نویسنده: حسن صانعی
مقدمه
در تحقیقات و آمارگیری‌ها باید روش جمع‌آوری اطلاعات مشخص شود. این روش‌ها به جامعه مورد بررسی و نوع اطلاعات مورد نیاز بستگی دارد و ممکن است متفاوت باشد برای هر تحقیقی می توان از روش خاصی یا ترکیبی از روش‌های مختلف جمع‌آوری اطلاعات استفاده نمود. این مرحله باید به هنگام برنامه‌ریزی تحقیق مشخص شود. اهم روش‌های جمع‌آوری اطلاعات عبارتند از:پرسشنامه پستی
در این روش، پس از تنظم پرسشنامه و تهیه دستورالعمل‌هایی که مفاهیم سئوالات را به خوبی تفهیم و تشریح کند، پرسشنامه را به وسیله پست برای شخص یا سازمان مورد نظر فرستاده می‌شود تا تکمیل شده‌ی آن را برای ما برگرداند. بدیهی است ارسال پاکت خالی تمبر زده و آدرس نوشته شده، برای بازگرداندن پرسشنامه‌ی تکمیل شده الزامی است. توصیه می‌شود که در مقدمه پرسشنامه حتماً به پاکت تمبر زده و آدرس نویسی شده اشاره شود. هر چند روش پرسشنامه پستی نسبتاً کم هزینه است، لیکن کارآیی و بازدهی بالایی را ندارد. نرخ پاسخگویی در این روش به سطح آگاهی و فرهنگ جامعه مورد بررسی بستگی دارد. این میزان در تحقیقات مختلف بین 10% تا 90 % گزارش شده است. ولی معمولاً متوسط نرخ پاسخگویی از 30% تا 40% تجاوز نمی‌کند. لذا گاهی باید دوباره به آدرس همه پاسخگویان و با عنوان یادآوری مکاتبه شود و از آنها درخواست شود که پرسشنامه‌ی دریافتی (در صورت عدم ارسال) را تکمیل و ارسال نمایند تا نرخ پاسخگویی به حد معمولی برسد. هر چند تمهیداتی مانند دادن جایزه (مثلاً به 5 نفر از 100 نفر اول و به یک نفر نیز جایزه ممتاز مثل ماشین حساب داده شود) در افزایش نرخ پاسخگویی موثر است. به هر حال، این روش در نمونه‌گیری‌هایی با حجم زیاد و نیز در سنجش افکار و نظرخواهی‌های اجتماعی کاربرد زیادی دارد. از مزایای دیگر این روش، زمان توزیع است که همه پرسشنامه‌های پستی تقریباً بطور همزمان به دست پاسخگویان می‌رسد. در مواردی که تغییرات و دگرگونی‌های اجتماعی ممکن است تاثیراتی را برای آرا و نظرات افراد جامعه داشته باشد (مثلاً قبل وبعد از اجرای یک برنامه اجتماعی اقتصادی) پرسشنامه پستی می‌تواند مفید باشد. با وجود مزیت‌های فوق، محدودیت‌هایی نیز وجود دارد که در ذیل بدان‌ها اشاره خواهد شد.سئوالات باید به حد کافی ساده و قابل فهم برای عموم پاسخگویان باشد. این سادگی باید تا حد پایین‌ترین اقشار جامعه مورد بررسی (پاسخگویان ) تنزل یابد. لذا گاهی اوقات ممکن است سهولت و سادگی سئوالات موجب بی حوصلگی و رنجش بخش دیگری از پاسخگویان شود.
