بنيادها و مؤسسات خيريه غير وقفي در ايران

پيشگفتار

احسان و نيکوکاري بخش مهمي از فرهنگ ديني و ملي مردم ايران به شمار مي‏آيد و گستردگي «وقف» (1) در ايران نشان از اهتمام تاريخي مردم اين مرز و بوم به امور خيريه و نيکوکاري است. وجود تعداد زيادي از قنات‏ها، مدارس و حمام‏ها بيانگر ميزان توجه مردم در گذشته به امور خيريه و نيکوکاري، و احسان به مردم مستمند است.
با توسعه‏ي قلمرو فعاليت و وظايف دولت در تأمين بهداشت و درمان و ترويج آموزش و ارائه‏ي خدمات اجتماعي رويکرد مردم به اين گونه خدمات کاهش يافته است. هم‏اکنون در اکثر کشورهاي غربي و شرقي، اقدام به بازنگري در نقش و عملکرد دولت نسبت به روند توسعه و حل معضلات مردم نموده‏اند.
تحقيقات نشان مي‏دهد در حال حاضر با توجه به انبوه چالش‏هايي که در پيش‏روي تأمين اجتماعي و توسعه قرار دارد، دولت‏ها به دليل ناکارآيي و روبه‏رو شدن با سختي و دشواريها، نتوانسته‏اند آن چالش‏ها را مهار کنند و از ميان ببرند. همين تحقيقات تأکيد دارد با توجه به عملکرد بنيادها و مؤسسهاي خيريه که سهم بسزايي در کاهش مشکلات انساني در سراسر جهان داشته‏اند، ولي در تحقيقات و پژوهشهاي دانشگاهي و مباحث عمومي اين خدمات ناديده انگاشته شده‏اند. به طور نمونه در امريکا، بريتانيا، فرانسه و روسيه در نظر دارند بخش خصوصي که فعاليت‏هاي خيريه‏ي داوطلبانه دارد بخشي از هزينه‏هاي دولتي را در امور تأمين اجتماعي جايگزين نمايند همچنين در کشورهاي توسعه يافته به بنيادهاي غير دولتي به عنوان عامل تعيين کننده در مشارکت دادن مردم در روند توسعه مي‏نگرند. بنابراين تجديد نظر در شناخت اصولي و ارزيابي بنيادهاي خيريه و غيرانتفاعي، يک نياز عيني و ضروري و نه يک نظريه‏ي محض به شمار مي‏آيد (2)

نيکوکاري در امريکا (3) و اروپا (4) به دليل فعاليت هزاران

بنياد خيريه به يک علم تبديل شده و به نام علم «امور بنيادها و سازمانها» اشتهار دارد و داراي اصول، مباني، تئوري، محققان و نويسندگاني است. امروزه قلمرو فعاليت‏هاي سازمانها و بنيادهاي خيريه از کشورها فراتر رفته و بعد جهاني پيدا کرده است. ولي متأسفانه کتابخانه‏ي اسلامي فاقد آثار تحقيقي قابل توجه در اين زمينه است، و آنچه از نشريات و آثار جمعيت‏ها و بنيادهاي خيريه در کشورهاي اسلامي در دسترس است فاقد جنبه‏ي تحقيقي، آماري و پژوهشي است.
علي رغم اينه علم بنيادهاي خيريه يکي از رشته‏هاي تحصيلات عاليه است و مؤسسه‏هاي جهاني نظير بانک جهاني و مراکز مطالعاتي دانشگاه‏ها، اقدام به تحقيق درباره‏ي بنيادهاي امور خيريه به طور دقيق و گسترده نموده‏اند (5) ولي کشورهاي اسلامي از جمله ايران بجز بررسيها و تحقيقاتي که عمدتا از بعد جامعه شناسي در دانشگاه‏هاي ايران (6) بوده است، در اين زمينه کار مطلوبي ارائه نداده‏اند که نشان از ضعف در عملکرد اطلاع رساني و برنامه ريزي و توسعه يافتگي آن کشورهاست، و لذا اين جانب با کمبود منابع و کتب و گزارش‏هاي تحقيقي در اين زمينه روبه رو شده‏ام.
به منظور آشنايي با امور نيکوکاري که توسط مردم و دولت ايران انجام گرفته سعي مي‏گردد در اين تحقيق، يکي از مهم‏ترين مسائل مربوط به امور خيريه را مورد بررسي قرار دهيم. در اين تحقيق دو گرايش موضوعي، مورد بررسي قرار گرفته است:
نخست: بنيادهاي خيريه که در جهان به نام (Non governmental organizations(NGO اشتهار دارد و دربر گيرنده‏ي همه‏ي بنيادها، جمعيت‏ها، صندوق‏هاي قرض الحسنه و مراکز غير انتفاعي است که خدمات انساني خود را رايگان و بدون انگيزه‏هاي مادي، ارائه مي‏دهند.
دوم: بنيادها و مراکزي که از سوي دولت و يا مراکز نيمه دولتي حمايت مي‏شوند.
اين تحقيق به طور تفصيلي بنيادهاي وقف را مورد بررسي قرار نمي‏دهد بلک سعي گرديده به طور اجمالي و مقايسه‏اي «تطبيقي» آن را بررسي نمايد، زيرا ديگران تحقيقات خود را در اين زمينه براي اين اجلاس ارائه داده‏اند.

گزيده‏اي از تاريخ وقف در ايران

تاريخ وقف و امور خيريه در ايران به پيش از اسلام بازمي‏گردد. زردشتيان طبق تعاليم کتاب مقدس خود «اوستا» که قرآن آنان را مجوس (7) مي‏نامد، اقدام به ساختن آتشکده‏ها و ارائه‏ي خدمات به زائران آن معابد نموده و در جوار معابد خود، مراکز آموزش کتاب مقدس را داير مي‏کردند. طبق بررسيهاي تاريخي، پيرامون زرتشت، زمين‏هاي وقفي خود را در اختيار موبدان قرار مي‏دادند تا از درآمدهاي حاصله، هزينه‏هاي آتشکده و موبدان و زائران و کشاوزان بي‏بضاعت و همچنيني حيوانات ر اتأمين کنند (8). پس از ورود اسلام به ايران، آتشکده‏ها به مساجد تبديل شدند و وضعيت ساختاري بسياري از اين اماکن وقفي دگرگون گرديد. بعضي از اين آتشکده‏ها هنوز در يزد و کرمان وجود دارند.
اما در عصر اسلامي، پديده‏ي نيکوکاري با چند جلوه نمايان گرديد و از راه تعاوني و خودياري که رايج‏ترين شيوه‏ي فعاليت‏هاي داوطلبانه «خودياري» و خيريه در روستاها و دهات ايران بود، به مستمندان و نيازمندان به طور داوطلبانه و بدون دريافت وجه کمک مي‏کردند. همچنين نيکوکاران از راه ساختن و وقف پل‏ها، جويبارها، آب انبارها و مدارس به مردم خدماتي ارائه مي‏دادند.
دوره‏ي سلجوقيان (1175 -1037 م)، دوره‏ي صفويان (1736 -1502 م) و دوره‏ي قاجار (1925 -1786م) ا زجمله دوران‏هاي تاريخ بودند که فعاليت‏هاي امور خيريه (وقف) در آنها گسترش يافت ولي در دوره‏ي نادرشاه (1747 -1688م) سير نيکوکاري به دليل سلطه‏ي دولت بر اماکن وقف، کاهش يافت و مردم اعتماد خود را براي تخصيص اموال خود براي امور وقف از دست دادند و اين روند بي‏اعتمادي در دوره‏ي پهلوي (1979 -1925م) (9) افزايش يافت زيرا دخالت‏هاي دولت در امور وقف و امور خيريه افزايش زيادي يافت. و بسياري از وقف‏ها، زمينها و اموال وقفي، مصادره و يا به فروش رسيد، و اين موجب گرديد تا مردم به سوي «فعاليتهاي امور خيريه فردي» به جاي وقف‏هاي بزرگ و بنيادهاي وقفي که يک سنت رايج در دوره‏هاي گذشته بود، روي آوردند.
در دوره‏ي دهه‏ي اول انقلاب اسلامي ايران، شاهد گسترش بنيادهاي خيريه‏ي مردمي بويژه صندوق‏هاي قرض الحسنه بوده‏ايم، همچنين بنيادهاي نيمه دولتي مانند کميته‏ي امداد امام خميني. اما در دهه‏ي دوم و به دليل بهبود وضع اقتصادي قشر خاصي از جامعه و پديد آمدن مشکلات اقتصادي مضاعف براي اقشار مستمند و کم درآمد جامعه، و عدم تواناي دولت در تقبل هزينه‏هاي زندگي آنان، شاهد رشد فعاليتهاي بنيادهاي خيريه و داوطلبانه بوده زيرا نياز به راه‏اندازي اين گونه بنيادهاي خيريه بسيار محسوس گرديد.

