وجود تعداد زیادی از قناتها، مدارس و حمامها بیانگر میزان توجه مردم در گذشته به امور خیریه و نیکوکاری، و احسان به مردم مستمند است.
با توسعه ی قلمرو فعالیت و وظایف دولت در تأمین بهداشت و درمان و ترویج آموزش و ارائه ی خدمات اجتماعی رویکرد مردم به این گونه خدمات کاهش یافته است.
هماکنون در اکثر کشورهای غربی و شرقی، اقدام به بازنگری در نقش و عملکرد دولت نسبت به روند توسعه و حل معضلات مردم نموده اند.
تحقیقات نشان میدهد در حال حاضر با توجه به انبوه چالشهایی که در پیشروی تأمین اجتماعی و توسعه قرار دارد، دولتها به دلیل ناکارآیی و روبهرو شدن با سختی و دشواریها، نتوانستهاند آن چالشها را مهار کنند و از میان ببرند.
همین تحقیقات تأکید دارد با توجه به عملکرد بنیادها و مؤسسهای خیریه که سهم بسزایی در کاهش مشکلات انسانی در سراسر جهان داشتهاند، ولی در تحقیقات و پژوهشهای دانشگاهی و مباحث عمومی این خدمات نادیده انگاشته شده اند.
به طور نمونه در امریکا، بریتانیا، فرانسه و روسیه در نظر دارند بخش خصوصی که فعالیتهای خیریه ی داوطلبانه دارد بخشی از هزینه های دولتی را در امور تأمین اجتماعی جایگزین نمایند.
همچنین در کشورهای توسعه یافته به بنیادهای غیر دولتی به عنوان عامل تعیین کننده در مشارکت دادن مردم در روند توسعه مینگرند. بنابراین تجدید نظر در شناخت اصولی و ارزیابی بنیادهای خیریه و غیرانتفاعی، یک نیاز عینی و ضروری و نه یک نظریه ی محض به شمار م یآید (2)
نیکوکاری در امریکا (3) و اروپا (4) به دلیل فعالیت هزاران بنیاد خیریه به یک علم تبدیل شده و به نام علم «امور بنیادها و سازمانها» اشتهار دارد و دارای اصول، مبانی، تئوری، محققان و نویسندگانی است.
امروزه قلمرو فعالیتهای سازمانها و بنیادهای خیریه از کشورها فراتر رفته و بعد جهانی پیدا کرده است.ولی متأسفانه کتابخانه ی اسلامی فاقد آثار تحقیقی قابل توجه در این زمینه است.
و آنچه از نشریات و آثار جمعیتها و بنیادهای خیریه در کشورهای اسلامی در دسترس است فاقد جنبه ی تحقیقی، آماری و پژوهشی است.
علی رغم اینه علم بنیادهای خیریه یکی از رشتههای تحصیلات عالیه است و مؤسسههای جهانی نظیر بانک جهانی و مراکز مطالعاتی دانشگاهها، اقدام به تحقیق درباره ی بنیادهای امور خیریه به طور دقیق و گسترده نمودهاند (5)
ولی کشورهای اسلامی از جمله ایران بجز بررسیها و تحقیقاتی که عمدتا از بعد جامعه شناسی در دانشگاههای ایران (6) بوده است، در این زمینه کار مطلوبی ارائه ندادهاند .
که نشان از ضعف در عملکرد اطلاع رسانی و برنامه ریزی و توسعه یافتگی آن کشورهاست، و لذا این جانب با کمبود منابع و کتب و گزارشهای تحقیقی در این زمینه روبه رو شده ام.
به منظور آشنایی با امور نیکوکاری که توسط مردم و دولت ایران انجام گرفته سعی میگردد در این تحقیق، یکی از مهمترین مسائل مربوط به امور خیریه را مورد بررسی قرار دهیم. در این تحقیق دو گرایش موضوعی، مورد بررسی قرار گرفته است:
نخست: بنیادهای خیریه که در جهان به نام (Non governmental organizations(NGO اشتهار دارد و دربر گیرنده ی همه ی بنیادها، جمعیتها، صندوقهای قرض الحسنه و مراکز غیر انتفاعی است که خدمات انسانی خود را رایگان و بدون انگیزههای مادی، ارائه میدهند.
دوم: بنیادها و مراکزی که از سوی دولت و یا مراکز نیمه دولتی حمایت میشوند.
این تحقیق به طور تفصیلی بنیادهای وقف را مورد بررسی قرار نمیدهد بلک سعی گردیده به طور اجمالی و مقایسهای «تطبیقی» آن را بررسی نماید، زیرا دیگران تحقیقات خود را در این زمینه برای این اجلاس ارائه داده.اند.
گزیدهای از تاریخ وقف در ایران
تاریخ وقف و امور خیریه در ایران به پیش از اسلام بازمیگردد. زردشتیان طبق تعالیم کتاب مقدس خود «اوستا» که قرآن آنان را مجوس (7) مینامد،
اقدام به ساختن آتشکدهها و ارائه ی خدمات به زائران آن معابد نموده و در جوار معابد خود، مراکز آموزش کتاب مقدس را دایر میکردند. طبق بررسیهای تاریخی، پیرامون زرتشت،
زمینهای وقفی خود را در اختیار موبدان قرار میدادند تا از درآمدهای حاصله، هزینههای آتشکده و موبدان و زائران و کشاوزان بی بضاعت و همچنینی حیوانات ر اتأمین کنند (8).
پس از ورود اسلام به ایران، آتشکدهها به مساجد تبدیل شدند و وضعیت ساختاری بسیاری از این اماکن وقفی دگرگون گردید. بعضی از این آتشکدهها هنوز در یزد و کرمان وجود دارند.
همچنین نیکوکاران از راه ساختن و وقف پلها، جویبارها، آب انبارها و مدارس به مردم خدماتی ارائه میدادند.دوره ی سلجوقیان (1175 -1037 م)، دوره ی صفویان (1736 -1502 م) و دوره ی قاجار (1925 -1786م) :
ازجمله دورانهای تاریخ بودند که فعالیتهای امور خیریه (وقف) در آنها گسترش یافت ولی در دوره ی نادرشاه (1747 -1688م) سیر نیکوکاری به دلیل سلطه ی دولت بر اماکن وقف، کاهش یافت و مردم اعتماد خود را برای تخصیص اموال خود برای امور وقف از دست دادند و این روند بیاعتمادی در دوره ی پهلوی (1979 -1925م) (9) افزایش یافت.
زیرا دخالتهای دولت در امور وقف و امور خیریه افزایش زیادی یافت. و بسیاری از وقفها، زمینها و اموال وقفی، مصادره و یا به فروش رسید، و این موجب گردید تا مردم به سوی «فعالیتهای امور خیریه فردی» به جای وقفهای بزرگ و بنیادهای وقفی که یک سنت رایج در دورههای گذشته بود، روی آوردند.
