نویسنده: محمد ستاری‌فر
تکنولوژی ابعاد و ماهیت گوناگونی دارد. یکی از ابعاد آن، این است که تکنولوژی باید همواره و بالاجبار رو به رشد باشد. تکنولوژی برخلاف سایر پدیده‌های اجتماعی به این صورت نیست که بسته به شرایط زمان، گاهی تنزل و گاهی تعالی داشته باشد، بلکه باید قهراً رو به ترقی باشد. از این رو تکنولوژی چیز مجردی نیست، بلکه در جهت بسط و توسعه جوامع، تکامل پیدا کرده است و از طرف دیگر خود با تمام سیستم‌های اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی، حقوقی، اداری برخورد داشته و بر آنها تأثیر می‌گذارد و بطور دائم یک کنش و واکنشی بین انسان و تکنولوژی، که مخلوق انسان است وجود دارد.
کلیه تکنولوژیهای امروزی، عناصر تشکیل‌دهنده‌ی مجموعههای بزرگتر تکنولوژیهای دیروزی می‌باشند، از این رو سرمایه‌گذاری برای رشد تکنولوژی، یک سرمایه‌گذاری زاینده و پیش‌برنده است، زیرا به کارگیری یک تکنولوژی، تکنولوژیهای سرمایه‌گذاری‌های آتی را فراهم می‌سازد. به لحاظ همین ماهیت است که در سرمایه‌گذاری‌های تکنولوژی به آن دسته از تکنیک‌هایی باید توجه شود که خصلت زایندگی داشته باشند.
در رابطه با ماهیت و پیامدهای تکنولوژی دیدگاه‌ها، مختلف و بعضاً رودر روی یکدیگر قرار دارند، می‌توان در اینجا مختصر اشاره‌ای به این دیدگاه‌ها داشت. ژاک الول (1) که یکی از ناقدان بنام و بصیر تکنولوژی است در کتاب خود به نام "جامعه تکنیک‌زده" پنج ویژگی برای تکنولوژی می‌شمارد (2)
1- اتوماتیک بودن (3)
2- از خود تغذیه کردن و فربه شدن (4)
3- همه‌گیری (5)
4- خودمختاری (6)
5- وحدت و کلیت (7)
"اتوماتیک بودن تکنولوژی"، یعنی سلب گزینش از دیگران و بسته ماندن همه راه‌ها، جز راهی که صنعت در پیش می‌گذارد. "تغذیه از خویش"، یعنی تکنولوژی به جایی رسیده است که اولاً دیگر برگشت‌ناپذیر است. ثانیاً رشدی هندسی دارد و ثالثاً اجازه نمی‌دهد کسی آن را متوقف کند، بلکه با پیشرفت خود، انسان را نیز به دنبال می‌کشاند. "همه‌گیری تکنولوژی" بیان این حقیقت است که به محض تولد آن، دیگر نمیتواند در وطنش محصور و محبوس بماند و لزوماً قلمروهای وسیع‌تری را طلب می‌کند و در همه جهان حضور خواهد یافت.
در عین حال رشد تکنولوژی، "خودمختارانه" و بی‌اعتنا به سایر شرایط و عوامل است و اگر روزی پاره‌ای از متفکران فکر می‌کردند که میزان رشد اقتصادی تعیین کننده رشد صنعتی است، اکنون الول اینگونه می‌اندیشد که تکنولوژی تاحدود زیادی فارغ از قیود بیرونی بوده و دینامیزمی درونی دارد که آن را به جلو می‌راند و سایر شرایط نیز تابع و دنباله‌رو آن می‌باشند.
"وحدت و کلیت" آن بدین معنی است که تکنولوژی با جهان مخلوق خود یکی است و نمی‌توان یکی را بدون دیگری داشت از این رو، هر قطعه صنعت، قطعه دیگر آن را تداعی می‌کند.
سخنان "الول" را، شاید بتوان این چنین خلاصه کرد که تکنولوژی اینک مخدوم انسان است در حالی که تا قبل از عصر جدید، ابزار و فنون، خادم آدمی بوده است، یعنی همان ابزار ساده و ناموزون کهن، نخستین جوانه‌های تکنولوژی شگرف کنونی بوده‌اند که اینک بطور کامل گل داده‌اند و بسط و تفصیل یافته‌اند. بشر نمی‌دانست وقتی که دست به استخدام طبیعت گشود و پای بر مرکب صنعت نهاد، آن حرکات کوچک و آغازین چه طوفان‌های سخت و جهان‌شکن را در آستین دارد و آن قطرات خُرد چه سیل بنیان‌کنی را روان خواهد کرد و آن مرکب رام صنعت چه غول نافرمانی خواهد گشت و زمام راکب خود را به دست خواهد گرفت و او را به ناکجاآباد خواهد کشاند.