پاسخگویان پس از دریافت پرسشنامه، همواره فرصت کافی برای مرور و خواندن کلیه سوالات پرسشنامه را دارند و حداقل یک بار همه سئوالات را خوانده و سپس به آنها پاسخ خواهند داد. این فرصت مرور کردن، موجب مخدوش شدن استقلال پاسخ هر سوال از سئوالات بعدی می‌گردد و به گونه‌ای پاسخ می‌دهد که با سئوالات بعدی برخورد نداشته باشد. بنابراین احتمال "پاسخ سازی" به جای "پاسخ دادن" افزایش می‌یابد. مثلاً وقتی که پاسخگو، یک سری سؤالات متوالی وابسته به هم، چون ابتلا به وجود بیماری، مدت و زمان شروع بیماری، روش درمان یا داروی تجویز شده و مقدار استعمال آن را مشاهده کند، یا وقتی که با سوالی درباره تاریخ وقوع چیزی در گذشته مواجه شود، ممکن است به دلیل عدم حضور ذهن، کوتاه‌ترین پاسخ‌ها را برگزیند، هر چند قرین به صحت هم نباشد.
چون مامور پست، پرسشنامه را به آدرس پاسخگو (خانه یا محل کار) تحویل می‌دهد، نمی‌توان مطمئن شد که آیا خود فرد نمونه پرسشنامه را تکمیل نموده یا فرد دیگری از اعضای خانواده و یا همکارانش که به پرسشنامه دسترسی داشته‌اند، آن را تکمیل نموده‌اند. این امر به کرات توسط همسر پاسخگو یا فرزند بزرگ خانواده صورت می گیرد. درخواست نوشتن نام و مشخصات پاسخگو و امضای آن توسط پاسخگو، نیز اصل محرمانه بودن اطلاعات و گمنام بودن پاسخگو را مختل می‌سازد.
پس از دریافت پرسشنامه تکمیل شده، امکان وارسی و بازبینی دقیق سوالات جهت روشن شدن پاسخ‌های مبهم و رفع مشکلات وجود ندارد. همچنین امکان تشویق و ترغیب پاسخگو برای جواب دادن به سؤالی که تمایل به پاسخگویی آن نداشته است، وجود ندارد. لذا درصد سؤال‌های مبهم و بدون پاسخ زیاد است. علاوه بر آن، ارزیابی اعتبار پاسخگویان نیز امکان‌پذیر نیست.
اشکال عمده‌ی دیگر این روش، نداشتن آدرس و نشانی پاسخگویان و عدم برقراری ارتباط پستی در مناطق کوچک و دورافتاده می‌باشد.
اعزام آمارگیر و پرسشگر
در این روش پس از تنظیم پرسشنامه و تهیه دستورالعمل‌های لازم، به تعدادی پرسشگر آموزش‌های یکسان را داده تا اهداف مطالعه و واژه‌های پرسشنامه برای آنها یه خوبی تبیین شود. سپس آنها را با وسایل و تجهیزات مورد نیاز برای اندازه گیری، سنجش و ثبت مشاهدات به آدرس پاسخگویان اعزام می‌کنیم تا با حضور در نزد پاسخگویان، سؤالات را بطور شفاهی پرسیده و در پرسشنامه وارد کنند. این روش به دلیل آنکه افراد آموزش دیده‌ای به جمع‌آوری اطلاعات می‌پردازند، از دقت قابل قبولی برخوردار است و میزان سؤال‌های بی‌جواب نیز بسیار پایین است. در این روش مصاحبه‌گر می‌تواند با توضیح و بیان اهداف مطالعه و آوردن مثال‌هایی درک و فهم سؤالات را برای پاسخگویان آسان سازد. اما همواره این نگرانی وجود دارد که به پاسخگو جهت دهد (گاهی حتی بطور غیرعمدی) و پاسخی را که خود با آن موافق است، از او بگیرد. برداشت مصاحبه‌گر از سوال مورد پرسش و نیز موافقت و مخالفت وی در جهت دهی پاسخگو و انحراف پاسخ‌های دریافتی نقش مهمی را دارد. این روش از نظر تعداد پرسشنامه‌های تکمیل شده، بازدهی خوبی دارد. لیکن فقط یک سوم وقت مصاحبه کنندگان صرف تکمیل و جمع‌آوری اطلاعات می‌شود. حدود دو سوم وقت مصاحبه‌گران صرف انجام امور اداری، رفت و برگشت به محل و شناسایی پرسشگران می‌گردد. از طرفی دیگر، رفتار‌های مصاحبه‌گران همچون تُن صدا، حالت، طرز تفکر، سطح و سبک بیان و نیز نگاه کردن و حتی لباس پوشیدن آنها با یکدیگر متفاوت بوده و در جذب و جلب پاسخگو موثر است. به هر حال شیوه پرسشگری متداول‌ترین روش جمع‌آوری اطلاعات است. این روش "مصاحبه" را نیز شامل می‌شود، یعنی مصاحبه حالت خاصی از پرسشگری محسوب می‌شود.از آن جایی که مصاحبه کننده نقش مهمی در جمع آوری اطلاعات و صحت آنها دارد، به منظور اجتناب از اریبی‌های ناشی از مصاحبه، پرسشگر و مصاحبه کننده باید نکات زیر را همواره مدنظر داشته باشد:
سوال‌ها را برای همه پاسخگویان بطور یکنواخت مطرح سازد؛ این امر موجب می‌شود تا اطلاعات یکنواختی براساس سئوالات یکسان جمع‌آوری شود. بدین منظور سؤالات باید به گونه‌ای طراحی شوند که نیاز به توضیحات اضافی کمتری داشته باشند. این یکنواختی باید هم در لحن مصاحبه و هم در محتوای سوال رعایت شود.
پاسخ سوالات را به درستی درک نماید؛ درک صحیح پاسخ سوالات، موجب ثبت صحیح آنها می شود. بدین منظور مصاحبه کننده باید اطمینان یابد که مقصود پاسخگو را به وضوح در پاسخ ثبت شده گنجانده است.
جلب اعتماد پاسخگو و افزایش اعتماد در حین مطالعه؛ جلب اعتماد پاسخگو تا پایان مصاحبه باید همواره برای مصاحبه‌گر به عنوان یک اصل باشد. بدین منظور باید احساس صمیمیت مصاحبه کننده با پاسخگو مرتباً افزایش یابد و بر جنبه‌های ناخوشایند مصاحبه پافشاری و اصرار نکند. همچنین همواره مد نظر داشته باشد که این پاسخگو است که وقت خودش را در اختیار تحقیق و پرسشگر قرار داده است، لذا باید تشکر و قدردانی از پاسخگو را فراموش نکند.
مرور پرسشنامه در پایان مصاحبه؛ پرسشگر باید در انتهای مصاحبه، فوری و بلافاصله و در حضور پاسخگو متن تکمیل شده را بازبینی و مرور نماید تا اطلاعات ناقص و نیمه کاره مصاحبه، بررسی شود و قبل از ترک پاسخگو آنها را اصلاح یا تکمیل نماید. همچنین توصیه می‌شود که یادداشت‌ها و چکنویس‌های مربوط به مصاحبه را تا پایان مرحله بازبینی نهایی و استخراج داده‌ها نزد خود نگه دارد تا در هنگام ضرورت بتواند از آنها استفاده نماید.
مشاهده
این روش معمولاً برای برداشت‌های کیفی کاربرد دارد. مشاهده به معنی یافتن و انطباق مصداق هایی برای بعضی از ویژگی‌های صفت و متغیر مورد بررسی است. مشاهده می‌تواند از یک مشاهده عینی ساده تا روش‌هایی مثل معاینه بالینی بیمار و رادیوگرافی باشد. بعضی وقتها، تعبیه دستگاهی که بتواند به جای انسان مشاهده کنند و عمل ثبت و یادداشت‌برداری را انجام دهد، بسیار مفید است. در این روش، پرسشنامه و پاسخگویی مطرح نیست. بلکه افراد ذیصلاح و آموزش دیده ای را مامور می‌کنند تا پس از مشاهده، اطلاعات مورد نیاز را یادداشت نماید. مثال واضح آن، تعیین میزان بار ترافیک در یک نقطه شهر است که یا باید در ساعات مختلف افرادی به محل اعزام شوند تا برداشت خود را از وضعیت بار ترافیک گزاش دهند یا با نصب دستگاهی تعداد وسائط نقلیه و مدت توقف و معطلی آنها را ثبت کنند.وجه تمایز برجسته مشاهده در معنای وسیع، کسب و جمع‌آوری اطلاعات مورد نیاز از طریق مشاهده مستقیم است. این روش در مطالعات روانشناسی و نیز در مطالعات مربوط به کودکان، به دلیل ناتوانی کودک از درک مطلب و پاسخگویی دقیق و صحیح به سوالات کاربر دارد. از آنجایی که مشاهده کنندگان معمولاً افرادی متخصص و ماهری بوده و از سطح بالای دانش و تخصص و از دقت زیادی برخوردارند، هزینه آن نسبتاً بالا بوده و نمی‌توان آنرا برای نمونه‌های بزرگ بکار برد.
