های مدرسه ارائه می‌دهد:

1- تفکّر خلاّق را با ارزش بدانید

هر مربی در هر مقطع باید به عقاید جدیدی که توسط کودکان و نوجوانان طرح می‌شود، توجّه نماید و این افراد را تشویق کند تا استعداد خلاقشان را توسعه دهند. هر مربی باید به این مسأله بیش از آموزش اطلاعات اهمیّت دهد. تفکّر خلاّق در کسب اطلاعات جایگاه مهمی‌ دارد.
طبیعی است اگر به تفکّر خلاّق اهمیت داده شود بچه‌ها به طرف آن کشیده می‌شوند. اگر ما انتظار داریم، خلاّقیت توسعه یابد باید یادبگیریم که آن را با ارزش بدانیم.

2- بچّه‌ها را به محرکهای محیطی حساس‌تر سازیم

تقریباً همه‌ی مطالعات اخیر از افراد بسیار خلاّق در رشته‌های مختلف بر اهمیّت حساسیت به انواع محرکهای محیطی تأکید داشتند. نوع حساسیّت بنا به موضوع فرق می‌کند. مثلاً کسی می‌تواند در روابط اجتماعی خلاّق باشد که به احساسات، نیازها و روحیات انسانی و مانند آن حساس باشد. در حالی که نیاز به حساسیّت به پدیده‌های شیمیائی نیست. لکن یک شیمیدان خلاّق به حساسیت زیادی نسبت به پدیده‌های شیمیائی نیازمند است ولی لازم نیست به پدیده‌های اجتماعی حداقل در حوزه‌ای که مربوط به تحقیقات شیمی ‌است بپردازد. لازم است بچّه‌ها را به طبقه‌ی وسیعی از محرکهای طبیعی حساس‌تر کنیم.

3- دستکاری اشیا و عقاید را تشویق کنید

بچه‌ها اغلب مایلند به دستکاری و بررسی اشیاء بپردازند که مربوط به کنجکاوی آنهاست. مطالعات ما در تفكّر خلاّق در دانش آموزان دبستانی نشان داد بین درجه‌ی دستکاری و کیفیت و کمیّت پاسخهای ابتکاری همبستگی زیادی وجود دارد.

4- چگونگی آزمایش منظم عقاید را یاد دهید

یکی از هدفهای کاملاً پذیرفته شده‌ی تربیتی این است که به بچه‌ها آزمون واقعیتها را آموزش دهیم تا آنها تصویر واقعی از دنیایی که در آن زندگی می‌کنند به دست آورند. معلمان باید از کلاسهای ابتدائی شروع کنند و به بچّه‌ها نشان دهند چگونه برای مشخص کردن مسأله هر پیشنهاد را بطور منظم آزمون می‌کنند. بطور مثال در یک مسأله معلّم یا کلاس راههای مختلفی که ممکن است مسأله حل شود را مشخص کنند و سپس دانش آموزان را تشویق کنند که راههای متفاوتی بیابند. بعد از تلاش برای یافتن راههای مختلف به آنها اجازه دهند که راجع به بهترین راه تصمیم بگیرند. به عقیده‌ی تورنس این روش می‌تواند از سطوح پائین خلاّق بطور مثال کلاس سوم انجام شود.

5- تحمل عقاید تازه را توسعه دهید

یکی از مهمترین عیوب نظام تربیتی امروزی تأکید زیاد بر برقراری هنجارهای رفتاری است تا تولید کارهای تازه و اصیل (ابتکاری). حتّی بعضی از معلّمان دانش آموزی که جواب تازه و اصیلی (ابتکاری) داده که بر خلاف انتظار است را اذیت می‌کنند. در حالیکه مربیان باید عقاید تازه‌ی افراد خلاّق را حمایت و بچّه‌ها را تشویق به این عمل کنند.