در دوره ی دهه ی اول انقلاب اسلامی ایران، شاهد گسترش بنیادهای خیریه ی مردمی بویژه صندوقهای قرض الحسنه بودهایم، همچنین بنیادهای نیمه دولتی مانند :
کمیته ی امداد امام خمینی. اما در دهه ی دوم و به دلیل بهبود وضع اقتصادی قشر خاصی از جامعه و پدید آمدن مشکلات اقتصادی مضاعف برای اقشار مستمند و کم درآمد جامعه، و عدم توانای دولت در تقبل هزینههای زندگی آنان، شاهد رشد فعالیتهای بنیادهای خیریه و داوطلبانه بوده زیرا نیاز به راه اندازی این گونه بنیادهای خیریه بسیار محسوس گردید.
انگیزه های انجام امور خیریه
انگیزه ی مذهبی، یکی از مهمترین انگیزههایی بود که ایرانیان مرا برمیانگیخت تا کمک ها واعانه های خود را به بینادهای خیریه تقدیم دارند، بویژه اگر مسؤولیت آن بنیاد و یا مؤسسه را یک شخصیت مذهبی و یا اجتماعی مورد اعتماد مردم بر عهده گیرد. پس از این عامل، انگیزههای انسانی نقش بسزایی در نیکوکاری مردم به شمار می آید.بیتردید اعتقادات مذهبی در گذشته و حال، عامل اساسی در گسترش و توسعه فعالیتهای خیریه بوده است. کمک به فقرا و مستمندان، ایتام و معلولین و یاری رساندن به قربانیان زلزله و سیل و حوادث طبیعی با انگیزههای مذهبی بوده و این امر موجب شده تا مراکز مذهبی و رهبران دینی و روحانی مسؤولیتهای اجتماعی را بر عهده گیرند.
علی رغم بروز گرایشهای لائیک و ملیگرایانه در فعالیتهای نیکوکاری در کشورهای غربی و امریکا (10) انگیزه ی مذهبی، عامل اساسی این گونه فعالیتها در ایران و به طور کلی در جهان اسلام بوده است.
هر چند نمیتوان عامل سیاسی و یا انگیزههای شخصی و انسانی و ملی را در افراد نیکوکار نادیده انگاریم، پیدایش فعالیتهای خیریه و کمک رسانی از سوی افراد نیکوکار که فاقد انگیزههای مذهبی هستند.
ولی خود اذعان دارند که بنا به دلایل انسانی اقدام به کمک های خیرخواهانه نمودهاند، نموداری از این موضوع است. ولی با این حال انگیزههای مذهبی بر دیگر انگیزهها برتری و جنبه ی عمومیتر دارد.
وضع قانونگذاری بنیادهای خیریه
آمار نشان میدهد، بیش از 1300 بنیاد و جمعیت خیریه در ایران فعالیت میکنند که در حدود 50 هزار داوطلب و کارمند در آن اشتغال دارند (11)، رویکرد و اهتمام مردم به انجام امور خیریه و نیکوکاری باعث گردید.تا قانونگذاران در ایران اقدام به وضع قوانین و مقررات جدید در چارچوب قوانین وقف نمایند و بر اساس آن بنیادهای خیریه رسما تشکیلات خود را به ثبت برسانند.به پارهای از قوانین و مقررات مربوط به بنیادهای خیریه اشاره میگردد.
مرجع رسمی انجمنهای خیریه
1. قانون تشکیلات و اختیارات سازمان اوقاف و امور خیریه (مصوب 1363 ه ش) در مورد مسؤولیتهای سازمان چنین تصریح می کند:3.اداره ی امور مؤسسات و انجمنهای خیریهای که از طرف دولت یا سایر مراجع ذی صلاح به سازمان محول بشود.4. اداره ی مؤسسات و انجمنهای خیریه ای که به تشخیص دادستان محل، فاقد مدیر باشد - تا تعیین تکلیف از طرف دادگاه - ضم امین در مؤسسات و انجمنهای خیریهای که به تشخیص دادستان محل، مدیر آن فاقد صلاحیت باشد - تا تعیین تکلیف از طرف دادگاه - و همچنین است در صورت نبودن یا عدم صلاحیت ناظر - در مواردی که ناظر پیش بینی شده باشد - (12)
همچنین در ماده ی 6 آیین نامه ی اجرائی قانون تشکیلات و اختیارات سازمان اوقاف و امور خیریه (مصوب 1365 ه ش) آمده: اداره ی مؤسسات و انجمنهای خیریهای که از طرف دولت یا سایر مراجع ذی صلاح به عهده ی سازمان یا واحدهای تابعه گذاشته شده یا می شود.
طبق اساس نامه ی مصوبه ی هریک خواهد بود. و در مورد سایر مؤسسات خیریه با توجه به قانون مالیتهای مستقیم چنانچه مؤسسات خیریه با توجه به قانون مالیاتهای مستقیم چنانچه مؤسسات مذکور جهت مفاصاحساب مالیاتی یا به هرجهت دیگری که احتیاج به گواه ی داشته باشند مراجعه نمایند.
ادارات اوقاف و امور خیریه میتوانند نحوه ی عملکرد این گونه مؤسسات را بررسی نموده و در صورت تأیید، گواهی صادر نمایند.تبصره:گواهی فوق به مؤسسات خیریهای داده خواهد شد که در اساس نام هی آنها پیش بینی شده باشد در صورت انحلال مؤسسه، اموال و دارایی آن به اجازه ی نماینده ی ولی فقیه صرف امور خیریه گردد (13)
عدم پرداخت مالیات توسط انجمنهای خیریه
طبق تبصره ی ماده ی 9 قانون تشکیلات و اختیارات سازمان اوقاف و امور خیریه (مصوب 1363 ه ش) مؤسسات و بنیادهای خیریه از پرداخت مخارج و هزینههای دادرسی و ثبتی و اجرائی معاف میباشند (14)
وضعیت تحقیق در امور مالی
طبق مواد 15 و 16 قانون مصوب 1363 ه ش هیئتهای تحقیق اوقاف چه حقوقی و چه حساب رسی حق تحقیق در جمع و خرج عواید راجع به وقف و یا بنیادها و مؤسسات خیریه و اماکن مذهبی اسلامی را دارند (16)وضع اداری و روابط با دولت
علی رغم استقلال فعالیتهای بنیادهای خیریه و نیکوکاری از دولت مرکزی، در چند زمینه آنها با نهادهای دولتی در رابطه قرار گرفته ند.وضعیت مجوز و ثبت
بنیادهای خیریه باید ابتدا از وزارت کشور مجوز فعالیت کسب کنند و سپس بنیاد و یا مؤسسه خیریه را در «اداره ی کل ثبت شرکتها و مؤسسات غیر تجاری» به ثبت رسانند.ولی با این حال هزاران بنیاد و جمعیت خیریه ی کوچک در مساجد و مناطق مختلف اقدام به فعالیت های خیریه - زیر پوشش فعالیت های مذهبی - مینمایند و در هیچ یک از دوایر رسمی به ثبت نرسیدها ند.
گویا تا زمانی که این بنیادهای خیریه به فعالیتهای سیاسی نپرداخته اند، دولت نیز با آنان برخورد ننموده و از فعالیتهای انسان دوستانه و امور خیریه ی آنان جلوگیری نمی کند.
