نویسنده: افضل السّادات حسینی

الگوی پرورش خلاقیت ویلیامز

در این جا الگویی ارائه می‌گردد که علی‌رغم آن که مدت زمان نسبتاً طولانی از طرح آن می‌گذرد هنوز هم از ارزش آن کاسته نشده و محققان و متخصصان خلاّقیت آن را همچنان مورد بحث و مطالعه قرار می‌دهند.
فرانک ویلیامز(1) (1970) مدل پیچیده‌ای را ارائه می‌نماید. هدف ویلیامز ارائه مدل خاصی برای آموزش در کلاس است که به منظور کمک به معلّم برای تغییر دادن تکالیف همراه با ابعاد مربوط به برنامه درسی، رفتار دانش آموز و رفتار معلّم در کلاس طراحی شده است. معلمان می‌توانند این مدل را در انواع موقعیت یادگیری در کلاس به کار ببرند.
مدل شامل سه بعد است. موضوعات درسی (بعد اول) روشهای تدریس (بعد دوم) مهارتهای تفکّر واگرا و مولد (بعد سوم) هر سه بعد زیر مجموعه و تقسیمات متنوعی دارند. برای مثال بعد دو شامل فهرستی از 23 راهبرد آموزشی یا سبکهایی است که معلمان می‌توانند در موضوعهای درسی مختلف که در بعد یک نشان داده شده برای ایجاد هشت توانایی عقلی یا فرایندهای فکری در دانش آموزان که در بعد 3 نشان داده شده به کار ببرند.
مدل ویلیامز خلأو فاصله بین یادگیری شناختی و عاطفی را پر می‌کند. مطالب درسی و روشهای آموزش هر دو بر واکنش بین رفتار معلّمان و شیوه‌های تدریس آنها با رفتار دانش آموزان و محتوای درسی تأکید می‌کند. در واقع ویلیامز یک لایه احساسی با توجه به رفتار دانش آموز به لایه‌ی شناختی که معمولاً مطرح است، اضافه می‌کند. در لایه‌ی شناختی که معمولاً مطرح است، اضافه می‌کند. در لایه‌ی‌ احساسی معلم می‌تواند ابعادی مانند خطر کردن، کنجکاوی، قدرت خیال و همچنین ابعاد سنتی‌تر تفکّر خلاّق مانند روانی، انعطاف پذیری را مورد سنجش قرار دهد.
این مدل یک ساختار عملی برنامه ریزی درسی تهیه می‌بیند که معلّمان دانش آموزان را آن‌گونه آموزش بدهند که بتوانند مهارتهای عقلی و تفکّر واگرا را در آنها بپرورانند.
از این بیست و سه روش در عرض موضوعات درسی تعداد زیادی ترکیبات یادگیری به وجود می‌آید.
این 23 سبک عبارتنداز:

1- از مغایرتها (2) استفاده کنید.

ارائه مطالبی که خلاف باورهای عمومی ‌باشد. مثلاً در درس علوم از دانش آموزان بخواهید نظریات قدیمی ‌را رد کنند و بدین ترتیب دانش آموزان را برانگیزانید تا چیزها را ارزیابی کنند و راههای جالبی برای آزمودن و اثبات کردن مسائل بیابند.

2- از تمثیل(3) یا تعدادی موقعیتهای مشابه استفاده کنید.

به دانش آموزان کمک کنید با استفاده از چیزهایی که قبلاً می‌دانستید در موقعیتی مشابه اطلاعات، حقایق و اصول تازه‌ای دست یابند. به آنها نشان دهید چگونه محصولات علمی ‌براساس موقعیتهای مشابه شکل گرفته‌اند.

3- نواقص(4) و خلأ موجود در دانش را نشان دهید.

از دانش آموزان بخواهید به جای آن‌که به دانستنیهای انسان بپردازند آنچه برای انسان مجهول مانده است را بررسی کنند.
مهارتهای دانش آموزان را برای جستجوی شکافها، ناشناخته‌ها، مجهولات توسعه دهید. از دانش آموزان بخواهید تا تمام تعاریف ممکن یک مسأله همچنین موارد نقص آن را جستجو کنند.
مثالهایی ذکر کنید که نشان دهد ادراک ما از دنیای واقعی با حقایق جور در نمی‌آید. این شیوه‌ها در توسعه‌ی تفکّر ارزیابانه مؤثر است.