6- از تحمیل یک الگوی خاص اجتناب کنید

آزادی، یک اصل اساسی در کار خلاّق است. راههای زیادی برای انجام کارهاست. بنابراین مقید نمودن افراد برای تبعیت از یک الگوی خاص اثرات منفی به بار می‌آورد.

7- در کلاس جوّی خلاّق ایجاد کنید

کلاسی دارای جو خلاّق است که فضایی آزاد داشته باشد. لازمه‌ی این امر موجب فقدان ترس و احساس امنیّت است. برای ایجاد تفکّر خلاّق در بچه‌ها ایجاد گروههای کلاسی نقش مؤثری دارد بچه‌های گروه با شرکت در ایجاد افکار خلاّق احساس لذت و رضایت می‌کنند.

8- به کودک یاد بدهید تفکّر خلاّق خویش را ارزشمند بداند

بچه‌ها باید یاد بگیرند به عقایدشان اهمیت بدهند. یک روش این است که بچه‌ها عادت کنند افکارشان را یادداشت کنند. تهیه یک دفتر مخصوص برای این امر مفید است. اغلب ما بسیاری از ایده‌های خوب را از دست می‌دهیم چون آنها را فراموش می‌کنیم. پس بهتر است افکارمان را روی کاغذ بنویسیم حتی اگر در ارزش ایده‌ای تردید کنیم بهتر است ثبت نمائیم. آن ایده ممکن است در زمانی دیگر مورد بررسی، انتقاد و تغییر قرار گیرد یا ایده مهم دیگری را در ما برانگیزد.

9- مهارتهائی را به منظور اجتناب از بد آموزی همسالان آموزش دهیم

بچه‌های خلاّق گاهی ویژگیهایی دارند که می‌تواند اثرات نامطلوبی بر روی کلاس بگذارد مانند مستقل عمل کردن و عدم هماهنگی و اعتنا به جمع و هدفهای گروه. مربیان باید مهارتهای لازم برای شناخت احساسات دیگران را به او بیاموزند و اجازه دهند منفرد کار کند اما نه آن گونه که خود را از جمع جدا سازد.

10- اطلاعات لازم راجع به فرایند خلاّق را ارائه دهیم

کودکان را به فرایند خلاّق آشنا کنیم. برنامه‌های آموزشی خلاّقیت را مانند روش اسبورن تمرین کنیم.

11- احساس ضعف در برابر شاهکارها را دور کنید

احساس ضعف در برابر شاهکارها مانع رشد استعداد خلاّق می‌شود. اگر معلّم وقت بگذارد و جزئیات روشی که هنرمند یا نویسنده استفاده می‌کند را برای دانش آموز توضیح دهد، این احساس ضعف کاهش می‌یابد.
هنگا می‌که دانش آموز می‌فهمد یک شاهکار چه مراحلی طی کرده دیگر آن را چیزی ماورای قدرت خویش نمی‌بیند.

12- یادگیری خودانگیز را تشویق و ارزیابی کنید

کنجکاوی بچه‌ها موجب خودانگیزی آنها می‌گردد. معلمان و والدین می‌توانند آن را زنده نگه دارند، سازمان بندی زیاد و برنامه ریزی مانع خودانگیزی که عامل مهمی‌در ایجاد خلاّقیت است، می‌شود. چگونگی ارزیابی نیز در خودانگیزی دارای اهمیت است. اگر ما حفظ جزئیات را ارزیابی کنیم، دانش آموزان به حفظ مطالب می‌پردازند. امّا اگر ارزیابی براساس توانائی تکمیل و کاربرد اصول باشد آنها تلاش خواهند کرد چنین کنند.