امور مالی
همان گونه که اشاره شد، جمعیتهای رسمی باید تراز حسابهای خود را به اداره ی مالیات ارائه دهند تا به ادامه ی فعالیت آنان موافقت گردد و سازمان اوقاف و امور خیریه نیز بر امور مالی آنان نظارت کند. ولی اکثر بنیادهای خیریه ی کوچک معمولا از ارائه ی تراز مالی به ادارت دولتی معمولا خودداری اند.همکاری با مؤسسه های دولتی
جمعیتها و بنیادهای خیریه و بویژه بنیادهای نیمه دولتی مانند کمیته ی امداد امام خمینی با دوایر دولتی همکاری می کنند و در حوادث غیر مترقبه مانند زلزله، سیل، این همکاری بیشتر میگردد ولی در شرایط عادی زمینه ی همکاری میان بنیادهای خیریه ی مردمی و دولت معمولا وجود ندارد.فعالیت های سیاسی
طبق قانون، بنیادهای خیریه اجازه ندارند فعالیتهای سیاسی انجام دهند ولی بعضی از بنیادهای بزرگ، نقش غیر مستقیم در کمک به فعالیتهای سیاسی و یا کمک به سیاستهای دولت در موارد خاص مینمایند. قبل از انقلاب جمعیتها و بنیادهای خیریه ی مذهبی نقش مهمی در کمک به مبارزات سیاسی و سرنگونی رژیم شاهنشاهی داشتند.پشتوانه رسمی بنیادهای خیریه
یک نهاد دولتی و رسمی مرکزی وجود ندارد که مسؤولیت نظارت و کنترل فعالیتهای بنیادهای خیریه را بر عهده گیرد و حتی سازمان اوقاف قادر نیست بر بنیادهای خیریه نظارت نماید،بلک مسؤولیت نظارت بر آن بنیادها توسط ادارات مختلف دولتی انجام میگیرد.هر چند هیچ اختلاف و تشنج در روابط میان آن بنیادها و دولت وجود ندارد. در سال 1991 یک مرکز غیر دولتی در تهران برای هماهنگی میان بنیادهای خیریه و جذب کمک های مردمی و دولتی و تقسیم کار میان آنها، تأسیس گردید ولی این مرکز نتوانست بیش از 140 بنیاد را در پایتخت زیر پوشش خود درآورد (17)
منابع مالی فعالیتهای نیکوکاری
علی رغم گسترش فعالیت های نیکوکاری و حجم بودجهای که در این راه هزینه میگردد، آمار دقیق از درآمد و هزینه های این بنیادها در اختیار مراکز آماری دولتی و یا غیردولتی قرار ندارد. البته مؤسسههای اجتماعی و بنیادهای خیریه دولتی و نیمه دولتی (مانند کمیته ی امداد امام خمینی، بنیاد شهید، مستضعفین...) تراز و آمار ارائه میدهند.
مرکز آمار ایران با انتشار جزوه های آماری و پس از نظر سنجی و نمونه برداری از بنیادهای خیریه برای به دست آوردن بودجه آنان، جزوهای منتشر ساخت در این جزوه آمار سال 1373 ه ش نشان میدهد مجموع بودجه ی مراکز خیریه بالغ بر 233 میلیارد (در حدود 116 میلیون دلار امریکا) برآورد میگردد.
این آمار واقعیت بودجه ی تمام مراکز را نشان نمیدهد، دلیل اصلی نبود آمار واقعی، عدم تمرکز بنیادها خیریه و یا وجود منابع رسمی جمعآوری اعانات و هزینهها و یا مرکز هماهنگی سراسری میان بنیادهاست،
دولت نیز بر انجام نظارت و هدایت مسائل آنان، اصرار نورزیده است، شاید عامل اصلی عدم شفافیت وضع مالی آنان این است که مردم ایران، حقوق شرعیه ی زکات و خمس و کمک های انسانی خود را مستقیما به افراد مستمند و مؤسسههای دینی مورد اعتماد
تقدیم میدارند چرا که هنوز مسمانان شیعه خمس و زکات خود را به علمای مذهبی میپردازند و حتی پس از برقراری دولت اسلامی در ایران، مراکز رسمی جمعآوری زکات و خمس همانند دیگر کشورهای اسلامی وجود ندارد.
منابع اصلی هزینه های احسان و نیکوکاری
منابع اصلی هزینههای احسان و نیکوکاری را میتوان به این شرح بیان داشت:
1. حقوق شرعیه: شامل خمس و زکات که به عنوان منبع اساسی در کمک به امور خیریه به شمار می آید و همان گونه که اشاره شد علمای دینی، قشر بزرگی را جامعه ی ایران را تشکیل میدهند و آنان این ثروتها را جمعآوری کرده و در مصارف خود طبق تعالیم اسلامی هزینه میکنند ولی هنوز آمار و ارقام دقیق از حجم و میزان این ثروتها در دسترس نیست.
2. اعانات: انواع اعانات از راه مساجد و مراکز اسلامی و صندوقهای صدقات جمعآوری میگردد و در سالهای اخیر پدیده ی برپایی بازارهای خیریه و اعانات ماهانه در ایران رایج گردید و این شیوه در اکثر مؤسسهها و جمعیتها به کار گرفته می شود.
3. وقف: از درآمدهای وقف برای تأمین مخارج امور خیریه استفاده میگردد ولی از میانگین نازلی برخوردار است؛ زیرا فقط در مدت کوتا هی و در دو دهه ی اخیر اقدام به توسع هی قلمرو وقف و منابع آن نموده است.
آمارهای سال 1998 نشان میدهد که هزینههای بخش امور خیریه ی مؤسسات وابسته به اوقاف حدود 60 میلیارد ریال (10 میلیون دلار) برآورد میگردد(18)
4. سرمایه گذاری: طرحهای سرمایهگذاری برای تقویت و تأمین مخارج امور خیریه به وسیله ی بنیادهای خیریه و وقف توسط مردم هنوز گسترش نیافته و رایج نشده است،
ولی بنیادهای نیمه دولتی (کمیته ی امداد امام خمینی، بنیاد مستضعفین و بنیاد شهید) و بعضی از بنیادهای خیریه ی بزرگ اقدام به سرمایه گذاری در طرحهای اقتصادی که از مصادرهی اموال رژیم سابق به دست آورده اند مینمایند، بنیاد 15 خرداد نمونه ی بارزی از این مراکز است.
اکثر صندوق های قرض الحسنه، بر درآمدهای حاصله از طرح های سرمایه گذاری و تجارت تأکید کردها ند، زیرا طبیعت کار آنان در ارتباط با سرمایهگذاران، تجارت، سرمایههای شناور و نقدینگی است.
5. کمک های دولتی: تنها بنیادهای خیریه ی نیمه دولتی هستند که از دولت کمک های اساسی مستقیم دریافت میدارند همچنین این بنیادها بردرآمدهای حاصله از سرمایه گذاری و اعانات مردم تکیه دارد.
خاطر نشان میگردد بنیادهای خیریه از پرداخت مالیات معاف هستند و بعضی از بنیادهای خیریه بر کمک های دلتی نیز تکیه دارند (19)
رویکرد به کارهای خیریه در ایران
رویکرد به کارهای خیریه را میتوان چند گونه تقسیم بندی کرد:نخست: کمک به اقشار محروم Charity و کم درآمد، فقیر و مستمند تا رنجها و مشکلات مقطعی آنان مرتفع گردد، و از راه کمک مالی، دارویی و غذایی و ایجاد مراکز حمایت از ایتام و خانوادههای مستمند/
و اعطای قرض الحسنه برای تأمین مخارج ازدواج، پرداخت.بدهیهای معوقه و هزینه های درمان، و کمک به انجمنهای معلولین و سالمندان و برپایی درمانگاههای خیریه و مراکز بهداشت رایگان اقدام نموده است.