انگيزه هاي انجام امور خيريه

انگيزه‏ي مذهبي، يکي از مهم‏ترين انگيزه‏هايي بود که ايرانيان مرا برمي‏انگيخت تا کمک‏ها واعانه‏هاي خود را به بينادهاي خيريه تقديم دارند، بويژه اگر مسؤوليت آن بنياد و يا مؤسسه را يک شخصيت مذهبي و يا اجتماعي مورد اعتماد مردم بر عهده گيرد. پس از اين عامل، انگيزه‏هاي انساني نقش بسزايي در نيکوکاري مردم به شمار مي‏آيد.
بي‏ترديد اعتقادات مذهبي در گذشته و حال، عامل اساسي در گسترش و توسعه فعاليت‏هاي خيريه بوده است. کمک به فقرا و مستمندان، ايتام و معلولين و ياري رساندن به قربانيان زلزله و سيل و حوادث طبيعي با انگيزه‏هاي مذهبي بوده و اين امر موجب شده تا مراکز مذهبي و رهبران ديني و روحاني مسؤوليت‏هاي اجتماعي را بر عهده گيرند.
علي رغم بروز گرايش‏هاي لائيک و ملي‏گرايانه در فعاليت‏هاي نيکوکاري در کشورهاي غربي و امريکا (10) انگيزه‏ي مذهبي، عامل اساسي اين گونه فعاليت‏ها در ايران و به طور کلي در جهان اسلام بوده است. هر چند نمي‏توان عامل سياسي و يا انگيزه‏هاي شخصي و انساني و ملي را در افراد نيکوکار ناديده انگاريم، پيدايش فعاليت‏هاي خيريه و کمک رساني از سوي افراد نيکوکار که فاقد انگيزه‏هاي مذهبي هستند ولي خود اذعان دارند که بنا به دلايل انساني اقدام به کمک‏هاي خيرخواهانه نموده‏اند، نموداري از اين موضوع است. ولي با اين حال انگيزه‏هاي مذهبي بر ديگر انگيزه‏ها برتري و جنبه‏ي عمومي‏تر دارد.

وضع قانونگذاري بنيادهاي خيريه

آمار نشان مي‏دهد، بيش از 1300 بنياد و جمعيت خيريه در ايران فعاليت مي‏کنند که در حدود 50 هزار داوطلب و کارمند در آن اشتغال دارند (11)، رويکرد و اهتمام مردم به انجام امور خيريه و نيکوکاري باعث گرديد تا قانونگذاران در ايران اقدام به وضع قوانين و مقررات جديد در چارچوب قوانين وقف نمايند و بر اساس آن بنيادهاي خيريه رسما تشکيلات خود را به ثبت برسانند.
به پاره‏اي از قوانين و مقررات مربوط به بنيادهاي خيريه اشاره مي‏گردد.

مرجع رسمي انجمنهاي خيريه

ماه‏ي 1. قانون تشکيلات و اختيارات سازمان اوقاف و امور خيريه (مصوب 1363 ه ش) در مورد مسؤوليتهاي سازمان چنين تصريح مي‏کند:
3.اداره‏ي امور مؤسسات و انجمنهاي خيريه‏اي که از طرف دولت يا ساير مراجع ذي صلاح به سازمان محول بشود.
4. اداره‏ي مؤسسات و انجمنهاي خيريه‏اي که به تشخيص دادستان محل، فاقد مدير باشد - تا تعيين تکليف از طرف دادگاه - ضم امين در مؤسسات و انجمنهاي خيريه‏اي که به تشخيص دادستان محل، مدير آن فاقد صلاحيت باشد - تا تعيين تکليف از طرف دادگاه - و همچنين است در صورت نبودن يا عدم صلاحيت ناظر - در مواردي که ناظر پيش بيني شده باشد - (12)
همچنين در ماده‏ي 6 آيين نامه‏ي اجرائي قانون تشکيلات و اختيارات سازمان اوقاف و امور خيريه (مصوب 1365 ه ش) آمده: اداره‏ي مؤسسات و انجمنهاي خيريه‏اي که از طرف دولت يا ساير مراجع ذي صلاح به عهده‏ي سازمان يا واحدهاي تابعه گذاشته شده يا مي‏شود، طبق اساس نامه‏ي مصوبه‏ي هريک خواهد بود. و در مورد ساير مؤسسات خيريه با توجه به قانون ماليتهاي مستقيم چنانچه مؤسسات خيريه با توجه به قانون مالياتهاي مستقيم چنانچه مؤسسات مذکور جهت مفاصاحساب مالياتي يا به هرجهت ديگري که احتياج به گواهي داشته باشند مراجعه نمايند، ادارات اوقاف و امور خيريه مي‏توانند نحوه‏ي عملکرد اين گونه مؤسسات را بررسي نموده و در صورت تأييد، گواهي صادر نمايند.
تبصره:گواهي فوق به مؤسسات خيريه‏اي داده خواهد شد که در اساس نامه‏ي آنها پيش بيني شده باشد در صورت انحلال مؤسسه، اموال و دارايي آن به اجازه‏ي نماينده‏ي ولي فقيه صرف امور خيريه گردد (13)

عدم پرداخت ماليات توسط انجمنهاي خيريه

طبق تبصره‏ي ماده‏ي 9 قانون تشکيلات و اختيارات سازمان اوقاف و امور خيريه (مصوب 1363 ه ش) مؤسسات و بنيادهاي خيريه از پرداخت مخارج و هزينه‏هاي دادرسي و ثبتي و اجرائي معاف مي‏باشند (14)
همچنين طبق ماده‏ي 48 آيين نامه‏ي مصوب 1365 ه‏ش آمده: مؤسسات و بنيادهاي خيريه، در صورتي که بخواهند از معافيت‏هاي مالياتي مندرج در قانون ماليات‏هاي مستقيم استفاده نمايند، بايد قبلا نظارت سازمان را جلب نمايند (15)

وضعيت تحقيق در امور مالي

طبق مواد 15 و 16 قانون مصوب 1363 ه ش هيئت‏هاي تحقيق اوقاف چه حقوقي و چه حساب رسي حق تحقيق در جمع و خرج عوايد راجع به وقف و يا بنيادها و مؤسسات خيريه و اماکن مذهبي اسلامي را دارند (16)

وضع اداري و روابط با دولت

علي رغم استقلال فعاليت‏هاي بنيادهاي خيريه و نيکوکاري از دولت مرکزي، در چند زمينه آنها با نهادهاي دولتي در رابطه قرار گرفته‏اند.

