نویسنده: محمدهادی معرفت
اثری به دست نیامده است كه بر آشنایی عرب حجاز به كتابت و خط درگذشته‌ی دور دلالت داشته باشد. آنان اندكی پیش از ظهور اسلام با خط و كتابت آشنا شدند. علت آنكه كتابت و خط در میان عرب حجاز رایج نبوده، زندگی بَدَوی آنان بوده است. آنان همواره در حال كوچ كردن و رفت و آمد و یا جنگ و غارت به سر می‌برده‌اند. این قبیل اشتغالات، آنان را از تفكر درباره‌ی صنایع و از جمله كتابت كه از صنایع مدنیّت و شهرنشینی است، باز می‌داشت. جز برخی از آنان كه به منظور تجارت به شام و عراق سفر می‌كردند، رفته رفته تحت تأثیر مردم متمدن آن مناطق قرار گرفتند و متخلّق به اخلاق آنان شدند؛ و خط و كتابت را به عاریت از آنان گرفتند. از این رو با خط نبطی و یا سریانی آشنا شدند، و این دو نوع خط تا پس از فتوحات اسلامی در عرب باقی و معروف بود.
از خط نبطی خط نسخ به وجود آمد كه امروز نیز شناخته شده و باقی است و از خط سریانی خط كوفی پیدا شد كه خط حیری نامیده می‌شد. یعنی به «حیره» كه شهری قدیمی و عربی در مجاورت كوفه است، منسوب بود، زیرا تغییر و تحوّل در خط سریانی در حیره رخ داد و پس از بنای كوفه و انتقال تمدن عرب به این شهر، اسم آن به خط كوفی تغییر كرد. این خط، زمانی طولانی میان عرب معروف و متداول بود.
خط نبطی را كه به خط نسخ تبدیل شد، عرب‌ها در اثنای سفر تجارت خود به شام، از «حوران» آموختند. اما خط حیری و یا كوفی را از عراق گرفتند. عرب‌ها هر دو خط را نخست در نامه‌ها و نوشته‌های عادی و سپس در نوشته‌های مهم، مانند قرآن و حدیث به كار گرفتند.
یك دلیل بر آنكه خط كوفی تحوّل یافته‌ی خط سریانی است، آن كه عرب به جای «كتاب» می‌نوشتند «كتب» بدون الف؛ و نیز به جای «رحمان» می‌نوشتند «رحمن». این از ویژگی‌های خط سریانی است كه الف ممدود را در اثنای كلمات، نمی‌آورند.
موقع ظهور اسلام خط و كتابت میان عرب حجاز رایج نبود. تنها معدودی كمتر از بیست نفر با خط و نوشتن آشنا بودند. پیامبر (صلی الله علیه و آله) آنان را برای كتابت وحی استخدام كرد و مسلمانان را به آموختن خط و كتابت تشویق نمود. و روز به روز، تعداد كسانی كه كتابت را می‌آموختند، رو به فزونی نهاد.
دو خط نسخ و كوفی میان مسلمانان باقی مانده و رواج یافت. مسلمانان نسبت به دگرگونی و تحسین و تزیین آن دو خط كوشیدند، تا آنكه ابن مقله، در آغاز قرن چهارم هجری، در زیبایی خط نسخ كوشید و خط نسخ را به حد اعلای كمال خود به گونه‌ای كه هم اكنون متداول است، رسانید.
با گذشت زمان خط كوفی- برخلاف خط نسخ- سیر قهقرایی داشت. این خط حدود دو قرن رواج داشت، سپس از میان رفت و از آن پس مصحف‌ها با خط زیبای نسخ نوشته می‌شد. (1)
پی‌نوشت‌ها:
1. رك: دائرة المعارف القرن العشرین، ج3، ص621. جرجی زیدان، تاریخ تمدن اسلامی، ج3، ص 58-60. ابن خلدون، المقدمه، ص 417-421. خلیل یحیی النامی؛ اصل الخط العربی، ج3. تركی عطیه، الخط العربی الاسلامی، ص22.عبدالفتاح عباده، انتشار الخط العربی، ص13-15. ناجی المصرف، مصور الخط العربی، ص338. محمد طاهر الملكی الكردی؛ تاریخ الخط العربی و آدابه؛ ص54.
منبع مقاله :معرفت، محمدهادی؛ (1389)، علوم قرآنی، قم: مؤسسه‌ی فرهنگی تمهید، چاپ پانزدهم.
