نویسنده: محمدهادی معرفت
جمع و تألیف قرآن به شكل كنونی، در یك زمان صورت نگرفته، بلكه به مرور زمان و به دست افراد و گروه‌های مختلف انجام شده است. ترتیب، نظم و عدد آیات در هر سوره در زمان حیات پیامبراكرم (صلی الله علیه و آله) و با دستور آن بزرگوار انجام شده و توقیفی است و باید آن را تعبّداً پذیرفت، و به همان ترتیب در هر سوره تلاوت كرد. هر سوره با فرود آمدن «بسم الله الرحمان الرحیم» آغاز می‌شد و آیات به ترتیب نزول در آن ثبت می‌گردید، تا موقعی كه «بسم الله...» دیگری نازل می‌شد و سوره‌ی دیگری آغاز می‌گردید. این نظم طبیعی آیات بود. گاهی اتفاق می‌افتاد پیامبراكرم (صلی الله علیه و آله)- با اشاره‌ی جبرئیل- دستور می‌داد تا آیه‌ای برخلاف نظم طبیعی در سوره‌ی دیگری قرار داده شود؛ مانند آیه‌ی «وَ اتَّقُوا یَوْماً تُرْجَعُونَ فِیهِ إِلَى اللَّهِ ثُمَّ تُوَفَّى کُلُّ نَفْسٍ مَا کَسَبَتْ وَ هُمْ لاَ یُظْلَمُونَ» (1)- كه گفته‌اند از آخرین آیات نازل شده است- پیامبر (صلی الله علیه و آله) دستور فرمود آن را بین آیات ربا و آیه‌ی دَیْن، در سوره‌ی بقره آیه‌ی 281 ثبت كنند. بنابراین ثبت آیات در سوره‌ها، چه با نظم طبیعی یا نظم دستوری، توقیفی است و با نظارت و دستور خود پیامبراكرم (صلی الله علیه و آله) انجام گرفته است و باید از آن پیروی نمود.
ولی درباره‌ی نظم و ترتیب سوره‌ها میان اهل نظر اختلاف است. سید مرتضی علم الهدی و بسیاری از محققین و از معاصرین آیت الله خویی برآنند كه قرآن همچنان كه هست، در زمان حیات پیامبر (صلی الله علیه و آله) شكل گرفته است. زیرا جماعتی قرآن را در آن عهد حافظ بوده‌اند و بسیار بعید می‌نماید كه مسأله‌ای با این اهمیت را پیامبراكرم (صلی الله علیه و آله) رها كرده باشد تا پس از وی نظم و ترتیب داده شود.
این نظر قابل قبول نیست، زیرا حافظ یا جامع قرآن بودن در آن عهد، دلیل نمی‌شود كه میان سوره‌ها ترتیبی وجود داشته است. و اگر كسی هر آنچه از قرآن كه تا آن روز نازل شده، حفظ و ضبط كرده باشد، حافظ و جامع قرآن خواهد بود. بنابراین لازمه‌ی حفظ همه‌ی قرآن ترتیب فعلی آن نیست. اما اهمیت این مسأله چندان روشن نیست، زیرا آنچه مهم است تكمیل سوره‌ها و مستقل بودن هر سوره از سوره‌ی دیگر است تا آیه‌های هر سوره با آیه‌های سوره‌های دیگر اشتباه نشود. این مهم در عهد پیامبر (صلی الله علیه و آله) صورت گرفت. اما ترتیب بین سوره‌ها تا هنگام پایان یافتن نزول قرآن امكان نداشت، زیرا پیامبراكرم (صلی الله علیه و آله) تا در حال حیات بود هر لحظه احتمال نزول سوره‌ها و آیه‌هایی می‌رفت. بنابراین طبیعی است كه پس از یأس از نزول قرآن، كه به پایان یافتن حیات پیامبر وابسته بود، سوره‌های قرآن قابل نظم و ترتیب خواهد بود.
بر این اساس، بیشتر محققین و تاریخ نویسان برآنند كه جمع و ترتیب سوره‌ها پس از وفات پیامبر (صلی الله علیه و آله) برای نخستین بار بر دست علی امیرمؤمنان (علیه السلام) سپس زید بن ثابت و دیگر صحابه‌ی بزرگوار انجام گرفت. و در مجموع شاید بتوان گفت كه عمل جمع قرآن به دست صحابه، پس از رحلت پیامبر (صلی الله علیه و آله) از امور مسلم تاریخ است.
علی (علیه السلام) نخستین كسی بود كه پس از وفات پیامبر (صلی الله علیه و آله) به جمع قرآن مشغول گردید. بر حسب روایات، مدت شش ماه در منزل نشست و این كار را به انجام رساند. ابن ندیم گوید: «اولین مصحفی كه گردآوری شد مصحف علی بود و این مصحف نزد آل جعفر بود.» سپس می‌گوید:«مصحفی را دیدم نزد ابویعلی حمزه‌ی حسنی كه با خط علی بود و چند صفحه از آن افتاده بود و فرزندان حسن بن علی آن را به میراث گرفته بودند.» (2) محمد بن سیرین از عكرمه نقل می‌كند: «در ابتدای خلافت ابوبكر، علی در خانه نشست و قرآن را جمع آوری كرد.» گوید: «از عكرمه پرسیدم: آیا ترتیب و نظم آن مانند دیگر مصاحف بود؟ آیا رعایت ترتیب نزول در آن شده بود؟ گفت: اگر جنّ و انس گرد آیند و بخواهند مانند علی قرآن را گردآورند، نخواهند توانست.» ابن سیرین می‌گوید: «هرچه دنبال كردم تا برآن مصحف دست یابم، میسورم نگردید.» (3) ابن جزی كلبی گوید: «اگر مصحف علی یافت می‌شد، هر آینه در آن علم فراوان یافت می‌گردید.» (4)
پی‌نوشت‌ها:
1. بقره2: 281.
2. الفهرست، ص47-48.
3. طبقات ابن سعد، ج2، ص 101. الاستیعاب در حاشیه‌ی الاصابه، ج2، ص 253. الاتقان، ج1، ص 57.
4. ابن جزی الكلبی؛ التسهیل لعلوم التنزیل، ج1، ص4 و نیز رجوع كنید به: التمهید، ج1، ص 288 و292-296.
معرفت، محمدهادی؛ (1389)، علوم قرآنی، قم: مؤسسه‌ی فرهنگی تمهید، چاپ پانزدهم.