روزنامه ی ایران در سال 1374 با انجام یک نظر سنجی، گرایش های مردم در پرداخت صدقات را بررسی و به این نتایج رسیده است:
58 درصد مردم به طور مرتب صدقه میدهند و 27 درصد احیانا و 5 درصد به دلیل ناتوانایی مالی قادر به پرداخت صدقات نیستند.
44 درصد پرداخت کنندگان صدقات کمک های خود را به صندوق صدقه ی کمیته امداد امام خمینی و 30 درصد به طور مستقیم به نیازمندان و دیگران صدقات خود را به فعالیت های خیریه مانند ساختن بیمارستانها و طرحهای بهبود وضع معیشتی خانواده های مستمند، ارسال میدارند.
35 درصد از پرداخت کنندگان اعلام کردند هیچ اطلاعی از نحوه ی هزینه کردن صدقات توسط کمیته ی امداد امام خمینی ندارند.
83 درصد از کسانی که به پرسش های این نظر سنجی پاسخ دادند، مخالف پرداخت صدقات به متکدیان و فقرایی که در خیابانها گدایی میکنند میباشند و مایل هستند که صدقه و کمک های خود را از راه مؤسسه های خیریه ارسال دارند زیرا کمک مستقیم موجب گسترش پدیده ی تکدی در جامعه میگردد. (20)
دوم: اهتمام به ریشه کن کردن ریشه های مشکلات نیازمندی های اجتماعی (Philanthropy) و کمک جهت فقرزدایی و بهبود وضع زندگی آنان، جمعیت های خیریه نیز اقدام به برگزاری دورههای آموزشی برای افراد بیکار نموده و یا برای مادران و بیوهزنان و بانوان روستایی کارگاههای آموزش صنایع دستی و تولیدات حرفه ای دایر
کرده تا بتوانند مخارج زندگی خود را تأمین کنند. کمیته ی امداد امام خمینی و جمعیت هلال احمر نقش بزرگی در این زمینه ایفا کرده اند (21)
این مراکز ضمن آموزش قالی بافی و صنایع دستی به زنان، درآمدهای مناسبی را برای خانوادههای فقیر فراهم آورده و آنان را از وضع نیازمندی بیرون آورده به شرایط تولید و خود کفایی رسانده اند.
سوم: اعطای وام «قرض الحسنه» Intereste svee-loan.صندوقهای قرض الحسنه به منظور مبارزه با ربا و کمک به مستمندان و اقشار بیبضاعت و کم درآمد با اهداف انسانی و دینی تأسیس و راه اندازی شدند.
و یکی از دلایل گسترش این صندوقهای علاوه بر انگیزههای دینی، اجر و پاداشی است که قرض الحسنه طبق قرآن دارد ده برابر صدقه میباشد، قرض الحسنه نیز میتواند به نیازمندان به سرمایه، کمک نماید تا مشکلات مالی خود را برای همیشه حل کنند در حالی که صدقه یک راه حل مقطعی است.
یکی از عوامل اقتصادی که موجب گردید تا صندوق های قرض الحسنه گسترش یابند، ملی شدن بانک های ایرانی و کمک دولت به سیتم بانک های بدون رباست، بعضی از این صندوقها برای مخارج اداری به عنوان مؤسسه های خیریه اقدام به فعالیت های تجاری کرده اند.
در آغاز کار این صندوقها مشکلات اختلاس و واسطهگری پدید آمد و دولت سعی نمود تا اختیارات آنان را محدود سازد، ولی تعهد و پای بندی کارگزاران صندوق های قرض الحسنه به قوانین و مقررات بانکی و بهبود ساختار مدیریتی موجب شد تا آنان مشکلات را پشت سر بگذارند.
از جمله بانک مرکزی در نظر داشت اختیارات آنان را به دلیل اینکه این مراکز مالی، رقیت فعالیتهای بانکی دولتی کشور است، محدود کنند. ولی این کار انجام نگرفت و صندوقها گسترش یافت.
خاطر نشان میگردد صندوقهای قرض الحسنه توسط هیئت مدیریهای مرکب از هفت عضو، اداره میگردد و هماهنگی میان مجموعه هایی از صندوق های قرض الحسنه و سازمان اقتصاد اسلامی که بیش از نیمی از این صندوق ها را زیر پوشش دارد توسط (هیئت امنای عمومی) صورت میگیرد.
صندوق های قرض الحسنه با اعطای وام ازدواج، تعمیر منازل، رهن، درمان و پرداخت بدیهای معوقه و یا مشارکت در کسب و کشاورزی (Self safficiency loan) خدمات شایانی به جامعه ارائه میدهد.
آمار نشان میدهد 31 درصد از این قرض های اعطایی برای خرید خانه، 14 درصد برای تأمین مخارج پیش گفته، 12 درصد به امر کشاورزی و 12 درصد برای تأمین مخارج ازدواج، هزینه میگردد.
و با اینکه اعطای این وامها، فشار اقتصادی زیادی بر بودجه ی عمومی کشور وارد نمیآورد ور در پایان سال 1375 هش سپردههای صندوق قرض الحسنه 5 درصد سرمایههای نقدی کشور را تشکیل میداد، با این حال نقش بسزایی در حل مشکلات مردم و بهبود اوضاع اجتماعی آنان، ایفا نموده است.
چهارم: فعالیتهای تعاونی (Co-operation) و داوطلبانه (volunteer).
قبل از پیدایش ماشین آلات مدرن کشاورزی، روستاها و دهات ایران بر اساس نظام تعاونی [یارگیری] (22) در عملیات لایروبی و حفر رودخانهها، آبیاری مزارع و کاشت و برداشت و انتقال محصول، برف روبی از راهها و جادهها در زمستان، تعمیر پلها و راههای ارتباطی تکیه داشت (23)
یکی از مهم ترین دلایل شکست طرح اصلاحات ارضی در دهه ی شصت و قبل از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران اجرای طرحها و روشهای غربی که با فرهنگ جامعه ی ایران ناسازگار و غیر قابل اجرا بود.
برای ارائه ی نمونهای از فعالیتهای تعاونی باید خاطر نشان ساخت، در دورانهای گذشته و با همکاری و مشارکت مردم بیش از 22000 قنات آب توسط کشاورزان و روستاییان حفر گردید و به طور مشترک از آن بهرهبرداری نمودند.
آب این قناتها در حدود 500 لیتر در ثانیه برآورد گردیده (24) که معادل 75 درصد آب فرات را تشکیل میدهد، طول این قناتها 274000 کیلومتر تخمین زده می شود که نشانگر فعالیتهای تولیدی تعاونی [یارگیری] است.
بسیار ضروری است که فرهنگ تعاون [یارگیری] در جامعه گسترش یابد تا نقش گذشته ی خود را بازیافته و به عنوان زیربنای توسعه گردد (25)
پدیده ی تعاون یک پدیده ی بیهمتا و منحصر است که ریشه در جامعه ی اسلامی دارد، زیرا زیر بنای این جامعه بر اعتقادات و زیر بنای مذهبی و منافع عمومی، استوار است.