استفاده از اسناد و مدارک
در هر جامعه‌ای سازمان‌های مختلفی وجود دارند که وظایف آنها بعضاًبا یکدیگر مشترک و دارای برخی وظایف موازی با یکدیگر هستند. این وظایف ایجاب می‌کند که هر یک اطلاعاتی را به صورت روتین و روزمره از مراجعین خود جمع‌آوری و ثبت نمایند. بسیاری از این اطلاعات برای جمع‌آوری کننده جنبه تحقیقاتی ندارد و به عنوان کار سنتی و حتی گاهی بدون هدف مشخصی انجام می‌شود. از جمله این سازمان‌ها می‌توان از بیمارستان ها، درمانگاه ها، مراکز بهداشتی، سازمان‌های خدماتی و عام‌المنفعه نظیر؛ خدمات درمانی، بیمه، بهزیستی، مدارس و غیره نام برد که همواره اطلاعاتی را از مراجعین خود جمع‌آوری می‌کنند. گاهی اوقات برای تکمیل و جمع‌آوری اطلاعات می توان از مدارک و دفاتر موجود این سازمان‌ها استفاده کرد. این روش علاوه بر سهولت و همیشه در دسترس بودن، روشی بسیار کم هزینه بوده که از صرف وقت، بودجه و سایر امکانات جلوگیری می کند. به دلیل قابل دسترسی بودن این اسناد، مراجعات بعدی برای کنترل و اصلاح اطلاعات امکان‌پذیر است. هر چند ممکن است مسیر اداری درخواست استفاده از مدارک و اسناد موجود طولانی باشد. به همین دلیل یک محقق آزاد نمی‌تواند به راحتی به این مدارک دسترسی داشته باشد.آنچه در استفاده از این روش باید مورد توجه قرار گیرد، سطح زیرپوشش اسناد و دفاتر مورد استفاده است که باید با سطح زیر پوشش مطالعه و جامعه مورد بررسی سازگاری و همخوانی داشته باشد. زیرا ممکن است جامعه آماری مورد بررسی با جامعه مراجعه کنندگان به سازمان‌های فوق که این اطلاعات را ثبت کرده‌اند. مطابقت نداشته باشد. برای مثال جامعه آماری یک بررسی ممکن است شهر تهران باشد، حال آنکه اطلاعات موجود در دفاتر و اسناد یک مدرسه فقط مربوط به یک ناحیه شهر تهران است. در چنین حالتی سطح زیر پوشش این دو با هم مطابقت ندارند. همچنین تعاریف و واژه‌های بکار برده شده در مدارک و اسناد فوق باید با تعاریف و واژه‌های بکار رفته در مطالعه یکسان و هماهنگ باشد. برای مثال وقتی متغیر سن مورد بررسی قرار می‌گیرد، باید هر دو (هم در تحقیق و هم در اسناد و مدارک) به صورت سن درست یا هر دو سن جاری باشند. یا وقتی که وزن بررسی می‌شود، باید نحوه وزن‌گیری و واحد آنها با هم هماهنگ و سازگار باشند. زمان و تاریخ جمع‌آوری اسناد نیز باید با زمان بررسی مطابقت و همخوانی داشته باشد. بالاخره باید میزان اعتماد خود را به این داده‌ها مشخص کرد. زیرا این گونه اطلاعات که به صورتی روتین، روزمره و شاید بی‌هدف جمع‌آوری و ثبت می‌شوند، معمولاً از دقت کمتری برخوردارند.