4- اجازه بدهند درباره‌ی امکانات(5)، احتمالات، حدسیات یا فرضیات فکر شود.

فرصتهایی ایجاد کنید تا سؤالاتی مانند چطور اگر؟ یا از چه راههایی دیگر؟ پاسخ داده شود. به بچه‌ها نشان دهید چگونه یک چیز به امر دیگری منجر می‌شود. هنگام ارائه‌ی مسأله به دانش آموزان فرصت دهید به امکانات مختلف حل مسأله بیندیشند.

5- از روش سؤالهای محرک (6) استفاده کنید.

به تفاوت سؤالات پرسش مانند چه، چقدر، چه کسی؟ و سؤالاتی که نیاز به درک عمیق دارد مانند چگونه، آیا شما؟ در چه راههای دیگر؟ چطور اگر، چگونه دیگری؟ توجه کنید. و از سؤالاتی که نیاز به ترجمه، تفسیر، تعریف، اکتشاف، تجزیه و تحلیل دارد استفاده کنید.

6- از روش فهرست صفات(7) استفاده کنید.

در مواردی مانند تجزیه کلمات یک جمله، اسم، فعل، غیره، یا حروف یک کلمه می‌توان از این روش استفاده کرد.
توسعه‌ی مهارت تجزیه در این روش باعث می‌شود دانش آموزان به جای کل به اجزا توجّه کنند. به طور مثال زمانی که استفاده‌ی غیرمعمول و تازه‌ای برای یک چیز عادی مثلاً یک مداد معمولی سربی را مورد بحث قرار می‌دهید، ببینید از هر کدام از قسمتهای آن چه استفاده‌هایی می‌توان کرد. (چوب، سرب، پاک کن و...) این چنین تجربه‌ای منجر به انعطاف فکر می‌شود.

7- فرصتهایی برای دانش آموزان ایجادکنید تا رمز(8) هرچیز را جستجوکنند.

از روشهایی که بر رموز طبیعت، علوم، و علوم اجتماعی کار قیاسی می‌کنند، استفاده کنید. در این چنین جستجویی به دانش آموزان اجازه دهیم که مراحل بعدی را قیاس کنند. از فیلم برای ارائه رموز علمی ‌یا پدیده‌های اجتماعی استفاده کنید.

8- تفکّر ابتکاری (12) (اصیل) را تقویت کنید.

ایجاد فرصت برای این‌که دانش آموزان به چیزها به شیوه‌ی متفاوتی از آنچه قبلاً فکر کردند نگاه کنند. خوب است هنگا می‌که دانش آموز جوابهای متفاوت از آنچه در کتابشان هست می‌دهد او را تقویت کنید.

9- اهمیت تغییر(10) را گوشزد کنید و از مثالهای متغیر استفاده نمایید.

آموزش مهارت برای تغییر چیزها بر قضاوت پیرامون آن امور ترجیح دارد. از داستانها و فیلمهایی که تغییر در طبیعت و انسان را ارائه می‌دهند، استفاده کنید.

10- جستجوی تصادفی سازمان یافته‌ای (11) را طراحی کنید.

به دانش آموزان اجازه دهید به طور تصادفی آنچه می‌تواند به حل مسأله منجر شود را تحقیق کنند. مسائل اجتماعی یا علمی ‌حل نشده‌ای ارائه دهید و از دانش آموزان بخواهید در زمینه‌های ناشناخته اطلاعات و راه حلهایی جستجو کنند.

11- درباره‌ی دقّت، تثبیت و عادت(12) آموزش دهید.

مثالهایی از اصول و روشها در هر دو زمینه‌ی هنر و علوم ارائه دهید که به علّت عادت تغییری نکردند و پیشرفتی نداشتند. چنین مثالی در علوم نظیر حرکت موتور که به وسیله‌ی چینیها قبل از میلاد مسیح و نوآوری‌ها در هنر ارتباطات می‌تواند مورد استفاده قرار گیرد.

12- مهارتهای تحقیق را به عنوان راههایی که انسان برای یافتن حقایق جستجو می‌کند، آموزش دهید.