یکی دیگر از عواملی که باید فرهنگ تعاون گسترش یابد، انتقال جامعه سنتی به سوی جامعه ی متمدن صنعتی است که همکاری و اقدام مستقیم در آن کاهش یافته و گردش پول میان افراد، افزایش یافته است.
اگر بنیادهای خیریه «پول» را به عنوان وسیلهای برای انجام خدمات انسانی قرار داده اند «وقف» همین خدمات را از دو راه «پول و ساختمان» مانند مساجد، بیمارستانها، دارالایتام و مدرسه در اختیار مردم میگذارد.
ولی نوع دیگری از خدمات اجتماعی وجود دارد که ارزش آن کمتر از پول و وقف نیست و آن نیکوکاری و یا فعالیتهای داوطلبانه افتخاری است که خدمات را از راه تقدیم «وقف و کار» و فعالیتهای مشترک خیریه ارائه میدهد.
و نظر به این که در گذشته کشاورزی و آبیاری زیربنای اقتصاد بود بنابراین بررسی و ارزیابی فعالیتهای تعاونی در زمینه ی کشاورزی و آبیاری بسیار حائز اهمیت است.
یکی از دلایلی که تحقیقات و مطالعات اجتماعی، کمتر به این مقوله اهتمام ورزیده آن است که علم جامعه شناسی از غرب وارد کشورهای شرقی شده است و این علم بر پایه ی نظام سرمایهداری و منافع فردی پی ریزی گردیده است، در حالی که یارگیری و فعالیتهای تعاونی در جوامع اسلامی برگرفته از فرهنگ و خصوصیات جامعه اسلامی، میباشد.
در حال حاضر پدیده ی «داوطلبی و داوطلبان» جایگزین نظام سابق تعاون گردیده و داوطلبی یک اصل مهم در فعالیتهای خیریه است .
زیرا منابع نیروی انسانی را علاوه بر «سرمایه» عامل اصلی گسترش فعالیت های خیریه مد نظر قرار داده است (26) بنیادهای خیریه در ایران از داوطلبان استفاده ی زیادی میکنند و این بنیادها کمتر افراد را در ازای حقوق استخدام میکنند.
انواع بنیادهای اجتماعی خیریه
درباره ی نامگذاری فعالیتهای خیریه (27) اتفاق نظر وجود ندارد. امروزه برای توصیف این مؤسسه ها اسامی زیادی به کار گرفته اند.
مانند بخش غیر انتفاعی، بخش امور خیریه، بخش خصوصی، بخش داوطلبی، بخش مؤسسات معاف از مالیات، سازمانهای غیر دولتی، بنیادهای خیریه و بسیاری دیگر از این عناوین، ولی هر اصطلاح نشانگر یک بعد از این سازمانهاست و هر کشور عنوان خاصی را به کار میبندد.
در حالی که قوانین ایران اصطلاحهای «وقف و بنیادهای وقف» و یا «مؤسسات و بنیادهای خیریه» را به کار میگیرد.
بنیادهای نیمه دولتی
بنیادهای دولتی فعال در زمینه ی امور اجتماعی مانند سازمان تأمین جتماعی، منظور نشده است.
کمیته ی امداد امام خمینی (28)، بنیاد شهید (29)، بنیاد مستضعفین و جانبازان (30) سه نمونه از بنیادهای خیریه ای است که پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران تأسیس گردیدند.
تا به مشکلات و نیازمندیهای سه قشر اصلی جامعه رسیدگی و خدمات لازم را ارائه دهند. علی رغم استقلال این بنیادها از دولت، کمک هایی از آن دریافت میدارند و بودجه ی مالی این بنیادها از سه منبع مالی به دست م یآید: درآمد موقوفات، کمک های دولتی، اعانات و کمک های مردمی.
بنیادها وقفی
سنت «وقف» در گذشته محدود به وقف اماکن و ابنیه ی خاص مانند مساجد، بیمارستانها، مدارس و یا ارائه ی خدمات ویژه مانند استفاده از چاه، قنات، زمین، و روشنایی بوده است .ولی در دورههای پیشین بنیادهای خیریه در ایران دارای اهداف و وظایف متعدد بوده که یکی از بهترین نمونههای آن، بنیاد ربع رشیدی در آذربایجان، و آستان قدس رضوی در خراسان است.
سازمان اوقاف و امور خیریه و یا متولیان تلاش نموده تا این بنیادها احیا، و همانند گذشته توسعه و رشد یابد.
پس از برپایی جمهوری اسلامی ایران بسیاری از نیکوکاران اقدام به تاسیس بنیادهای خیریه به وسیله راه اندازی مؤسسههای خیریه ی گروهی و غیر انتفاعی و با اهداف خاص نمودند .
که علاوه بر درآمد «وقف» از «سرمایهگذاری» و به عنوان اصلیترین منابع مالی آن مؤسسهها تکیه گردید تا بتواند هزینههای طرحهای خیریه ی خود را تأمین نمایند.
این دسته از بنیادهای خیریه توانستند تحول کیفی در روند وقف که از گذشته به ارث رسیده بود، ایجاد کنند. مجمع متقین (31) و بنیاد فرهنگی البرز (32) و موقوفه ی عبدالله رضوی (33)نمونه هایی از مراکز وقفی است که سیستم وقف بر درآمدهای حاصله از آنان تکیه دارد.
تا فعالیتهای خیریه ی خود را مانند سرپرستی ایتام، ساختن مدارس و کمک های درمانی ادامه دهد، و پدیده ی بنیادهای خیریه وقف در ایران به طور فزایندهای، گسترش یافته است و مدیریت آن با دو شیوه صورت میگیرد: نخست: با نظارت سازمان اوقاف و امور خیریه، دوم: بنیادهایی که با نظارت متولی وقف و یا ناظر مستقل از سازمان اوقاف، اداره میگردد.
بنیاد فرهنگی البرز از جهل بنیادهایی است که زیر نظر سازمان اوقاف و در زمینههای آموزشی و فرهنگی خیریه انجام وظیفه میکند، این بنیاد به وسیله ی خیریه انجام وظیفه میکند، این بنیاد به وسیله ی خانواده ی حسین علی البرز از تجار تهران راه اندازی گردید.
در اهداف این بنیاد چنین آمده است: کمک به تلاشهای ابتکاری در زمینه ی علم و فن آوری، اعطای جوائز به شاگردان ممتاز، اعطای بورس تحصیلی به دانشجویان و
نفرات برتر آزمون و سراسری دانشگاههای کشور، چاپ و نشر کتب و تحقیقات، تأسیس مدارس و مراکز فرهنگی، کمک به انجام مطالعات و تحقیقات اسلامی و قرآنی و... خانواده البرز نیز تعداد هفت ساختمان چند طبقهای را در پایتخت برای این مهم وقف نموده اند (34)
نمونه ی دیگر «مؤسسه ی خیریه ی مولی الموحدین» در استان کرمان در سال 1366 و به منظور کمک به شهروندان و اهالی آن منطقه در زمینه های فرهنگی، اقتصادی، درمانی و آموزش تأسیس گردید و به طور مستقل به فعالیت ادامه داد.
