وقف در عصر مماليک مصر مطالعه‏ي موضوعي وقف به عنوان بيت‏الماده

مقدمه

مقاله:
WAQF IN THE MAMLUK PERIOD: A CASE STURDY ABOUT WAQF AS PUBLIC GOODS
وقف در عصر سلسله‏ي مماليک (1517 - 1250 م) به روشني شناخته شد و رونق يافت. تحولات عظيم سياسي، اداري، مذهبي، اقتصادي و فرهنگي از پيامدهاي آن بود. اين تحولات بر وقف تأثير گذاشت و موقعيتي بي‏نظير براي آن به ارمغان آورد که با موقعيت گذشته‏اش بيار تفاوت داشت. همزمان با اين تحولات، نظام وقف در ابعاد وسيعي رشد و گسترش يافت. در اين زمان که عصر طلايي وقف نيز به شمار مي‏رود، مردم با انگيزه‏هاي متفاوت حاضر بودند زمين، خانه يا هر نوع سرمايه‏اي را که داشتند، وقف کنند (1).
علاوه بر اين، فقهاي عصر اجازه دادند تا هر چيز که سودي در پي دارد بتواند وقف شود (2).
طبق اسناد تاريخي اموال وقف شامل موارد گوناگوني مي‏شد که سود يا عايدي به همراه داشته باشد.
تا پايان عصر مماليک اغلب ابنيه‏ي فسطاط و قاهره و بيش از 40% اراضي مزروعي وقف شده بود(3) همان‏طور که انتظار مي‏رفت، عايدات وقف در زمينه‏هاي ديگري نيز مصرف مي‏شد. طبق اظهارات ابن‏زهره، مقرري اشراف، فقها، صوفيان، قاريان قرآن کريم، اسرا، در راه ماندگان، بيماران، مجانين و مخارج کفن و دفن اموات، تعمير و نگهداري قلاع دفاعي، احداث سد، جاده، مسجد و غيره از ديگر اموري بوده که عايدات وقف به آنها تعلق مي‏گرفت(4).
با پرداخت مخارج چنين فعاليتهاي گسترده‏اي در عصر مماليک که از عايدات وقف انجام مي‏شد، مي‏توان گفت که نظام وقف بسيار مشابه نظامي بوده که آن را با عنوان اداره‏ي خدمات عمومي مي‏شناسيم، زيرا سرپرستي بيت‏المال را در اختيار خود مي‏گيرد. همان طور که ذکر شد عصر مماليک نمونه‏ي برجسته‏اي درمعرفي وقف به شمار مي‏رود.

بنياد مساجد

اسلام ديني الهي است که ساخت مساجد را تشويق کرده است. همزمان با گسترش وقف در عصر مماليک، سلاطين و شاهزادگان نيز عموما به ايجاد مؤسسات مذهبي بويژه مساجد همت مي‏گماشتند. صرف نظر از انگيزه‏ي بانيان، مساجد بسياري در اين عصر ساخته شد. طبق منابع تاريخي 28 مسجد در زمان حيات آل نصير محمد ساخته شده بود (5).
توانايي‏ها و اختياراتي که به واسطه‏ي وقفيات حاصل آمد، ساخت مساجد، تهيه‏ي منابع مالي براي مخارج گوناگون و همچنين مزد کارگزاران اجرايي را امکان‏پذير کرد. تمامي اين اعمال به جهت اجراي مراسم مذهبي و تداوم آنها صورت مي‏گرفت. اين مطلب در مقدمه‏ي هر سند وقفي به روشني بيان شده است. تمامي منابع تاريخي به ارتباط مستحکم بين وقف و تأسيس مساجد که صدقه‏ي جاريه است، تأکيد دارند(6). مسجد علاوه بر مکان عبادت، محلي است که جميع مسلمانان بدون توجه به مقام، ثروت، فرقه و نژاد مي‏توانند از آن بهره ببرند. به همين دليل مسجد نمونه‏ي کاملا روشني از رابطه‏ي وقف و بيت‏المال است.

تأمين اجتماعي

هبه‏ي عمومي شامل تقسيم عايدات به اين موارد است.
الف) مسلمانان نيازمند و فقير در هر جا و هر موقعيت (7).
ب) صدقات عمومي: غذا، آب آشاميدني، لباس، شيريني و شکر و غيره که بويژه در مناسبتهاي اسلامي روزانه، هفتگي، ماهانه و سالانه داده مي‏شود. موارد
مذکور بدون هيچ گونه تبعيضي بين فقرا و ديگر افراد از قبيل مجريان مؤسسات خيريه و همسايگان اين مؤسسات تقسيم (8) مي‏شد.
پ) آنان که استطاعت مالي جهت زيارت اماکن مقدسه ندارند (9).
ت) پرداخت مقرري به خانواده‏ي اسراي جنگي (10).
ث) مخارج کفن و دفن و مراسم خاکسپاري (11).
ج) نوزاداني که نمي‏توانند از مادر خود تغذيه کنند يا مادر خود را از دست داده‏اند (12).
چ) زناني که طلاق گرفته‏اند (13).