فرایندهای روش علمی ‌را درکنار زمینه‌های اساسی تحقیق آموزش دهید. توسعه‌ی مهارتها در:
1- تحقیق تاریخی که چگونه اشخاص دیگر آن را انجام داده‌اند یا حل کرده‌اند.
2- تحقیق توصیفی مشاغل توصیف کردن، مقایسه کردن تباین چند روش.
3- تحقیق کنترل شده از طریق مشاهدات آزمایشی، شامل جستجو برای دلیل، ترسیم نتایج، تحلیل نتایج، مشخص کردن دلایل و پی آمدهایش.

13- با قرار دادن موانع با هدف در فرایند یادگیری، تحمّل ابهام را به وجود آورید.

همه می‌دانند دانش آموزان زمانی یاد می‌گیرند که با موقعیتهای حل مسأله مواجه باشند. بنابراین موقعیت یادگیری را با بیان نکته‌ای آغاز کنید و سپس دست نگه دارید و اجازه دهید دانش آموزان خود با اطلاعات بازی کنند، گیج شوند و درگیر گردند. این روش خوبی است که منجر به یادگیری خود هدایتی می‌شود.

14- فرصتهایی برای حالت شهودی ایجاد کنید.

از دانش آموزان بخواهید احساساتشان، ظن، شهود خویش را بنویسند، بگویند یا نمایش دهند. فرصتهایی در اختیار دانش آموزان برای بیان احساس در عرض سایر حواس قرار دهید. از همه‌ی حواس نیز برای بیان احساس استفاده کنید.

15- فرایند ابداع و نوآوری را با استفاده از تجربه‌های برنامه ریزی شده مناسب یادگیری آموزش دهید.

نشان دهید چگونه ابداعات و اختراعات از طریق تفکّر ابتکاری و تلاش کافی و کار سخت و دانش لازم شکل می‌گیرد.

16- با توسعه هماهنگی به عمل آورید.

به جای قضاوت مثالهایی از پیشرفت ارائه دهید. نشان دهید چگونه شکستها، اشتباهات و حوادث منجر به توسعه‌ی چیزهای ارزشمند می‌گردد.
به دانش آموزان نشان دهید عملها و حوادث ناموفق منجر به پیروزی می‌شود. بنابراین به آنها آموزش دهید چگونه از اشتباهات یاد بگیرند.

17- زندگی افراد خلاّق و فرایند خلاّق مطالعه شود.

تحلیل ویژگی و شخصیت افراد خلاّق با مطالعه بیوگرافی آنها از زمانی که به خلق اثری پرداخته‌اند لازم است. همچنین مطالعه فرآیند تعامل افراد خلاّق به افراد دیگر یا خلاّقیت اجتماعی و مطالعه فرایند رشد محصول خلاّق نیز مفید است.
استفاده از فیلمهایی که افراد خلاّق و موفق را نشان می‌دهد هم مناسب است.

18- اجازه دهید دانش آموزان با اطلاعات قبلی تعامل داشته باشند.

ایجاد فرصتهایی برای آنها تا با اطلاعاتی که دارند بازی کنند به جای آن که از آنها انتظار داشته باشیم اطلاعات تازه‌ای کسب کنند به آنها مهارتهایی را بیاموزیم که با ارتباط مسائل تازه به آنچه قبلاً می‌دانستند به ایده‌های تازه‌ای دست پیدا کنند.
به دانش آموزان کمک کنید تا بتوانند با استفاده از حقایق و اطلاعاتی که قبلاً آموخته‌اند کارهایی را تجربه کنند.

19- راه حلها و جوابها را برحسب نتایج و کاربردهای آن ارزیابی(13) کنید.

معمولاً سؤال «چه آیا» فرصتهایی برای فهرست کردن آنچه ممکن است به عنوان نتیجه چیزی اتفاق بیفتد ایجاد می‌کند.
به دانش آموزان دلیل و تأثیر و نیاز به پیش بینی اطلاعات از روی قرائن را بیاموزید.

20- مهارتها، پذیرش پاسخها، عقاید، راه حلهای غیرمنتظره و شگفت انگیز(14) را با هشیاری به اهمیت آنها توسعه دهید.