آزمایش
دراین روش اطلاعات مورد نیاز از طریق آزمایش‌های کنترل شده به دست می‌آیند و بیشتر در زمینه‌های شیمیایی، آزمایشگاهی، پزشکی و کشاورزی کاربرد دارد. چون در بسیاری از تحقیقات، جمع‌آوری اطلاعات و اندازه‌گیری صفت مورد بررسی پس از انجام پاره‌ای فعل و انفعالات و یا واکنش‌های شیمیایی صورت می‌گیرد. لذا این روش بسیار وقت‌گیر و پرهزینه می‌باشد و فقط در شرایطی انتخاب می‌شود که نتوان از روش‌های دیگر جمع‌آوری اطلاعات استفاده کرد.تلفن
یکی دیگر از روش ها، جمع‌آوری اطلاعات با استفاده از تلفن است. این شیوه مخصوصاً در مورد برنامه‌های مربوط به سنجش افکار و نظرخواهی‌های اجتماعی- تبلیغات- رادیو و تلویزیون استفاده می‌شود. این روش علی‌رغم سریع‌الوصول و کم هزینه بودن، روش مناسب و رضایت بخشی نیست. اریبی پاسخ‌ها در این روش بسیار مشهود است زیرا همه افراد جامعه دارای تلفن و موبایل نیستند و فقط بخشی از جامعه دارای تلفن می‌باشند. از طرفی دیگر، برخی افراد و خانواده‌ها دارای چند خط موبایل و تلفن ثابت هستند که شانس آنها در انتخاب نمونه افزایش می‌دهد. بنابراین، همواره اطلاعات مربوط به زیر مجموعه‌ی تلفن‌دار جامعه جمع‌آوری می‌شود و هیچ وقت امکان دسترسی به زیر مجموعه‌ی بی‌تلفنِ جامعه وجود ندارد. عدم اطمینان پاسخگو از شناسایی طرف مقابل نیز همواره مسئله‌ای جدی است که پاسخگو به راحتی نمی‌تواند قبول نماید. ولی به هر حال برای اهداف بازرگانی و تجاری روش نسبتاً مناسبی است (البته در بسیاری از کشورهای پیشرفته‌ای که این روش اعمال می‌شود، اکثریت قریب به اتفاق ساکنین آن دارای تلفن هستند و این شیوه جمع‌آوری اطلاعات بسیار مرسوم شده است) لیکن همواره این نگرانی وجود دارد که در ساعت اداری که پرسشگر می‌خواهد از تلفن استفاده نماید، افراد فعال جامعه که بخش نسبتاً بزرگی را تشکیل می‌دهند به دلایل فعالیت‌های اقتصادی در دسترس نباشند.از طرفی دیگر، این مزیت را بر پرسشنامه پستی دارد که چنانچه پاسخگو مقصود سوالی را درک نکند امکان توضیح بیشتر توسط مصاحبه کننده و پرسشگر وجود دارد تا تصویر دقیق‌تری از هدف و مقصود سؤال داشته باشد. در نتیجه پاسخ‌های معتبرتر و صحیح‌تری را ثبت نماید.
طرح پرسشنامه در اینترنت و وب سایت‌ها درخواست پاسخ، نیز از انواع مشابه روش تلفنی تلقی می‌شود. در حال حاضر این روش محدودتر از روش تلفن است، زیر استفاده کنندگان از کامپیوتر و اینترنت کمتر از استفاده کنندگان تلفن هستند.
منبع مقاله :
صانعی، دکتر سید حسن؛ (1388)، فنون تحقیق: پرسشنامه، تهران: انتشارات اندیشمند، چاپ اول.
.jpg "حجاب مقدم است یا اقتصاد مردم؟")