اگر دیدگاه فوق، یک نگرش منفی از نقش ماهیت و تکنولوژی باشد، در کنار آن دیدگاه‌های گوناگونی نیز وجود دارد. برخی تکنولوژی را به دیده منبع ثروت و رفاه و بهزیستی جوامع می‌نگرند، در حالی که بعضی دیگر از آن به عنوان ابزاری به منظور قدرت در چیرگی بر طبیعت و جامعه یاد می‌کنند. گروهی دیگر آن را پدیده‌ای می‌دانند که بشر را به اسارت خود درآورده و ارزش‌های شغلی، محیطی، زیستی و اجتماعی او را به تباهی کشانیده است. عده‌ای دیگر اعتقاد دارند که توسعه بیشتر جوامع بشری تنها در سایه بهره‌گیری از تکنولوژی میسر است. برخی سعی دارند تکنولوژی را مسبب همه نکبتهای جامعه بشری بدانند و برخی دیگر را اعتقاد بر این است که حل این نکبت‌ها فقط از عهده تکنولوژی برمی‌آید. با توجه به این نکات است که امروزه این سؤال مطرح است که آیا تکنولوژی خوب است یا بد؟ مناسب است یا نامناسب؟، پیش‌برنده است یا عقب‌برنده؟، و ... حقیقت امر این است که تکنولوژی به خودی خود نه ماهیت خوب دارد نه بد، فقط یک ابزار و کلید است، خوب و بد آن بستگی به شرایط زمانی و مکانی، نحوه استفاده و تدبیر و هوشیاری استفاده کنندگان آن دارد. می‌توان چند مورد از نحوه خوب و بد عمل کردن آن را اشاره کرد:
1- تکنولوژی بطور قابل توجهی توانایی‌های جسمی و ذهنی انسان را افزایش داده و محیط زندگی را شکل می‌دهد (خوب).
2- تکنولوژی توازن اکولوژیک طبیعی را تخریب کرده و ماهیت تکاملی روند تغییرات اجتماعی را مختل می‌کند (بد).
3- سوءاستفاده یا استفاده بی‌رویه از تکنولوژی، زندگی انسانی بر روی زمین را در معرض انهدام کلی و یا نابودی زودرس قرار می‌دهد (بد).
4- تکنولوژی تنها ابزاری است که اگر عادلانه به کار گرفته شود می‌تواند سطح زندگی اقتصادی همه جوامع را بهبود بخشد (خوب).
- ... و موارد دیگر
به هر حال تکنولوژی برای جوامع توسعه یافته امروزی یک مسابقه مرگ و حیات است، برای جوامع توسعه نیافته یک رؤیاست و برای خردمندان یک کلید است آنهم یک کلید اصلی. بسیاری از کشورهای توسعه نیافته از نظر منابع طبیعی، فرهنگ و غیره بسیار غنی هستند، اما فقط در تکنولوژی ضعیفند و این باعث عقب‌افتادگی آنان می‌باشد، در حالی که بسیاری از کشورهای توسعه یافته از نظر منابع و فرهنگ ضعیفند، ولیکن همگی آنان در زمینه‌ی تکنولوژی غنی هستند. به همین منظور است که امروزه بهترین شاخص برای تعیین جایگاه یک کشور در نردبان ترقی جهانی، در چگونگی کمیت و کیفیت آن نوع تکنولوژی است که آن کشور دارد، نه در شاخص‌هایی مانند GNP بیشتر. از این رو به همان نحو که افزایش توانایی تکنولوژی یک بنگاه اقتصادی به معنی افزایش قدرت رقابت آن در تولید و بازار است، افزایش توان تکنولوژی یک کشور نیز به معنی افزایش قدرت رقابت در بازار بین‌المللی و با سایر کشورهاست.
رقابت جهانی برای پیشرفت تکنولوژی حرکتی است به سمت تخصص، همانطور که یک بنگاه اقتصادی پیشرفته همه اجزای تولیدات را خود تولید نمی‌کند، یک کشور از نظر تکنولوژیکی پیشرفته نیز همه تکنولوژی مورد نیاز را خود تولید نمی‌کند، به همین دلیل کشورهای توسعه نیافته باید از یک استراتژی به دقت مدیریتی (هدایت شده)، بر اساس اصل خرید بخشی از تکنولوژی مورد نیاز خود و تولید بخشی از آن، استفاده کنند. اما باید همیشه این مسئله را مدنظر قرار داد که پذیرش تکنولوژی بیش از آنکه یک پدیده مربوط به قبول یک پیشرفت مادی و تکنیکی باشد، مربوط به ویژگی‌های فرهنگی، اجتماعی و روانی آن جامعه می‌باشد. به همین جهت باید گفت که پیشرفت تکنولوژی در یک جامعه از پیشرفت اجتماعی آن جامعه جدا نیست.
پی‌نوشت‌ها:
1. J. Ellul.
2. گروهی از نویسندگان، تکنولوژی فردا و فردای تکنولوژی، وزارت ارشاد، ص 70.
3. Automation.
4. Self- augnentation.
5. Universalism.
6. Autonomy
7. Monism.
ستاری‌فر، محمد؛ (1374)، درآمدی بر سرمایه و توسعه، تهران: انتشارات دانشگاه علامه طباطبایی، چاپ اول