وضعيت مجوز و ثبت

بنيادهاي خيريه بايد ابتدا از وزارت کشور مجوز فعاليت کسب کنند و سپس بنياد و يا مؤسسه خيريه را در «اداره‏ي کل ثبت شرکتها و مؤسسات غير تجاري» به ثبت رسانند. ولي با اين حال هزاران بنياد و جمعيت خيريه‏ي کوچک در مساجد و مناطق مختلف اقدام به فعاليت‏هاي خيريه - زير پوشش فعاليت‏هاي مذهبي - مي‏نمايند و در هيچ يک از دواير رسمي به ثبت نرسيده‏اند، گويا تا زماني که اين بنيادهاي خيريه به فعاليتهاي سياسي نپرداخته‏اند، دولت نيز با آنان برخورد ننموده و از فعاليت‏هاي انسان دوستانه و امور خيريه‏ي آنان جلوگيري نمي‏کند.

امور مالي

همان گونه که اشاره شد، جمعيت‏هاي رسمي بايد تراز حساب‏هاي خود را به اداره‏ي ماليات ارائه دهند تا به ادامه‏ي فعاليت آنان موافقت گردد و سازمان اوقاف و امور خيريه نيز بر امور مالي آنان نظارت کند. ولي اکثر بنيادهاي خيريه‏ي کوچک معمولا از ارائه‏ي تراز مالي به ادارت دولتي معمولا خودداري مي‏کنند.

همکاري با مؤسسه‏هاي دولتي

جمعيت‏ها و بنيادهاي خيريه و بويژه بنيادهاي نيمه دولتي مانند کميته‏ي امداد امام خميني با دواير دولتي همکاري مي‏کنند و در حوادث غير مترقبه مانند زلزله، سيل، اين همکاري بيشتر مي‏گردد ولي در شرايط عادي زمينه‏ي همکاري ميان بنيادهاي خيريه‏ي مردمي و دولت معمولا وجود ندارد.

فعاليت‏هاي سياسي

طبق قانون، بنيادهاي خيريه اجازه ندارند فعاليت‏هاي سياسي انجام دهند ولي بعضي از بنيادهاي بزرگ، نقش غير مستقيم در کمک به فعاليت‏هاي سياسي و يا کمک به سياستهاي دولت در موارد خاص مي‏نمايند. قبل از انقلاب جمعيتها و بنيادهاي خيريه‏ي مذهبي نقش مهمي در کمک به مبارزات سياسي و سرنگوني رژيم شاهنشاهي داشتند.

پشتوانه رسمي بنيادهاي خيريه

يک نهاد دولتي و رسمي مرکزي وجود ندارد که مسؤوليت نظارت و کنترل فعاليت‏هاي بنيادهاي خيريه را بر عهده گيرد و حتي سازمان اوقاف قادر نيست بر بنيادهاي خيريه نظارت نمايد،بلک مسؤوليت نظارت بر آن بنيادها توسط ادارات مختلف دولتي انجام مي‏گيرد، هر چند هيچ اختلاف و تشنج در روابط ميان آن بنيادها و دولت وجود ندارد. در سال 1991 يک مرکز غير دولتي در تهران براي هماهنگي ميان بنيادهاي خيريه و جذب کمک‏هاي مردمي و دولتي و تقسيم کار ميان آنها، تأسيس گرديد ولي اين مرکز نتوانست بيش از 140 بنياد را در پايتخت زير پوشش خود درآورد (17)

منابع مالي فعاليت‏هاي نيکوکاري

علي رغم گسترش فعاليت‏هاي نيکوکاري و حجم بودجه‏اي که در اين راه هزينه مي‏گردد، آمار دقيق از درآمد و هزينه‏هاي اين بنيادها در اختيار مراکز آماري دولتي و يا غيردولتي قرار ندارد. البته مؤسسه‏هاي اجتماعي و بنيادهاي خيريه دولتي و نيمه دولتي (مانند کميته‏ي امداد امام خميني، بنياد شهيد، مستضعفين...) تراز و آمار ارائه مي‏دهند.
مرکز آمار ايران با انتشار جزوه‏هاي آماري و پس از نظر سنجي و نمونه برداري از بنيادهاي خيريه براي به دست آوردن بودجه آنان، جزوه‏اي منتشر ساخت در اين جزوه آمار سال 1373 ه ش نشان مي‏دهد مجموع بودجه‏ي مراکز خيريه بالغ بر 233 ميليارد (در حدود 116 ميليون دلار امريکا) برآورد مي‏گردد اين آمار واقعيت بودجه‏ي تمام مراکز را نشان نمي‏دهد، دليل اصلي نبود آمار واقعي، عدم تمرکز بنيادها خيريه و يا وجود منابع رسمي جمع‏آوري اعانات و هزينه‏ها و يا مرکز هماهنگي سراسري ميان بنيادهاست، دولت نيز بر انجام نظارت و هدايت مسائل آنان، اصرار نورزيده است، شايد عامل اصلي عدم شفافيت وضع مالي آنان اين است که مردم ايران، حقوق شرعيه‏ي زکات و خمس و کمک‏هاي انساني خود را مستقيما به افراد مستمند و مؤسسه‏هاي ديني مورد اعتماد
تقديم مي‏دارند چرا که هنوز مسمانان شيعه خمس و زکات خود را به علماي مذهبي مي‏پردازند و حتي پس از برقراري دولت اسلامي در ايران، مراکز رسمي جمع‏آوري زکات و خمس همانند ديگر کشورهاي اسلامي وجود ندارد.
منابع اصلي هزينه‏هاي احسان و نيکوکاري را مي‏توان به اين شرح بيان داشت:
1. حقوق شرعيه: شامل خمس و زکات که به عنوان منبع اساسي در کمک به امور خيريه به شمار مي‏آيد و همان گونه که اشاره شد علماي ديني، قشر بزرگي را جامعه‏ي ايران را تشکيل مي‏دهند و آنان اين ثروتها را جمع‏آوري کرده و در مصارف خود طبق تعاليم اسلامي هزينه مي‏کنند ولي هنوز آمار و ارقام دقيق از حجم و ميزان اين ثروتها در دسترس نيست.
2. اعانات: انواع اعانات از راه مساجد و مراکز اسلامي و صندوق‏هاي صدقات جمع‏آوري مي‏گردد و در سالهاي اخير پديده‏ي برپايي بازارهاي خيريه و اعانات ماهانه در ايران رايج گرديد و اين شيوه در اکثر مؤسسه‏ها و جمعيت‏ها به کار گرفته مي‏شود.
3. وقف: از درآمدهاي وقف براي تأمين مخارج امور خيريه استفاده مي‏گردد ولي از ميانگين نازلي برخوردار است؛ زيرا فقط در مدت کوتاهي و در دو دهه‏ي اخير اقدام به توسعه‏ي قلمرو وقف و منابع آن نموده است. آمارهاي سال 1998 نشان مي‏دهد که هزينه‏هاي بخش امور خيريه‏ي مؤسسات وابسته به اوقاف حدود 60 ميليارد ريال (10 ميليون دلار) برآورد مي‏گردد(18)
4. سرمايه گذاري: طرح‏هاي سرمايه‏گذاري براي تقويت و تأمين مخارج امور خيريه به وسيله‏ي بنيادهاي خيريه و وقف توسط مردم هنوز گسترش نيافته و رايج نشده است، ولي بنيادهاي نيمه دولتي (کميته‏ي امداد امام خميني، بنياد مستضعفين و بنياد شهيد) و بعضي از بنيادهاي خيريه‏ي بزرگ اقدام به سرمايه گذاري در طرح‏هاي اقتصادي که از مصادره‏ي اموال رژيم سابق به دست آورده‏اند مي‏نمايند، بنياد 15 خرداد نمونه‏ي بارزي از اين مراکز است.
اکثر صندوق‏هاي قرض الحسنه، بر درآمدهاي حاصله از طرح هاي سرمايه گذاري و تجارت تأکيد کرده‏اند، زيرا طبيعت کار آنان در ارتباط با سرمايه‏گذاران، تجارت، سرمايه‏هاي شناور و نقدينگي است.
5. کمک‏هاي دولتي: تنها بنيادهاي خيريه‏ي نيمه دولتي هستند که از دولت کمکهاي اساسي مستقيم دريافت مي‏دارند همچنين اين بنيادها بردرآمدهاي حاصله از سرمايه گذاري و اعانات مردم تکيه دارد.
خاطر نشان مي‏گردد بنيادهاي خيريه از پرداخت ماليات معاف هستند و بعضي از بنيادهاي خيريه بر کمک‏هاي دلتي نيز تکيه دارند (19)