ابتدا این بنیاد توسط 34 تن از شخصیت های اجتماعی، مذهبی، سیاسی، و تجار و با هدف کمک به رشد اقتصادی و فرهنگی جامعه و نیز کمک به مدارس دینی (حوزه های علمیه) و راه اندازی و کمک به مراکز آموزشی تأسیس گردید، این بنیاد بودجه ی خود را به این شرح تخصیص داده است:
35 درصد کمک به مستمندان و فراهم آوردن فرصت شغلی با همکاری مراکز ذیربط؛
30 درصد کمک به مراکز علمی و پژوهشی و فنآوری در منطقه؛
10 درصد کمک به مدارس دینی و فعالیتهای مذهبی؛
10 درصد کمک به مراکز فرهنگی و کتابخانهها؛
15 درصد اهداف دیگر هیئت مؤسس این بنیاد تعدادیاز ساختمانها و املاک و شرکتهای تجاری و سهام کارخانهها و شرکتهای صنعتی را برای این مهم تخصیص داده اند (35)
بنیادهای خیریه مردمی
همان طور که گفته شد بیش از1300 بنیاد و جمعیت خیریه ی مردمی وقفی و غیر وقفی در امور خیریه فعالیت میکنند و به جمع آوری اعانات و یا حقوق شرعیه تلاش میکنند.و به جمعآوری اعانات و یا حقوق شرعیه تلاش میکنند این بنیادها در اغلب شهرهای ایران پراکنده هستند و با داشتن دفاتر مستقل و یا با استفاده از اماکن مذهبی مانند مساجد و یا مراکز دینی به فعالیت خود ادامه می دهند.
صندوقهای قرض الحسنه:
قبل از پیروزی انقلاب اولین نمونههای صندوقهای قرض الحسنه در ایران تأسیس گردید و پس از پیروزی انقلاب، این مؤسسههای مالی مردمی در کنار بانکهای دولتی گسترش یافت. هر چند این مراکز و مؤسسات، کوچک و پراکنده است،
ولی نقش مهم و اساسی در حل مشکلات قشر فقیر و مستمند در مقایسه با خدمات بانکهای دولتی، ایفا نموده است.در سال 1366 صندوقهای قرض الحسنه در حدود 320 میلیارد ریال به طور قرض الحسنه به مردم وام داده اند، در حالی که بزرگترین بانک ایران «بانک صادرات ایران» در حدود 10 میلیارد ریال وام اعطا نموده بود.
در سال 1362 قانون و مقررات تأسیس صندوقهای قرض الحسنه توسط وزارت کشور صادر گردید و در شمار بنیادهای مالی و تجاری غیر بانکی قرار گرفتند.
صندوقهای قرض الحسنه نیاز به مجوز از وزارت کشور دارند، ضمن اینکه باید در «اداره ی کل ثبت شرکتهای تجاری» وابسته به وزارت دادگستری به ثبت برسند،
بنابراین هیچ ارتباطی به بانک مرکزی که بر همه ی بانکها و صرافیها نظارت دارند، نداشتهاند. ولی «سازمان اقتصاد اسلامی» مسؤولیت نظارت و هماهنگی بین صندوقهای قرض الحسنه در تهران (36) را به عهده دارد.
در استانها، شورای محلی عهدهدار هماهنگی میان صندوقهای قرض الحسنه را بر عهده دارد.خاطر نشان میگردد هر صندوق دارای هیئت امنا، هیئت مؤسس، هیئت مدیریه، مدیر، بازرس و تعدادی کارمند میباشد.
تا در سال 1360 صندوقهای قرض الحسنه به بیش از 200 صندوق تجاوز نمیکرد ولی در سال 1366 به 2250 صندق در ایران رسید (37).
منابع مالی این صندوقها از کمک ها و اعانات مردمی و مؤسسات و شرکتهای امور خیریه بوده است که بودجه ی خود را در بانک ها و صندوقهای «قرض الحسنه» که در قرآن مجید بر آن تأکید شده است، میسپارند.
جمعیتها و سازمانهای بین المللی
جمعیتها و سازمانهای بینالمللی در ایران حضور قابل توجه ی ندارند، به استثنای مؤسسات وابسته به سازمان ملل ویا کمک رسانی به پناه جویان افغانی و عراقی - زیرا قوانین و مقررات ایران، فعالیت جمعیتها و سازمانهای کمکرسانی خارجی را به دلایل سیاسی و فرهنگی محدود نموده است،اما کمک های خارجی از مسلمانان جهان از را مراجع تقلید و یا جمعیتهای امور خیریه - به طور غیر رسمی - دریافت میگردد ولی کمک های دولتی کشورهای جهان فقط از راه جمعیت هلال احمر جمهوری اسلامی یا نمایندگیهای رسمی آنها صورت میگیرد.
جمیعت هلال احمر تنها مؤسسه ی اصلی است که خدمات انسان دوستان و نیکوکاران خود را در داخل و خارج ایران ارائه میدهد همچنین این جمعیت کمک های خارجی را در حوادث غیر مترقبه میپذیرد.
بنیادهای نیمه دولتی در ایران گاهی کمک هایی انسانی به ملتهای محروم در لبنان، سودان، افغانستان و بوسنی و غیره ارائه مینماید ولی این بنیادها بیشتر به ارائه ی خدمات انسانی در داخل کشور ایران عنایت میکنند.
و هر از گاهی بنیادهای نیمه دولتی مانند کمیته ی امداد امام خمینی و یا جمیعت هلال احمر کمک ها و اعانات مردمی را جمع آوری و به کشورهای اسلامی و یا در حال رشد ارسال میدارد.
ملاحظاتی پیرامون فعالیتهای نیکوکاری در ایران
علیرغم گسترش فعالیتهای نیکوکارانه که با شیوههای گوناگون ارائه میگردد، این گونه فعالیتهای اجتماعی در کمک رسانی به جامعه و رشد آن بسیار مثبت و مؤثر بوده است ولی ملاحظاتی چند، قابل طرح و یادآوری است از جمله:1. فعالیتهای داوطلبانه ی امور خیریه، زاییده ی تلاشهای بنیادهای حرفهای است که در کشورهای پیشرفته چه از لحاظ ملی، و چه از راه سازمان ملل و سازمانهای بین المللی قانونمند گردید.
بنابراین باید به این گونه فعالیتها از بعد داخلی به عنوان فعالیتهای داوطلبانه و خیرخواهانه مثبت نگریست زیرا در کمک به اجرای طرحها مؤثر و مفید بوده اند،
ولی از لحاظ اجرایی و مدیریت به دلیل نداشتن مدیریت نوین و قانونمندی و امکان تحقیق و بررسی، مورد قبول نخواهد بود و باید جهت پیشبرد و تحول سازمانی آنها کوشش نمود.
2. اکثر بنیادها نسبت به جمعآوری کمک ها و اعانات فردی به طور سازمان یافته عمل نمیکنند همچنین بر طرحهای سرمایه گذاریهای بلند مدت تکیه ندارند که این امر موجب گردید تا نقش آن بنیادها پس از مدتی ضعیف گردد. همچنین کمبود وقف در امور خیریه و عدم سرمایهگذاری لازم باعث عدم توانمندی آن بنیادها گردیده است.