فراهم کردن آب آشاميدني

در عصر مماليک تهيه‏ي آب آشاميدني دشوار بوده است، از اين رو، رفع عطش رهگذران و علاوه بر آن، چارپايان از چشمه‏هاي عمومي (سبيل) حفر شده از عايدات وقف بسيار مهم بوده است (14) شخص وقف کننده خود را ملزم مي‏دانسته آب آشاميدني مورد نياز را در تمام مدت سال بخصوص فصل گرما تأمين کند. منابع آب به عموم مردم تعلق داشت و همه‏ي افراد چه فقير و چه غني، چه مسلمان و چه غير مسلمان، بدون هيچ تبعيضيي مي‏توانستند از آن استفاده کنند (15).

مراقبت‏هاي بهداشتي

حفظ بهداشت عمومي از وظايف ديگري بوده که نهاد وقف نقش مهمي در تحقق آن بويژه در عصر مورد نظر داشته است. بهترين نمونه‏اي که مي‏توان نام برد، «بيمارستان قلاوون» است که براي عموم مجاني بوده و شهرت آن در آن روزگار از مرزهاي مصر نيز فراتر رفته بود. اسناد مربوط به اين بيمارستان مثال روشني است براي ارتباط بين وقفيات اسلامي و بيت‏المال.
طبق مفاد صريح اسناد، هدف بيمارستان معالجه‏ي بيماران بوده است. بي‏آنکه جنسيت، ثروت، بومي يا غير بومي بودن را در نظر داشته باشد (16). مجريان مؤسسات مذهبي، طلبه‏ها، صوفي‏ها و زوار نيز از خدمات بهداشتي بهره‏مند بودند.

آموزش عمومي

ساخت مدارس و اداره‏ي آنها، حق التدريس مدرسان و هزينه‏هاي جاري طلبه‏ها از ديگر وظايفي بوده که عايدات وقف شامل آنها مي‏شده است. منابع مالي حاصله از وقفيات ادامه‏ي حيات مدارس را تضمين مي‏کرده است (17).
صرف نظر از محدوديت گنجايش براي پذيرفتن طلبه‏ها و رشته‏هاي تحصيلي آنان، درهاي مدارس به روي تمام افراد بي هيچ قيد و شرطي باز بوده است. از اين رو مدارس نيز در عصر ياد شده جزو بيت‏المال به شمار مي‏رفته است (18).
در پايان، مي‏توان گفت که در آغاز وقف در اسلام به شکل بخشش معمول (صدقه) متداول گشته و سپس به تدريج اموال وقف شده جزو بيت‏المال و نظامهاي خدماتي که هزينه‏ي آن بر اساس درآمدهاي مداوم وقف انجام مي‏گرفت درآمده است. تهيه‏ي آب آشاميدني براي عموم نمونه‏ي بارز اين مطلب است. اگر چه در عصر مماليک، وقف به معناي بخشش رايج شد، اما همزمان معناي دارايي‏هاي عام‏المنفعه را در بسياري از جنبه‏هاي زندگي مردم پيدا کرد.

کتاب شناسي اسناد وقف

اسناد جمع‏آوري شده‏ي وزارت اوقاف، قاهره

1. الامير کاراکاجا، شماره 92.
2. السلطان حسن، شماره 881.
3. السلطان الغوري، شماره 883.
4. السلطان قيطبي، شماره 886.
5. السلطان قلاوون، شماره 1010.

مجموعه‏ي المحکمة الشرعيه، قاهره

1. بايبرس الغازانکر، شماره 22.
2. السلطان شعبان، شماره 49.
3. السلطان فرج، شماره 66.
4. جمال الدين، شماره 106.
(براي جزئيات بيشتر به فهرست اسناد موجود در آرشيو شرق‏شناسي مؤسسه‏ي فرانسه در قاهره رجوع شود).

پی نوشت:

1- براي جزئيات بيشتر به وقف و زندگي اجتماعي، ص 98 - 70، نگارش م. م. امين رجوع شود.
2- العمادي، ص 7.
3- اسحاقي، ص 128.
4- ابن‏زهره، ص 1092 و 1093.
5- ابن‏ايبک، ج 9، ص 388.
6- اسناد وقف، الغوري، ص 883، اوقاف، سلطان حسن، ص 881.
7- اسناد وقف، امير کاراکاجا، ص 92 اوقاف.
8- اسناد وقف، سلطان حسن، 881 اوقاف ص 463 تا 471 و بايبرس الغازانکر، 22 محکمه.
9- اسناد وقف، سلطان فرج، 66 محکمه.
10- اسناد وقف، سلطان حسن، 881 اوقاف، ص 370.
11- همان.
12- اسناد وقف، سلطان فرج، 66 محکمه و سلطان شعبان، 49 محکمه.
13- المقريزي، ج 2، ص 427 و 428.
14- اسناد وقف، جمال‏الدين، 106 محکمه.
15- اسناد وقف، سلطان قيطبي، 886 اوقاف، ص 150 و 151.
16- اسناد وقف، قلاوون، 1010 وقف، به لوح اول رجوع شود.
17- المقريزي، ج 2، ص 369، 368 و 401.
18- اسناد وقف، سلطان حسن، 881 اوقاف.

منبع: ميراث جاويدان

---

معرفي سايت مرتبط با اين مقاله