رويکرد به کارهاي خيريه در ايران

رويکرد به کارهاي خيريه را مي‏توان چند گونه تقسيم بندي کرد:
نخست: کمک به اقشار محروم Charity و کم درآمد، فقير و مستمند تا رنجها و مشکلات مقطعي آنان مرتفع گردد، و از راه کمک مالي، دارويي و غذايي و ايجاد مراکز حمايت از ايتام و خانواده‏هاي مستمند و اعطاي قرض الحسنه براي تأمين مخارج ازدواج، پرداخت بدهيهاي معوقه و هزينه‏هاي درمان، و کمک به انجمن‏هاي معلولين و سالمندان و برپايي درمانگاههاي خيريه و مراکز بهداشت رايگان اقدام نموده است.
روزنامه‏ي ايران در سال 1374 با انجام يک نظر سنجي، گرايش‏هاي مردم در پرداخت صدقات را بررسي و به اين نتايج رسيده است:
58 درصد مردم به طور مرتب صدقه مي‏دهند و 27 درصد احيانا و 5 درصد به دليل ناتوانايي مالي قادر به پرداخت صدقات نيستند.
44 درصد پرداخت کنندگان صدقات کمکهاي خود را به صندوق صدقه‏ي کميته امداد امام خميني و 30 درصد به طور مستقيم به نيازمندان و ديگران صدقات خود را به فعاليت‏هاي خيريه مانند ساختن بيمارستانها و طرحهاي بهبود وضع معيشتي خانواده‏هاي مستمند، ارسال مي‏دارند.
35 درصد از پرداخت کنندگان اعلام کردند هيچ اطلاعي از نحوه‏ي هزينه کردن صدقات توسط کميته‏ي امداد امام خميني ندارند.
83 درصد از کساني که به پرسش‏هاي اين نظر سنجي پاسخ دادند، مخالف پرداخت صدقات به متکديان و فقرايي که در خيابانها گدايي مي‏کنند مي‏باشند و مايل هستند که صدقه و کمک‏هاي خود را از راه مؤسسه‏هاي خيريه ارسال دارند زيرا کمک مستقيم موجب گسترش پديده‏ي تکدي در جامعه مي‏گردد. (20)
دوم: اهتمام به ريشه کن کردن ريشه‏هاي مشکلات نيازمنديهاي اجتماعي (Philanthropy) و کمک جهت فقرزدايي و بهبود وضع زندگي آنان، جمعيت‏هاي خيريه نيز اقدام به برگزاري دوره‏هاي آموزشي براي افراد بيکار نموده و يا براي مادران و بيوه‏زنان و بانوان روستايي کارگاههاي آموزش صنايع دستي و توليدات حرفه‏اي داير
کرده تا بتوانند مخارج زندگي خود را تأمين کنند. کميته‏ي امداد امام خميني و جمعيت هلال احمر نقش بزرگي در اين زمينه ايفا کرده‏اند (21) اين مراکز ضمن آموزش قالي بافي و صنايع دستي به زنان، درآمدهاي مناسبي را براي خانواده‏هاي فقير فراهم آورده و آنان را از وضع نيازمندي بيرون آورده به شرايط توليد و خود کفايي رسانده‏اند.
سوم: اعطاي وام «قرض الحسنه» Intereste svee-loan.
صندوق‏هاي قرض الحسنه به منظور مبارزه با ربا و کمک به مستمندان و اقشار بي‏بضاعت و کم درآمد با اهداف انساني و ديني تأسيس و راه اندازي شدند و يکي از دلايل گسترش اين صندوق‏هاي علاوه بر انگيزه‏هاي ديني، اجر و پاداشي است که قرض الحسنه طبق قرآن دارد ده برابر صدقه مي‏باشد، قرض الحسنه نيز مي‏تواند به نيازمندان به سرمايه، کمک نمايد تا مشکلات مالي خود را براي هميشه حل کنند در حالي که صدقه يک راه حل مقطعي است.
يکي از عوامل اقتصادي که موجب گرديد تا صندوق‏هاي قرض الحسنه گسترش يابند، ملي شدن بانک‏هاي ايراني و کمک دولت به سيتم بانک‏هاي بدون رباست، بعضي از اين صندوق‏ها براي مخارج اداري به عنوان مؤسسه‏هاي خيريه اقدام به فعاليتهاي تجاري کرده‏اند.
در آغاز کار اين صندوق‏ها مشکلات اختلاس و واسطه‏گري پديد آمد و دولت سعي نمود تا اختيارات آنان را محدود سازد، ولي تعهد و پاي بندي کارگزاران صندوق‏هاي قرض الحسنه به قوانين و مقررات بانکي و بهبود ساختار مديريتي موجب شد تا آنان مشکلات را پشت سر بگذارند از جمله بانک مرکزي در نظر داشت اختيارات آنان را به دليل اينکه اين مراکز مالي، رقيت فعاليت‏هاي بانکي دولتي کشور است، محدود کنند. ولي اين کار انجام نگرفت و صندوقها گسترش يافت.
خاطر نشان مي‏گردد صندوق‏هاي قرض الحسنه توسط هيئت مديريه‏اي مرکب از هفت عضو، اداره مي‏گردد و هماهنگي ميان مجموعه‏هايي از صندوق‏هاي قرض الحسنه و سازمان اقتصاد اسلامي که بيش از نيمي از اين صندوق ها را زير پوشش دارد توسط (هيئت امناي عمومي) صورت مي‏گيرد.
صندوق‏هاي قرض الحسنه با اعطاي وام ازدواج، تعمير منازل، رهن، درمان و پرداخت بديهاي معوقه و يا مشارکت در کسب و کشاورزي (Self safficiency loan) خدمات شاياني به جامعه ارائه مي‏دهد. آمار نشان مي‏دهد 31 درصد از اين قرض‏هاي اعطايي براي خريد خانه، 14 درصد براي تأمين مخارج پيش گفته، 12 درصد به امر کشاورزي و 12 درصد براي تأمين مخارج ازدواج، هزينه مي‏گردد.
و با اينکه اعطاي اين وام‏ها، فشار اقتصادي زيادي بر بودجه‏ي عمومي کشور وارد نمي‏آورد ور در پايان سال 1375 ه‏ش سپرده‏هاي صندوق قرض الحسنه 5 درصد سرمايه‏هاي نقدي کشور را تشکيل مي‏داد، با اين حال نقش بسزايي در حل مشکلات مردم و بهبود اوضاع اجتماعي آنان، ايفا نموده است.
چهارم: فعاليت‏هاي تعاوني (Co-operation) و داوطلبانه (volunteer).
قبل از پيدايش ماشين آلات مدرن کشاورزي، روستاها و دهات ايران بر اساس نظام تعاوني [يارگيري] (22) در عمليات لايروبي و حفر رودخانه‏ها، آبياري مزارع و کاشت و برداشت و انتقال محصول، برف روبي از راه‏ها و جاده‏ها در زمستان، تعمير پل‏ها و راههاي ارتباطي تکيه داشت (23)
يکي از مهم ترين دلايل شکست طرح اصلاحات ارضي در دهه‏ي شصت و قبل از پيروزي انقلاب اسلامي در ايران اجراي طرح‏ها و روش‏هاي غربي که با فرهنگ جامعه‏ي ايران ناسازگار و غير قابل اجرا بود. براي ارائه‏ي نمونه‏اي از فعاليت‏هاي تعاوني بايد خاطر نشان ساخت، در دورانهاي گذشته و با همکاري و مشارکت مردم بيش از 22000 قنات آب توسط کشاورزان و روستاييان حفر گرديد و به طور مشترک از آن بهره‏برداري نمودند. آب اين قناتها در حدود 500 ليتر در ثانيه برآورد گرديده (24) که معادل 75 درصد آب فرات را تشکيل مي‏دهد، طول اين قنات‏ها 274000 کيلومتر تخمين زده مي‏شود که نشانگر فعاليت‏هاي توليدي تعاوني [يارگيري] است. بسيار ضروري است که فرهنگ تعاون [يارگيري] در جامعه گسترش يابد تا نقش گذشته‏ي خود را بازيافته و به عنوان زيربناي توسعه گردد (25)
پديده‏ي تعاون يک پديده‏ي بي‏همتا و منحصر است که ريشه در جامعه‏ي اسلامي دارد، زيرا زير بناي اين جامعه بر اعتقادات و زير بناي مذهبي و منافع عمومي، استوار است.
يکي ديگر از عواملي که بايد فرهنگ تعاون گسترش يابد، انتقال جامعه سنتي به سوي جامعه‏ي متمدن صنعتي است که همکاري و اقدام مستقيم در آن کاهش يافته و گردش پول ميان افراد، افزايش يافته است. اگر بنيادهاي خيريه «پول» را به عنوان وسيله‏اي براي انجام خدمات انساني قرار داده‏اند «وقف» همين خدمات را از دو راه «پول و ساختمان» مانند مساجد، بيمارستان‏ها، دارالايتام و مدرسه در اختيار مردم مي‏گذارد. ولي نوع ديگري از خدمات اجتماعي وجود دارد که ارزش آن کمتر از پول و وقف نيست و آن نيکوکاري و يا فعاليت‏هاي داوطلبانه افتخاري است که خدمات را از راه تقديم «وقف و کار» و فعاليت‏هاي مشترک خيريه ارائه مي‏دهد. و نظر به اين که در گذشته کشاورزي و آبياري زيربناي اقتصاد بود بنابراين بررسي و ارزيابي فعاليت‏هاي تعاوني در زمينه‏ي کشاورزي و آبياري بسيار حائز اهميت است.
يکي از دلايلي که تحقيقات و مطالعات اجتماعي، کمتر به اين مقوله اهتمام ورزيده آن است که علم جامعه شناسي از غرب وارد کشورهاي شرقي شده است و اين علم بر پايه‏ي نظام سرمايه‏داري و منافع فردي پي ريزي گرديده است، در حالي که يارگيري و فعاليت‏هاي تعاوني در جوامع اسلامي برگرفته از فرهنگ و خصوصيات جامعه اسلامي، مي‏باشد.
در حال حاضر پديده‏ي «داوطلبي و داوطلبان» جايگزين نظام سابق تعاون گرديده و داوطلبي يک اصل مهم در فعاليت‏هاي خيريه است زيرا منابع نيروي انساني را علاوه بر «سرمايه» عامل اصلي گسترش فعاليت‏هاي خيريه مد نظر قرار داده است (26) بنيادهاي خيريه در ايران از داوطلبان استفاده‏ي زيادي مي‏کنند و اين بنيادها کمتر افراد را در ازاي حقوق استخدام مي‏کنند.