3. تفاوت زیادی میان سطوح اداری و توانمندیهای تشکیلاتی در بنیادهای مردمی نسبت به بنیادهای نیمه دولتی وجود دارد، بسیاری از بنیادهای مردمی طرحهای فردی تکیه دارند و سیاستهای راهبردی و توسعه یافته و یا برنامه ریزی گسترده در دستوری کار آنان قرار ندارد.
4- عدم وجود یک مرجع واحد رسمی، مردمی و یا دولتی که بتواند بر عملکرد این بنیادها نظارت و هماهنگی کند و یا طرحهای راهبردی منسجم با سیاستهای کلی حاکم بر کشور را پیریزی نمایند.
5- نظر به اینکه پشتوانه و مشروعیت رسمی و هماهنگ در بنیادهای خیریه وجود ندارد بنابراین کمبود اطلاعات و آمار دقیق و کامل در زمینه ی فعالیتهای امور خیریه رنج میبرند زیرا آمارهای منتشره فقط مورد بنیادهای نیمه دولتی وجود دارد.
6- کمبود شدید در قوانین و مقررات مربوط به فعالیتهای خیریه، از نقطه ضعفهای این بنیادهاست. خاطر نشان میگردد وجود بعضی از قوانین و مقررات مربوط به قانون ثبت شرکتها، و یا قانون وقف، نمیتواند نیازهای قانونی بخش گستردهای از این بنیادها را تأمین کند.
7- علی رغم فعالیت بعضی از بنیادهای خیریه و یا مؤسسههای وقفی در زمینه ی علمی مانند مجله ی وقفمیراث جاویدان کمبود آشکاری در مسائل فرهنگی و آموزش عالی و تحقیقات توسعه ای و تخصصی مدیریت وقف و امور خیریه در این بنیادها وجود دارد .
زیرا در شرایط کنونی وجود تخصص و تحقیقات مدخلی مهم برای حل مشکلات و معضلات جامعه است و رفع گرفتاریهای مقطعی مردم نمیتواند این کمبود را رفع نماید و این نشانگر ضعف شدید در برنامهریزی و طرحهای راهبری است.
8. عدم اهتمام بنیادهای مردمی و نیمه دولتی به امر توسعه ی منابع انسانی و مالی در بخش فعالیتهای خیریه موجب شده تا کمبودهای زیادی در تواناییها و استعدادهای اداری کار آمد به وجود آید، همچنین گسترش کمی به جای کیفیت این بنیادها نیز یکی از ضعفهای موجود به شمار می آید.
9. از آغاز برقراری جمهوری اسلامی ایران، بنیادها و سازمانهای امور خیریه در اخذ مجوز قانونی و ثبت در دوایر دولتی باید مشمول شرایطی باشند تا از سوء استفاده احتمالی این بنیادها جلوگیری شود. هم اکنون بنیادها و جمعیتهای خیریه باید از اداره ی سیاسی وزارت کشور مجوز لازم را دریافت دارند.
10. سرانجام کمبود شدیدی در منابع اطلاعاتی نظیر کتاب، تحقیقات، پژوهش، گزارشهای علمی آمار و طرحهای راهبردی وجود دارد.
آینده ی فعالیتهای بنیادهای خیریه در ایران
گسترش روز افزون بنیادها و مراکز خیریه مایه ی امیدواری است. دولت بر ضرورت گسترش این مراکز بویژه در دهه ی دوم از انقلاب تأکید کردهاست. و علی رغم اینکه دولت بر ادامه سیاست های بنیادها و جمعیتهای تعاونی و مؤسسات نیمه دولتی تأکید نموده ولی شهروندان مایل هستند که فعالیتهای خیریه ی خود را خارج از چهارچوب رسمی به کار برند.
سیاستهای توسعه در قالب طرحهای جامعه ی مدنی موجب گردید تا زمینه ی گسترش بنیادها و جمعیتهای یاد شده فراهم آید و پیش بینی میگردد
این جمعیتها در آینده نیز گسترش یابند. ولی محدودیت در منابع مالی و بودجه و آینده ی غیر پیش بینی شده ی این بنیادها و مدیریت سنتی و غیر علمی و عدم بهره گیری از رسانههای گروهی و فن آوری و نداشتن هماهنگ میان آنان و یا فقدان مرکز نظارت و حمایت و نداشتن روابط با نهادها و بنیادهای بینالمللی و جهانی از جمله موانع مهم در را پیشرفت کیفی این جمعیتها و بنیادهاست.
پی نوشت:
1- در ایران بیش از 63500 مرکز مذهبی و خیریه از جمله مساجد، گورستانها، بنیادها، جمعیتها، و املاک و اراضی وقفی وجود دارد. مرکز آمار ایران، 1994، ص 7، تهران.
2- دانشگاه جونز هاپکینز، تحقیقات مقایسه ای در بخش بنیادهای غیر انتفاعی عنوان اصلی Acomparative stady of the non profit sector parpose تهیه کننده سالامون و هلموت انهایر، ترجمه به عربی بدر ناصر المطیری، کویت، 1994.
3- آمار سال 1989 نشان میدهد که بیش از 32000 بنیاد و مؤسسه ی خیریه ی رسمی در امریکا وجود دارد (الیزابت بوریس، بنیادهای خیریه در ایالات متحده امریکا، کویت، 1996، ص 11).
4- در انگلستان بیش از 170000 بنیاد خیریه ثبت شده در کمیسیاری امور خیریه (جینی بترسون، گزیدهای از تجربههای بریتانیا در امور خیریه و داوطلبانه ترجمه به عربی بدر ناصر المطیری دبیرخانه عمومی اوقاف - کویت، 1994، ص 110.
5- رک: the kuwaiti NGO. world Narol Abdalhadi, ترجمه شده به عربی: نورال عبدالهادی، مترجم بدر ناصر المطیری سازمانهای کویتی غیر دولتی، وزارت اوقاف و امور اسلامی، کویت، 1993.
6- رک: محمد زاهدی اصل، مقدمه ای بر خدمات اجتماعی در اسلام، دانشگاه علامه طباطبایی، تهران، 1993.
7- همانا خداوند در میان مؤمنان و یهودیان و صابئین و مسیحیان و مجوس و مشرکان در روز قیامت داوری خواهد کرد، بیگمان خداوند بر همه چیز گواه است (سوره ی حج، آیه ی 16).
8- حسین امیدیانی، مقاله ی «سنت وقف در ایران باستان» مجله ی گنجینه ی اسناد، ش، 1995،17 صص، 103 -98؛ دیاکونوف، تاریخ ایران باستان، ترجمه ی روحی ارباب، تهران، ص 156.
9- صادق عبادی، مقاله ی «تجربه ی وقف در ایران» بحث ارائه شده به چهارمین گردهمایی سالانه در کویت، 1997 م.
10- بنیامین فرانکلین در عصر استعمار انگلیس در امریکا یکی از نکیوکارانی که فاقد انگیزه ی مذهبی بود ولی با تأسیس بنیادهای ملی و دواطلبانه خدمات ارزندهای ارائه داد، همچنین اندرو گارنیگی در قرن نوزدهم تحلیلی لائیک و بدون استناد به مبانی مذهبی از «وصیت» ارائه داد، مراجعه شود به ص 22 جزوه ی «بنیادهای خیریه در ایالات متحده امریکا» الیزابت بوریس، دبیرخانه ی عمومی اوقاف کویت 1996.