13- خار در پای ایجاد کنید

(یعنی توجهشان را به یافته‌های بحث برانگیز جلب کنید)
نورث رپ (1953) معتقد است کسی متفکّر خلاّق نمی‌شود، مگر بطور مداوم خاری در پا داشته باشد. بنا به نظر او افرادی که پوست نازکی دارند نمی‌توانند خلاّق باشند. فردی که دارای تفکّر خلاّق است دائماً با مشکلات دست و پنجه نرم می‌کند، به آن فکر می‌کند: تحلیل می‌نماید و در نهایت راههای مختلفی را از طریق شواهد تجربی و آزمایشی می‌سنجد.
[نقل از تورنس]
معلّمان در تمام سطوح می‌توانند خارهایی در پا ایجاد نمایند. در مدارس ابتدائی می‌توانند انگیزه‌ی بچه‌ها را با ایجاد سؤالات و کمک به آنها برای یافتن جواب حفظ کنند.

14- برای تفکّر خلاّق ضرورتهایی ایجاد نمائیم

معلّمان می‌توانند فرصتهایی ایجاد کنند تا نیاز باشد که دانش آموزان به تفکّر خلاّق بپردازند به طور مثال استفاده از مسایلی که تا حدّی مشکل باشد و به راحتی به جواب نرسد.

15- موقعیتهایی برای فعّالیت و فرصتهایی برای آرامش ایجاد کنید

تقسیم اوقات به فعّال و آرام، در ایجاد ایده‌های تازه مهم است. ایده‌های مهم برای بعضی افراد ناگهانی و در انواع فعالیتهای متنوع پیش می‌آید. تاریخ نشان داده گاهی ابداعات و اکتشافات در دوره‌های آرامش و سکوت به وجود آمده است.
معلّم می‌تواند به بچه‌ها کمک کند تا در روز اوقاتی در سکوت و آرامش داشته باشند و تمام وقت در گروه نمانند.

16- برای رسیدن به عقاید، منابع قابل دسترسی فراهم کنید

واضح است برای این که بچه‌ها به عقاید دیگران پی ببرند. باید به منابع دسترسی داشته باشند.
طبیعی است امکان ندارد مدارس و حتی اجتماع همه منابع لازم را در اختیار بچه‌ها قرار دهد.
پس لازم است آنها را آموزش داد تا کمبودهای خلاقانه را بپذیرند. منظور از پذیرش خلاّقانه این است که فرد تلاش می‌کند از منابع در دسترس، برای رسیدن به هدف حداکثر استفاده را بنماید.

17- عادت رسیدن به کاربرد کامل عقاید را تشویق کنیم

غالب افرادی که به مضامین کامل عقاید نمی‌پردازند، نمی‌توانند به کشف مهمّی نایل آیند زیرا به اندازه کافی به مغزشان برای رسیدن به نتایج ورای نتایج منطقی فشار وارد نمی‌کنند.
باید به بچه‌ها آموخت گاهی نیاز است روزها، هفته‌ها، ماهها، یک مطلب را تا به دست آوردن شواهد کامل دنبال کنند.

18- انتقاد سازنده را توسعه دهید نه فقط انتقاد کردن را

با هر موضوعی که تدریس می‌شود، باید فرصتهایی برای تقویت و توسعه عادت و مهارت انتقاد سازنده به وجود آورد.

19- کسب شناخت در رشته‌های مختلف را تقویت کنید

شناخت، ورای رشته‌ی تخصصی، در ایجاد عقاید بنیادی مفید است. بسیاری از عقاید و روشهایی که در یک رشته طرح می‌شود از رشته‌ی تخصصی دیگری گرفته شده و در آن رشته به کار می‌رود.

20- معلمانی با روح حادثه جویی باشید

بچه‌های بسیار خلاّق روحیه‌ی حادثه جویی دارند و معلمانی که به این روحیه توجّه می‌کنند در توسعه‌ی این روحیه کمک می‌کنند. معلمانی که خود روحیه‌ی حادثه جویی دارند این روحیه در دانش آموزان تقویت می‌کنند و در خلاّقتر شدن آنها تأثیر دارند.
منبع مقاله :
حسینی، افضل السادات؛ (1342)، ماهیّت خلاقیّت و شیوه‌های پرورش آن، مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی، چاپ پنجم