انواع بنيادهاي اجتماعي خيريه

درباره‏ي نامگذاري فعاليت‏هاي خيريه (27) اتفاق نظر وجود ندارد. امروزه براي توصيف اين مؤسسه‏ها اسامي زيادي به کار گرفته‏اند. مانند بخش غير انتفاعي، بخش امور خيريه، بخش خصوصي، بخش داوطلبي، بخش مؤسسات معاف از ماليات، سازمانهاي غير دولتي، بنيادهاي خيريه و بسياري ديگر از اين عناوين، ولي هر اصطلاح نشانگر يک بعد از اين سازمانهاست و هر کشور عنوان خاصي را به کار مي‏بندد، در حالي که قوانين ايران اصطلاحهاي «وقف و بنيادهاي وقف» و يا «مؤسسات و بنيادهاي خيريه» را به کار مي‏گيرد.
در ايران مي‏توان کارگزاران فعاليت‏هاي خيريه نيکوکاري طبق اهداف و مقاصد و نحوه و مديريت و منابع مالي آن به چند دسته تقسيم کرد:

بنيادهاي نيمه دولتي

بنيادهاي دولتي فعال در زمينه‏ي امور اجتماعي مانند سازمان تأمين جتماعي، منظور نشده است.
کميته‏ي امداد امام خميني (28)، بنياد شهيد (29)، بنياد مستضعفين و جانبازان (30) سه نمونه از بنيادهاي خيريه‏اي است که پس از پيروزي انقلاب اسلامي ايران تأسيس گرديدند تا به مشکلات و نيازمنديهاي سه قشر اصلي جامعه رسيدگي و خدمات لازم را ارائه دهند. علي رغم استقلال اين بنيادها از دولت، کمک‏هايي از آن دريافت مي‏دارند و بودجه‏ي مالي اين بنيادها از سه منبع مالي به دست مي‏آيد: درآمد موقوفات، کمک‏هاي دولتي، اعانات و کمکهاي مردمي.

بنيادها وقفي

سنت «وقف» در گذشته محدود به وقف اماکن و ابنيه‏ي خاص مانند مساجد، بيمارستانها، مدارس و يا ارائه‏ي خدمات ويژه مانند استفاده از چاه، قنات، زمين، و روشنايي بوده است ولي در دوره‏هاي پيشين بنيادهاي خيريه در ايران داراي اهداف و وظايف متعدد بوده که يکي از بهترين نمونه‏هاي آن، بنياد ربع رشيدي در آذربايجان، و آستان قدس رضوي در خراسان است.
سازمان اوقاف و امور خيريه و يا متوليان تلاش نموده تا اين بنيادها احيا، و همانند گذشته توسعه و رشد يابد.
پس از برپايي جمهوري اسلامي ايران بسياري از نيکوکاران اقدام به تاسيس بنيادهاي خيريه به وسيله راه‏اندازي مؤسسه‏هاي خيريه‏ي گروهي و غير انتفاعي و با اهداف خاص نمودند که علاوه بر درآمد «وقف» از «سرمايه‏گذاري» و به عنوان اصلي‏ترين منابع مالي آن مؤسسه‏ها تکيه گرديد تا بتواند هزينه‏هاي طرحهاي خيريه‏ي خود را تأمين نمايند.
اين دسته از بنيادهاي خيريه توانستند تحول کيفي در روند وقف که از گذشته به ارث رسيده بود، ايجاد کنند. مجمع متقين (31) و بنياد فرهنگي البرز (32) و موقوفه‏ي عبدالله رضوي (33)نمونه‏هايي از مراکز وقفي است که سيستم وقف بر درآمدهاي حاصله از آنان تکيه دارد تا فعاليت‏هاي خيريه‏ي خود را مانند سرپرستي ايتام، ساختن مدارس و کمک‏هاي درماني ادامه دهد، و پديده‏ي بنيادهاي خيريه وقف در ايران به طور فزاينده‏اي، گسترش يافته است و مديريت آن با دو شيوه صورت مي‏گيرد: نخست: با نظارت سازمان اوقاف و امور خيريه، دوم: بنيادهايي که با نظارت متولي وقف و يا ناظر مستقل از سازمان اوقاف، اداره مي‏گردد.
بنياد فرهنگي البرز از جهل بنيادهايي است که زير نظر سازمان اوقاف و در زمينه‏هاي آموزشي و فرهنگي خيريه انجام وظيفه مي‏کند، اين بنياد به وسيله‏ي خيريه انجام وظيفه مي‏کند، اين بنياد به وسيله‏ي خانواده‏ي حسين علي البرز از تجار تهران راه‏اندازي گرديد، در اهداف اين بنياد چنين آمده است: کمک به تلاشهاي ابتکاري در زمينه‏ي علم و فن آوري، اعطاي جوائز به شاگردان ممتاز، اعطاي بورس تحصيلي به دانشجويان و
نفرات برتر آزمون و سراسري دانشگاههاي کشور، چاپ و نشر کتب و تحقيقات، تأسيس مدارس و مراکز فرهنگي، کمک به انجام مطالعات و تحقيقات اسلامي و قرآني و... خانواده البرز نيز تعداد هفت ساختمان چند طبقه‏اي را در پايتخت براي اين مهم وقف نموده‏اند (34)
نمونه‏ي ديگر «مؤسسه‏ي خيريه‏ي مولي الموحدين» در استان کرمان در سال 1366 و به منظور کمک به شهروندان و اهالي آن منطقه در زمينه‏هاي فرهنگي، اقتصادي، درماني و آموزش تأسيس گرديد و به طور مستقل به فعاليت ادامه داد. ابتدا اين بنياد توسط 34 تن از شخصيت‏هاي اجتماعي، مذهبي، سياسي، و تجار و با هدف کمک به رشد اقتصادي و فرهنگي جامعه و نيز کمک به مدارس ديني (حوزه‏هاي علميه) و راه اندازي و کمک به مراکز آموزشي تأسيس گرديد، اين بنياد بودجه‏ي خود را به اين شرح تخصيص داده است:
35 درصد کمک به مستمندان و فراهم آوردن فرصت شغلي با همکاري مراکز ذيربط؛
30 درصد کمک به مراکز علمي و پژوهشي و فن‏آوري در منطقه؛
10 درصد کمک به مدارس ديني و فعاليت‏هاي مذهبي؛
10 درصد کمک به مراکز فرهنگي و کتابخانه‏ها؛
15 درصد اهداف ديگر هيئت مؤسس اين بنياد تعدادي از ساختمان‏ها و املاک و شرکتهاي تجاري و سهام کارخانه‏ها و شرکتهاي صنعتي را براي اين مهم تخصيص داده‏اند (35)