از مثالهایی برای ایجاد نارضایتی سازنده استفاده کنید. یعنی صرفاً نارضایتی ایجاد نکنید بلکه ایده‌های سازنده‌ای درباره‌ی چگونگی امکان اثبات چیزها ارائه دهید. نشان دهید، چطور چیزهای قدیمی‌ می‌توانند در راههای جدیدی با افزودن حرکت، رنگ نور مورد بهره برداری قرار گیرند. معلمان پا به پای دانش آموزان باید یاد بگیرند که پاسخهای شگفت انگیز را دستکاری کنند. اهمیّت پاسخهای غیرمعمول و جدید را متذکر شوید.

21- مهارتهای مطالعه‌ی خلاّق(15) را توسعه دهید.

از دانش آموزان بخواهید به جای آن‌که بگویند چه خوانده‌اند، عقایدی که در نتیجه‌ی خواندن به دست آورده‌اند را بیان کنند. به اختلاف بین خواندن برای کسب اطلاعات و خواندنی که منجر به ایجاد و رشد عقیده‌ای می‌گردد، توجه کنید. نوع دوم دانش آموزان را برمی‌انگیزاند که عقاید و اطلاعات تازه‌ای بیابند.

22- مهارتهای گوش کردن خلاّق را توسعه دهید.(16)

گوش کردن خلاّق صرفاً شنیدن نیست، بلکه گوش کردن به مطالب است که منجر به چیزهایی دیگر می‌شود.

23- بر مهارت ادراکی(17) تأکید نمایید.