11- مرکز آمار ایران، جزوه ی خدمات خیریه و مذهبی، تهران، 1373.
12- سازمان اوقاف و امور خیریه، مجموعه ی قوانین و مقررات اوقافی، تهران 1376، ص 110.
13- همان ص 129.
14- همان، ص 115.
15- همان، ص 144.
16- همان ص 116.
17- کمیتهای به نام «مرکز هماهنگی مؤسسههای خیریه» در تهران تأسیس گردید که مقر آن در خیابان شریعتی در شهر تهران است، این مرکز عهدهدار هماهنگی میان بنیادهای خیریه و نظارت بر توزیع عادلانه ی کمک ها و اعانات مردمی و دولتی به آن جمعیتها بود ولی این مرکز نتوانست بیش از 180 مرکز خیریه را زیر پوشش قرار دهد.
18- جزوه ی «آمار خدمات خیریه و مذهبی در ایران» مرکز آمار ایران، 1373، ص 9.
19- همان، ص 8.
20- روزنامه ی ایران، ش 22،152 مرداد 1374 ه ش، ص 6.
21- برای اط لاع از مشروح مطالب و آمارها رجوع شود به سالنامه ی آمار ایران، سال 1376 ه ش، مرکز آمار ایران تهران صص 576 -535.
22- منظور از تعاون، شرکتها و جمعیت های تعاونی نوین که بعد از آشنایی با نظامهای غربی دیگر گردید، نمیباشد.
23- مرتضی فرهادی، فرهنگ یارگیری در ایران، مرکز نشر دانشگاه ی، تهران، 1373 ه ش.
24- و ولف مقاله ی «قناتها در ایران»:، ترجمه ی حسین نیر، مج ه ی زیتون، شماره ی 1361،15، ه ش، ص 61.
25- البته امروزه در ایران وزارتی به نام وزارت تعاون تأسیس گردیده و هدف از آن تأسیس شرکتها و تعاونیها در تمامی زمینهها بویژه در بخش کشاورزی است و هزاران جمعیت تعاونی با شیوه ی مدرن تأسیس و راهاندازی گردیده که پیرامون فعالیتهای اقتصادی و مشارکتهای تجاری دور میزند که از اهداف و ساختار فعالیتهای خیری به دور است.
26- به طور نمونه در امریکا علاوه بر بنیادهای خیریه اداره ی ویژهای به نام «اداره ی داوطلبان» و مراکز یارگیری تأسیس گردید و طبق آمار سال 1994 بیش از 94 میلیون نفر به میانگین 4 ساعت در هفته داوطلب شدهاند که مجموع ساعتهای داوطلبی برابر با 9 میلیون کارمند و به ارزش 176 میلیاد دلار برآورد گرید. رک: سلیمان به علی، توسعه ی منابع نیروی انسانی و مالی در سازمانهای و بنیادهای خیریه، مؤسسه ی امانه، امریکا، 1996، ص 75.
27- دانشگاه هاپکینز طرح تحقیق درباره ی روشهای تطبیقی بنیادهای خیریه ارائه داده و دوازده کشور پیشرفته و توسعه یافته را مورد تحلیل قراد داده تا به تعریف جامع و طبقه بندی شده ی بین المللی انواع سازمانها و بنیادهای خیریه برسد، هدف از این پژوهش رسیدن به شیوه ی راهبردی در تقسیم بندی ساختارهای مختلف در فعالیتهای خیریه است تا بر اساس آن روش از یکدیگر تفکیک گردد، طرح مزبور با عنوان «طبقه بندی بین المللی سازمانهای غیر انتفاعی (nternationalClassification of Non Profiit Organisations(CNPO ارائه گردید که بخش غیر انتفاعی را به دوازده مجموعه ی اصلی و بیست و چهار مجموعه ی فرعی تقسیم نموده است منبع سابق دانشگاه جونز هاپکینز.
28- کمیته ی امداد امام خمینی در سال 1357 و پس از پیروزی انقلاب به طور رسمی تأسیس یافت و پانزده سال قبل از انقلاب به عنوان یک مؤسسه ی خیریه غیر رسمی آغاز به کار کرد و امروزه یکی از بزرگترین مؤسسههای خیریه است که خدمات اجتماعی و نیکوکاری ارائه میدهد.
29- بنیاد شهید در اولین سال پس از پیروزی انقلاب برای کمک به خانواده ی شهدای انقلاب تأسیس گردید، سپس خانوادههای شهدای جنگ عراق و ایران را زیر پوشش قرار داده و امروزه خانواده ی بیش از دویست هزار شهید را زیر پوشش قرار داده است.
30- بنیاد مستضعفین و جانبازان در اولین سال پس از پیروزی انقلاب اسلامی تأسیس گردید و اساس نامه ی آن در سال 1360 مورد تصویب قرار گرفته و سرمایه ی اولین آن از اموال و املاک مصادر شده عناصر فراری وابسته به رژیم شاهنشاه ی، تشکیل گردید و امروزه بنیاد مستضعفین بزرگترین و ثروتمندترین مؤسسه ی مالی است که در زمینه ی سرمایه گذاری فعالیت میکنند و سودهای حاصله از آن جهت کمک به بنیادهای خیریه و جانبازان هزینه میگردد این بنیاد زیر نظر ولی فقیه اداره میگردد.
31- بنیادی خصوصی که حمایت از ایتام در تهران را برعهده دارد.
32- برای آشنایی بیشتر به مجله ی وقف؛ میراث جاویدان، ش 2، ص 54 مراجعه کنید.
33- برای آشنایی بیشتر به مجله ی وقف؛ میراث جاویدان، ش 14، ص 58 مراجعه کنید.
34- همان، اساس نامه ی بنیاد فرهنگی البرز؛ مجله ی وقف؛ میراث جاویدان، مقاله ی «آشنایی با واقفان بزرگ» ش 1372،2، ص 54.
35- مجله ی کرمان، «مقاله ی مؤسسه ی خیریه ی مولی الموحدین، اهداف و برنامهها» ش 1374،15، ص 85
36- سازمان اقتصاد اسلامی به عنوان یک مؤسسه ی مالی در سال 1359 تأسیس گردید و به عنوان بانک اسلامی فعالیت نمود.
لی پس از ملی شدن بانکها این سازمان به عنوان مؤسسه کمک دهنده و هماهنگ کننده صندوقهای قرض الحسنه به فعالیت ادامه داد و از راه پروژههای مالی و سرمایهگذاری به صندوقهای قرضالحسنه کوچک کمک کرده و نیازهای آنان را تأمین میکند، این سازمان همچنین به طور کلی به سازمانهای امور خیریه و فعالیتهای انسانی کمک میکند (منبع: روزنامه ی همشهری، شماره 25 / 2 / 1377، ص 6).
37- گزارشات سازمان اقتصادی اسلامی.
میراث جاویدان
نویسنده: صادق عبادی
*این مقاله در تاریخ 1402/2/21 بروز رسانی شده است.
.jpg)