بنيادهاي خيريه مردمي

همان طور که گفته شد بيش از 1300 بنياد و جمعيت خيريه‏ي مردمي وقفي و غير وقفي در امور خيريه فعاليت مي‏کنند و به جمع آوري اعانات و يا حقوق شرعيه تلاش مي‏کنند و به جمع‏آوري اعانات و يا حقوق شرعيه تلاش مي‏کنند اين بنيادها در اغلب شهرهاي ايران پراکنده هستند و با داشتن دفاتر مستقل و يا با استفاده از اماکن مذهبي مانند مساجد و يا مراکز ديني به فعاليت خود ادامه مي‏دهند.

صندوق‏هاي قرض الحسنه

قبل از پيروزي انقلاب اولين نمونه‏هاي صندوق‏هاي قرض الحسنه در ايران تأسيس گرديد و پس از پيروزي انقلاب، اين مؤسسه‏هاي مالي مردمي در کنار بانک‏هاي دولتي گسترش يافت. هر چند اين مراکز و مؤسسات، کوچک و پراکنده است، ولي نقش مهم و اساسي در حل مشکلات قشر فقير و مستمند در مقايسه با خدمات بانک‏هاي دولتي، ايفا نموده است.
در سال 1366 صندوق‏هاي قرض الحسنه در حدود 320 ميليارد ريال به طور قرض الحسنه به مردم وام داده‏اند، در حالي که بزرگترين بانک ايران «بانک صادرات ايران» در حدود 10 ميليارد ريال وام اعطا نموده بود.
در سال 1362 قانون و مقررات تأسيس صندوق‏هاي قرض الحسنه توسط وزارت کشور صادر گرديد و در شمار بنيادهاي مالي و تجاري غير بانکي قرار گرفتند.
صندوق‏هاي قرض الحسنه نياز به مجوز از وزارت کشور دارند، ضمن اينکه بايد در «اداره‏ي کل ثبت شرکت‏هاي تجاري» وابسته به وزارت دادگستري به ثبت برسند، بنابراين هيچ ارتباطي به بانک مرکزي که بر همه‏ي بانک‏ها و صرافيها نظارت دارند، نداشته‏اند. ولي «سازمان اقتصاد اسلامي» مسؤوليت نظارت و هماهنگي بين صندوق‏هاي
قرض الحسنه در تهران (36) را به عهده دارد.
در استانها، شوراي محلي عهده‏دار هماهنگي ميان صندوق‏هاي قرض الحسنه را بر عهده دارد.
خاطر نشان مي‏گردد هر صندوق داراي هيئت امنا، هيئت مؤسس، هيئت مديريه، مدير، بازرس و تعدادي کارمند مي‏باشد. تا در سال 1360 صندوق‏هاي قرض الحسنه به بيش از 200 صندوق تجاوز نمي‏کرد ولي در سال 1366 به 2250 صندق در ايران رسيد (37).
منابع مالي اين صندوقها از کمکها و اعانات مردمي و مؤسسات و شرکت‏هاي امور خيريه بوده است که بودجه‏ي خود را در بانک‏ها و صندوق‏هاي «قرض الحسنه» که در قرآن مجيد بر آن تأکيد شده است، مي‏سپارند.

جمعيت‏ها و سازمان‏هاي بين‏المللي

جمعيت‏ها و سازمان‏هاي بين‏المللي در ايران حضور قابل توجهي ندارند، به استثناي مؤسسات وابسته به سازمان ملل ويا کمک رساني به پناه جويان افغاني و عراقي - زيرا قوانين و مقررات ايران، فعاليت جمعيت‏ها و سازمانهاي کمک‏رساني خارجي را به دلايل سياسي و فرهنگي محدود نموده است، اما کمک‏هاي خارجي از مسلمانان جهان از را مراجع تقليد و يا جمعيت‏هاي امور خيريه - به طور غير رسمي - دريافت مي‏گردد ولي کمک‏هاي دولتي کشورهاي جهان فقط از راه جمعيت هلال احمر جمهوري اسلامي يا نمايندگيهاي رسمي آنها صورت مي‏گيرد. جميعت هلال احمر تنها مؤسسه‏ي اصلي است که خدمات انسان دوستان و نيکوکاران خود را در داخل و خارج ايران ارائه مي‏دهد همچنين اين جمعيت کمک‏هاي خارجي را در حوادث غير مترقبه مي‏پذيرد.
بنيادهاي نيمه دولتي در ايران گاهي کمک‏هايي انساني به ملت‏هاي محروم در لبنان، سودان، افغانستان و بوسني و غيره ارائه مي‏نمايد ولي اين بنيادها بيشتر به ارائه‏ي خدمات انساني در داخل کشور ايران عنايت مي‏کنند و هر از گاهي بنيادهاي نيمه دولتي مانند کميته‏ي امداد امام خميني و يا جميعت هلال احمر کمک‏ها و اعانات مردمي را جمع آوري و به کشورهاي اسلامي و يا در حال رشد ارسال مي‏دارد.