به شکلها، رنگها، وزنها، بافتها، صداها، و بوها توجّه را جلب کنید. برای دانش آموزان فرصتهایی فراهم کنید تا بسیاری از محتواها را خود ببینند و دریافت نمایند. فرصتی که دانش آموز بتواند لذت درک دنیایی که در آن زندگی می‌کند را بچشد.
بعد سوم شامل هشت فرایند است که از مطالعات تئوریکی به دست آمده است که نشان می‌دهد چگونه بزرگسالان همچنین کودکان به طور واگرا احساس و فکر می‌کنند.
در مدارس توجّه چندانی به تفکّر واگرا نمی‌شود. از این رو در این مدل بر فرایند شناختی و مؤثر که بدون شک برای آموزش در کلاس ضرورت زیادی دارد. امّا کاملاً فراموش شده تأکید می‌شود این هشت فرایند یا توانایی احساسی و تفکر عبارتنداز:
روانی: شامل مقیاس کمّی در ارائه‌ی سوالات، پاسخها، عقاید، راه حلها، دانش آموزانی که از این توانایی برخوردار باشند پاسخهای بیشتری برای مسائل دارند.
اصالت (ابتکار): شامل مقیاسی کیفی از سؤالات، پاسخها، عقاید و راه حلهای غیرمعمول و هوشمندانه و نامتداول. دانش آموزانی که دارای این توانایی‌اند معمولاً راه حلهای تازه و ابتکاری برای مسائل دارند.
انعطاف پذیری: شامل مقیاس کمّی از راههای متفاوتی که دانش آموز برای ایجاد سؤالات، پاسخها، عقاید، راه حلها فکر می‌کند.
بسط: شامل توانایی ایجاد مراحل جزئی، تنوع کاربرد سؤالات پاسخها، عقاید، راه حلها، مقیاس کمی‌که به جزئیات در حین انجام کار توجّه می‌کند.
کنجکاوی: عبارت است از توانایی دانش آموزان در جستجوی چیزها. این ویژگیها در رفتار کلاسی توأم با انواع فعالیتهای تحقیقی، اکتشافی متجلی می‌گردد.
تمایل به خطر نمودن: این ویژگی در سطح بالای شهودی مشاهده می‌شود. در این حالت فرد کاری از روی حدس و گمان و همچنین از روی شانس انجام می‌دهد.
ترجیح پیچیدگی: علاقه به تعمق در طرحهای پیچیده و مسائل غامض و پوشیده.
تجسم فکری: شامل آزادی از تصورات ذهنی که نمی‌توان آن را از طریق تجربه ارائه نمود.
همه معلّمان می‌توانند با استفاده از این مدل شیوه‌های تازه‌ای برای کمک به دانش آموزان تا همان‌طور موضوعات درسی‌شان را دنبال کنند، تفکّر خلاّق داشته باشند طراحی نمایند.
هدف تعلیم و تربیت باید آموزش بچه‌ها باشد که چگونه دوست بدارند، احساس کنند و فکر نمایند نه این که فقط یاد بگیرند.
معلمان برای استفاده از این الگو بهتر است ابتدا هدفشان را مشخص کنند و ببینند در یک موقعیت خاص پرورش کدام جنبه از تفکّر اهمیت دارد و سپس به تناسب آن از روشهای تدریس مختلف در هر کدام از دروسی استفاده نمایند.
طبیعی است که بعضی روشها در برخی موضوعات درسی کاربرد بیشتری دارد و در بعضی دیگر کاربرد کمتر. تشخیص این نکته به توانایی و تسلّط معلّم بستگی دارد، به طور مثال به راحتی می‌توان از روشهای مهارتهای تحقیق نمونه‌های عادت، تغییر، ارزیابی وضعیتها در دروس علوم اجتماعی جهت افزایش توانائی، کنجکاوی، تخیل، پیچیدگی استفاده کرد.
در این جا نمونه‌های کاربردی از این الگو ارائه می‌گردد. معلّمان و مربیان می‌توانند از سایر مواردی که در این الگو ارائه شده با درایت خویش بهره بگیرند.
نمونه‌ی 1 - برای تشویق: تفکّر انعطاف پذیر و کنجکاوی
با استفاده از روش شماره‌ی ۲: تمثیل
از کودکان خواسته می‌شود کلمه‌ای از آخرین داستانی که خوانده‌اند یا از فهرست املای هفتگی بیابند که معنی آن را ندانند و سپس در فرهنگ لغت مترادفی برای آن پیدا کنند.
هر کودک به نوبت کلمه‌اش را با مترادفش برای بقیه‌ی کلاسی ارائه می‌دهد. این عمل باعث می‌شود بچه‌ها با تعداد زیادی کلمه آشنا شوند. همچنین پس از مدتی، دانش آموزان می‌توانند خود کلمه بسازند.
نمونه‌ی 2 - برای تشویق ابتکار و خطر نمودن
با استفاده از روش شماره‌ی 13: بیان شهودی
روش شماره‌ی 23: تجسم فکری
برای فراهم آوردن فضایی آزادتر برای ابتکار، میز مخصوص که در آن لوازم وسایل، کاغذ، قیچی و نوار و غیره قرار داده شده باشد. بچه‌ها بتوانند در آنجا نشسته و هرچه بخواهند بسازند. آنها تشویق شوند که هرچه به فکرشان می‌رسد خلق کنند. دیده شده بسیاری از کودکان که هرگز جرأت برای ارائه کار تازه‌ای نداشتند کارهای بسیار جالبی خلق نمودند. آثار بچه‌ها در معرض دید سایر کودکان قرار داده می‌شد.
نمونه‌ی3 - برای تشویق: تخیل و پیچیدگی
با استفاده از روش شماره‌ی 9: مثالهایی از تغییر
شماره‌ی 19: ارزیابی وضعیتها
از بچه‌های کلاس خواسته می‌شود با استفاده از تخیلاتشان راجع به سال 2000 میلادی فکر کنند، ببینند تا آن موقع چند سالشان می‌شود و تغییراتی که در غذا، لباس، اتومبیلها، وسایل حمل و نقل، محل زندگی، کار، فعالیتهای اوقات فراغت و غیره به وجود خواهد آمد را تصور نمایند. پس از آن باید شواهد و دلایل خویش را برای آنچه پیش بینی کردند بیان نموده و آنها را در برابر واقعیتها ارزیابی کنند.
این الگو علی رغم نقاط ضعفی که دارد مانند عدم توجّه به بعد اجتماعی و فرهنگی، همچنین بی‌توجهی به ویژگیهای شخصیتی معلّمان، می‌توانند نقش اساسی در پرورش خلاّقیت کودکان و نوجوانان در مدرسه بازی کند.

توضیح نمودار
نمودار5-3 : الگوی برای آموزش تفکر واگرا - مولد

پی‌نوشت‌ها:

1. Frank , Williams
2. Pradoxes
3. Analagics
4. deficiencies
5. possible
6. provocative questions
7. attribute liting
8. mystery
9. originality
10- change
11- organizedrandom search
12- habit
13-evaluate situations
14- receptive
15- creative reading skill
16- creative listening skill
17- visualization skill