ملاحظاتي پيرامون فعاليت‏هاي نيکوکاري در ايران

علي‏رغم گسترش فعاليت‏هاي نيکوکارانه که با شيوه‏هاي گوناگون ارائه مي‏گردد، اين گونه فعاليتهاي اجتماعي در کمک رساني به جامعه و رشد آن بسيار مثبت و مؤثر بوده است ولي ملاحظاتي چند، قابل طرح و يادآوري است از جمله:
1. فعاليت‏هاي داوطلبانه‏ي امور خيريه، زاييده‏ي تلاشهاي بنيادهاي حرفه‏اي است که در کشورهاي پيشرفته چه از لحاظ ملي، و چه از راه سازمان ملل و سازمانهاي بين المللي قانونمند گرديد. بنابراين بايد به اين گونه فعاليت‏ها از بعد داخلي به عنوان فعاليت‏هاي داوطلبانه و خيرخواهانه مثبت نگريست زيرا در کمک به اجراي طرحها مؤثر و مفيد بوده‏اند، ولي از لحاظ اجرايي و مديريت به دليل نداشتن مديريت نوين و قانونمندي و امکان تحقيق و بررسي، مورد قبول نخواهد بود و بايد جهت پيشبرد و تحول سازماني آنها کوشش نمود.
2. اکثر بنيادها نسبت به جمع‏آوري کمک‏ها و اعانات فردي به طور سازمان يافته عمل نمي‏کنند همچنين بر طرحهاي سرمايه گذاريهاي بلند مدت تکيه ندارند که اين امر موجب گرديد تا نقش آن بنيادها پس از مدتي ضعيف گردد. همچنين کمبود وقف در امور خيريه و عدم سرمايه‏گذاري لازم باعث عدم توانمندي آن بنيادها گرديده است.
3. تفاوت زيادي ميان سطوح اداري و توانمنديهاي تشکيلاتي در بنيادهاي مردمي نسبت به بنيادهاي نيمه دولتي وجود دارد، بسياري از بنيادهاي مردمي طرحهاي فردي تکيه دارند و سياستهاي راهبردي و توسعه يافته و يا برنامه ريزي گسترده در دستوري کار آنان قرار ندارد.
4- عدم وجود يک مرجع واحد رسمي، مردمي و يا دولتي که بتواند بر عملکرد اين بنيادها نظارت و هماهنگي کند و يا طرح‏هاي راهبردي منسجم با سياستهاي کلي حاکم بر کشور را پي‏ريزي نمايند.
5- نظر به اينکه پشتوانه و مشروعيت رسمي و هماهنگ در بنيادهاي خيريه وجود ندارد بنابراين کمبود اطلاعات و آمار دقيق و کامل در زمينه‏ي فعاليت‏هاي امور خيريه رنج مي‏برند زيرا آمارهاي منتشره فقط مورد بنيادهاي نيمه دولتي وجود دارد.
6- کمبود شديد در قوانين و مقررات مربوط به فعاليت‏هاي خيريه، از نقطه ضعف‏هاي اين بنيادهاست. خاطر نشان مي‏گردد وجود بعضي از قوانين و مقررات مربوط به قانون ثبت شرکت‏ها، و يا قانون وقف، نمي‏تواند نيازهاي قانوني بخش گسترده‏اي از اين بنيادها را تأمين کند.
7- علي رغم فعاليت بعضي از بنيادهاي خيريه و يا مؤسسه‏هاي وقفي در زمينه‏ي علمي مانند مجله‏ي وقف
ميراث جاويدان کمبود آشکاري در مسائل فرهنگي و آموزش عالي و تحقيقات توسعه‏ي‏اي و تخصصي مديريت وقف و امور خيريه در اين بنيادها وجود دارد زيرا در شرايط کنوني وجود تخصص و تحقيقات مدخلي مهم براي حل مشکلات و معضلات جامعه است و رفع گرفتاريهاي مقطعي مردم نمي‏تواند اين کمبود را رفع نمايد و اين نشانگر ضعف شديد در برنامه‏ريزي و طرحهاي راهبري است.
8. عدم اهتمام بنيادهاي مردمي و نيمه دولتي به امر توسعه‏ي منابع انساني و مالي در بخش فعاليتهاي خيريه موجب شده تا کمبودهاي زيادي در تواناييها و استعدادهاي اداري کار آمد به وجود آيد، همچنين گسترش کمي به جاي کيفيت اين بنيادها نيز يکي از ضعف‏هاي موجود به شمار مي‏آيد.
9. از آغاز برقراري جمهوري اسلامي ايران، بنيادها و سازمانهاي امور خيريه در اخذ مجوز قانوني و ثبت در دواير دولتي بايد مشمول شرايطي باشند تا از سوء استفاده احتمالي اين بنيادها جلوگيري شود. هم اکنون بنيادها و جمعيت‏هاي خيريه بايد از اداره‏ي سياسي وزارت کشور مجوز لازم را دريافت دارند.
10. سرانجام کمبود شديدي در منابع اطلاعاتي نظير کتاب، تحقيقات، پژوهش، گزارشهاي علمي آمار و طرحهاي راهبردي وجود دارد.

آينده‏ي فعاليتهاي بنيادهاي خيريه در ايران

گسترش روز افزون بنيادها و مراکز خيريه مايه‏ي اميدواري است. دولت بر ضرورت گسترش اين مراکز بويژه در دهه‏ي دوم از انقلاب تأکيد کرده‏است. و علي رغم اينکه دولت بر ادامه سياستهاي بنيادها و جمعيت‏هاي تعاوني و مؤسسات نيمه دولتي تأکيد نموده ولي شهروندان مايل هستند که فعاليت‏هاي خيريه‏ي خود را خارج از چهارچوب رسمي به کار برند.
سياستهاي توسعه در قالب طرح‏هاي جامعه‏ي مدني موجب گرديد تا زمينه‏ي گسترش بنيادها و جمعيتهاي ياد شده فراهم آيد و پيش بيني مي‏گردد اين جمعيت‏ها در آينده نيز گسترش يابند. ولي محدوديت در منابع مالي و بودجه و آينده‏ي غير پيش بيني شده‏ي اين بنيادها و مديريت سنتي و غير علمي و عدم بهره‏گيري از رسانه‏هاي گروهي و فن آوري و نداشتن هماهنگ ميان آنان و يا فقدان مرکز نظارت و حمايت و نداشتن روابط با نهادها و بنيادهاي بين‏المللي و جهاني از جمله موانع مهم در را پيشرفت کيفي اين جمعيتها و بنيادهاست.

پی نوشت:

1- در ايران بيش از 63500 مرکز مذهبي و خيريه از جمله مساجد، گورستان‏ها، بنيادها، جمعيت‏ها، و املاک و اراضي وقفي وجود دارد. مرکز آمار ايران، 1994، ص 7، تهران.
2- دانشگاه جونز هاپکينز، تحقيقات مقايسه‏اي در بخش بنيادهاي غير انتفاعي عنوان اصلي Acomparative stady of the non profit sector parpose تهيه کننده سالامون و هلموت انهاير، ترجمه به عربي بدر ناصر المطيري، کويت، 1994.
3- آمار سال 1989 نشان مي‏دهد که بيش از 32000 بنياد و مؤسسه‏ي خيريه‏ي رسمي در امريکا وجود دارد (اليزابت بوريس، بنيادهاي خيريه در ايالات متحده امريکا، کويت، 1996، ص 11).
4- در انگلستان بيش از 170000 بنياد خيريه ثبت شده در کميسياري امور خيريه (جيني بترسون، گزيده‏اي از تجربه‏هاي بريتانيا در امور خيريه و داوطلبانه ترجمه به عربي بدر ناصر المطيري دبيرخانه عمومي اوقاف - کويت، 1994، ص 110.
5- رک: the kuwaiti NGO. world Narol Abdalhadi, ترجمه شده به عربي: نورال عبدالهادي، مترجم بدر ناصر المطيري سازمانهاي کويتي غير دولتي، وزارت اوقاف و امور اسلامي، کويت، 1993.
6- رک: محمد زاهدي اصل، مقدمه‏اي بر خدمات اجتماعي در اسلام، دانشگاه علامه طباطبايي، تهران، 1993.
7- همانا خداوند در ميان مؤمنان و يهوديان و صابئين و مسيحيان و مجوس و مشرکان در روز قيامت داوري خواهد کرد، بيگمان خداوند بر همه چيز گواه است (سوره‏ي حج، آيه‏ي 16).
8- حسين اميدياني، مقاله‏ي «سنت وقف در ايران باستان» مجله‏ي گنجينه‏ي اسناد، ش، 1995،17 صص، 103 -98؛ دياکونوف، تاريخ ايران باستان، ترجمه‏ي روحي ارباب، تهران، ص 156.
9- صادق عبادي، مقاله‏ي «تجربه‏ي وقف در ايران» بحث ارائه شده به چهارمين گردهمايي سالانه در کويت، 1997 م.
10- بنيامين فرانکلين در عصر استعمار انگليس در امريکا يکي از نکيوکاراني که فاقد انگيزه‏ي مذهبي بود ولي با تأسيس بنيادهاي ملي و دواطلبانه خدمات ارزنده‏اي ارائه داد، همچنين اندرو گارنيگي در قرن نوزدهم تحليلي لائيک و بدون استناد به مباني مذهبي از «وصيت» ارائه داد، مراجعه شود به ص 22 جزوه‏ي «بنيادهاي خيريه در ايالات متحده امريکا» اليزابت بوريس، دبيرخانه‏ي عمومي اوقاف کويت 1996.
11- مرکز آمار ايران، جزوه‏ي خدمات خيريه و مذهبي، تهران، 1373.
12- سازمان اوقاف و امور خيريه، مجموعه‏ي قوانين و مقررات اوقافي، تهران 1376، ص 110.
13- همان ص 129.
14- همان، ص 115.
15- همان، ص 144.
16- همان ص 116.
17- کميته‏اي به نام «مرکز هماهنگي مؤسسه‏هاي خيريه» در تهران تأسيس گرديد که مقر آن در خيابان شريعتي در شهر تهران است، اين مرکز عهده‏دار هماهنگي ميان بنيادهاي خيريه و نظارت بر توزيع عادلانه‏ي کمک‏ها و اعانات مردمي و دولتي به آن جمعيت‏ها بود ولي اين مرکز نتوانست بيش از 180 مرکز خيريه را زير پوشش قرار دهد.
18- جزوه‏ي «آمار خدمات خيريه و مذهبي در ايران» مرکز آمار ايران، 1373، ص 9.
19- همان، ص 8.
20- روزنامه‏ي ايران، ش 22،152 مرداد 1374 ه ش، ص 6.
21- براي اطلاع از مشروح مطالب و آمارها رجوع شود به سالنامه‏ي آمار ايران، سال 1376 ه ش، مرکز آمار ايران تهران صص 576 -535.
22- منظور از تعاون، شرکتها و جمعيت‏هاي تعاوني نوين که بعد از آشنايي با نظام‏هاي غربي ديگر گرديد، نمي‏باشد.
23- مرتضي فرهادي، فرهنگ يارگيري در ايران، مرکز نشر دانشگاهي، تهران، 1373 ه ش.
24- و ولف مقاله‏ي «قناتها در ايران»:، ترجمه‏ي حسين نير، مجله‏ي زيتون، شماره‏ي 1361،15، ه ش، ص 61.
25- البته امروزه در ايران وزارتي به نام وزارت تعاون تأسيس گرديده و هدف از آن تأسيس شرکتها و تعاوني‏ها در تمامي زمينه‏ها بويژه در بخش کشاورزي است و هزاران جمعيت تعاوني با شيوه‏ي مدرن تأسيس و راه‏اندازي گرديده که پيرامون فعاليت‏هاي اقتصادي و مشارکت‏هاي تجاري دور مي‏زند که از اهداف و ساختار فعاليتهاي خيري به دور است.
26- به طور نمونه در امريکا علاوه بر بنيادهاي خيريه اداره‏ي ويژه‏اي به نام «اداره‏ي داوطلبان» و مراکز يارگيري تأسيس گرديد و طبق آمار سال 1994 بيش از 94 ميليون نفر به ميانگين 4 ساعت در هفته داوطلب شده‏اند که مجموع ساعت‏هاي داوطلبي برابر با 9 ميليون کارمند و به ارزش 176 ميلياد دلار برآورد گريد. رک: سليمان به علي، توسعه‏ي منابع نيروي انساني و مالي در سازمانهاي و بنيادهاي خيريه، مؤسسه‏ي امانه، امريکا، 1996، ص 75.
27- دانشگاه هاپکينز طرح تحقيق درباره‏ي روشهاي تطبيقي بنيادهاي خيريه ارائه داده و دوازده کشور پيشرفته و توسعه يافته را مورد تحليل قراد داده تا به تعريف جامع و طبقه بندي شده‏ي بين المللي انواع سازمانها و بنيادهاي خيريه برسد، هدف از اين پژوهش رسيدن به شيوه‏ي راهبردي در تقسيم بندي ساختارهاي مختلف در فعاليتهاي خيريه است تا بر اساس آن روش از يکديگر تفکيک گردد، طرح مزبور با عنوان «طبقه بندي بين المللي سازمانهاي غير انتفاعي (nternationalClassification of Non Profiit Organisations(CNPO ارائه گرديد که بخش غير انتفاعي را به دوازده مجموعه‏ي اصلي و بيست و چهار مجموعه‏ي فرعي تقسيم نموده است منبع سابق دانشگاه جونز هاپکينز.
28- کميته‏ي امداد امام خميني در سال 1357 و پس از پيروزي انقلاب به طور رسمي تأسيس يافت و پانزده سال قبل از انقلاب به عنوان يک مؤسسه‏ي خيريه غير رسمي آغاز به کار کرد و امروزه يکي از بزرگترين مؤسسه‏هاي خيريه است که خدمات اجتماعي و نيکوکاري ارائه مي‏دهد.
29- بنياد شهيد در اولين سال پس از پيروزي انقلاب براي کمک به خانواده‏ي شهداي انقلاب تأسيس گرديد، سپس خانواده‏هاي شهداي جنگ عراق و ايران را زير پوشش قرار داده و امروزه خانواده‏ي بيش از دويست هزار شهيد را زير پوشش قرار داده است.
30- بنياد مستضعفين و جانبازان در اولين سال پس از پيروزي انقلاب اسلامي تأسيس گرديد و اساس نامه‏ي آن در سال 1360 مورد تصويب قرار گرفته و سرمايه‏ي اولين آن از اموال و املاک مصادر شده عناصر فراري وابسته به رژيم شاهنشاهي، تشکيل گرديد و امروزه بنياد مستضعفين بزرگترين و ثروتمندترين مؤسسه‏ي مالي است که در زمينه‏ي سرمايه گذاري فعاليت مي‏کنند و سودهاي حاصله از آن جهت کمک به بنيادهاي خيريه و جانبازان هزينه مي‏گردد اين بنياد زير نظر ولي فقيه اداره مي‏گردد.
31- بنيادي خصوصي که حمايت از ايتام در تهران را برعهده دارد.
32- براي آشنايي بيشتر به مجله‏ي وقف؛ ميراث جاويدان، ش 2، ص 54 مراجعه کنيد.
33- براي آشنايي بيشتر به مجله‏ي وقف؛ ميراث جاويدان، ش 14، ص 58 مراجعه کنيد.
34- همان، اساس نامه‏ي بنياد فرهنگي البرز؛ مجله‏ي وقف؛ ميراث جاويدان، مقاله‏ي «آشنايي با واقفان بزرگ» ش 1372،2، ص 54.
35- مجله‏ي کرمان، «مقاله‏ي مؤسسه‏ي خيريه‏ي مولي الموحدين، اهداف و برنامه‏ها» ش 1374،15، ص 85
36- سازمان اقتصاد اسلامي به عنوان يک مؤسسه‏ي مالي در سال 1359 تأسيس گرديد و به عنوان بانک اسلامي فعاليت نمود. ولي پس از ملي شدن بانک‏ها اين سازمان به عنوان مؤسسه کمک دهنده و هماهنگ کننده صندوق‏هاي قرض الحسنه به فعاليت ادامه داد و از راه پروژه‏هاي مالي و سرمايه‏گذاري به صندوق‏هاي قرض‏الحسنه کوچک کمک کرده و نيازهاي آنان را تأمين مي‏کند، اين سازمان همچنين به طور کلي به سازمانهاي امور خيريه و فعاليت‏هاي انساني کمک مي‏کند (منبع: روزنامه‏ي همشهري، شماره 25 / 2 / 1377، ص 6).
37- گزارشات سازمان اقتصادي اسلامي.

منبع: ميراث جاويدان

---

معرفي سايت مرتبط با اين مقاله