نویسنده: ایثار قنواتی
عمارت با شیروانی سبز کم رنگش باید جایی حوالی شمال ایران یا گردنه‌های کوهستانی جاده‌ی سنندج باشد، اما حالا که دلش خواسته از وسط سبزه میدان زنجان سردرآورد، بعد از سال‌ها سرک کشیدن در میدان و تماشا کردن رفت و آمد روزانه‌ی مردم، تبدیل به موزه‌ی مردان نمکی شده است. مردانی از دوران هخامنشیان و ساسانیان، که در معدن‌های نمک زنجان پیدا شدند و از اواسط دهه‌ی هفتاد، به این عمارت کوچ کردند. ساکنانی مومیایی شده از صدها سال قبل از میلاد، که حالا به این روزها رسیده‌اند. کسی چه می‌داند، شاید اگر این مردان نمکی زبان باز می‌کردند، رازهای زیادی از 1700 سال قبل برای برملا کردن داشتند. رازهایی که شاید در آن زمان، گوش شنوایی برای شنیدن شان وجود نداشت. همین هم باعث شده بود تا آن‌ها سرانجام، به غاری که محل دفن شان شد، پناه ببرند.
چرا بروید؟
مردان نمکی را بشناسید
در این موزه پنج مرد نمکی را که طی سالهای 1372 تا 1386 در معدن نمک روستای «چهرآباد» زنجان پیدا شدند، به نمایش گذاشته‌اند. زمستان 1372 بود که سروکله‌ی اولین مرد نمکی پیدا شد. معدن چهرآباد به دلیل داشتن محیط نمکی، تنها محوطه‌ی باستانی ایران است که مواد آلی را به خوبی در خود حفظ کرده و سالم نگه داشته است. این مردان نمکی در عمارت «محمودخان ذوالفقاری» نگهداری می‌شوند که از دوران قاجار به جا مانده و روزگاری خانه و محل کار حکمران زنجان بوده است. از همان دست خانه‌های «اندرونی و بیرونی» دار، که حالا فقط بیرونی اش به جا مانده و اندرونی و بخش‌هایی از حیاط عمارت در جریان خیابان کشی‌های شهری از بین رفته است.1 مرد نمکی شماره‌ی یک:
اولین مرد نمکی که به «مرد نمکی شماره‌ی یک» معروف است (مردان نمکی، با شماره و برحسب تعدادی که تا به حال پیدا شده‌اند، نام گذاری می‌شوند)، مانند بقیه‌ی مردان نمکی، خیلی اتفاقی پیدا شد. ماجرا از این قرار بود که در جریان خاک برداری و استخراج نمک، معدن کاران با نیم تنه‌ی جسدی روبه رو شدند. جسدی که ریش و موی بلندی داشت و یک گوشواره‌ی حلقه‌ی از طلا از گوش چپش آویزان بود. از آن به بعد، کاوش‌های باستان شناسی در معدن شروع شد.در ادامه، یک ساقِ پا درون چکمه‌ی چرمی، سه قبضه چاقو، شلوارک، یک شی نقره‌ای، قلاب سنگ، قطعات طناب چرمی، سنگ ساب، یک عدد گردو، قطعات سفال، چند تکه پارچ، جواهرات و زیورآلات و قطعات خردشده‌ی استخوان پیدا شد. از ظاهر مرد نمکی شماره‌ی یک، این طور برمی آید که از طبقه‌ی اشراف و شاه زاده‌ها بوده که ممکن است از جنگی فرار می‌کرده و به غار پناه آورده و همان جا مرده است.
2 مرد نمکی شماره‌ی دو:
تقریباً 11 سال بعد، در پاییز 1383 در همین معدن پیدا شد. هنگام کار با بولدوزر، معدن کاران با بقایای اسکلتی روبه رو شدند که تا حد زیادی متلاشی شده بود. بعد از جست و جو، آن‌ها تکه‌هایی از جسد را همراه با چند تکه سبد، میخ‌های چوبی، طناب‌های گیاهی و پارچه‌هایی که به احتمال زیاد لباس مرد بودند، پیدا کردند. بررسی مرد نمکی شماره‌ی دو نشان داد این جسد از آنِ مردی میان سال با میانگین قد 180 سانتی متر بوده که بر اثر ریزش دیواره‌ها و سقف تونل کشته شده است.3 مرد نمکی شماره‌ی سه:
او هم مانند مرد نمکی شماره‌ی دو (که قبل از آن پیدا شده بود)، در جریان ریزش دیوار نمکی مرده بود.4 مرد نمکی شماره‌ی چهار:
سالم ترین جسد نمکی‌ای است که تا به حال پیدا شده. او در واقع پسر جوان شانزده سالهای بوده که به گوش‌هایش یک حلقه‌ی فلزی دیده می‌شود. لباس او کاملا سالم است و بالاپوشی بلند با کفش‌های چرمی دارد. قد این مومیایی حدود 170 تا 175 سانتی متر و موهای سرش کوتاه و خرمایی رنگ است و اشیای جالبی همراهش دیده می‌شود. اشیایی مثل چاقوی فلزی با دسته‌ی استخوانی در غلاف چرمی که با کمربندی پارچه‌ای به مومیایی بسته شده است. همراه مرد نوجوان، دو کوزه‌ی کوچک سفالی سالم هم پیدا شده که ظاهرا پسرک برای خوردن نوشیدنی همراه خودش به غار آورده بود.5 مرد نمکی شماره‌ی پنج:
فقط سر سالمی دارد. در واقع این مرد نمکی، مجموعه‌ای از اسکلت پوسیده و تکه تکه شده‌ای است که فقط بافت نرم قسمت‌هایی کوچک از دو دست، پاها و بخش‌هایی از صورت، سینه و لگنش باقی مانده. به دلیل کم بودن میزان نمک و نفوذ آب از بالای کوه به این بخش از معدن، پوسیدگی مرد نمکی شماره‌ی پنج بسیار زیاد است.6 مرد نمکی شماره‌ی شش:
در سال 86، جایی در نزدیکی مرد شماره‌ی دو پیدا شد. آزمایش‌هایی که روی اسکلت جمجمه‌ی این مرد انجام دادند، نشان می‌دهد او در زمان ساسانیان در میان نمک‌های این معدن جان داده است.
چطور بروید؟
دیدار با مردان نمکی در عمارت ذوالفقاری
موزه‌ی «مردم شناسی و مردان نمکی» زنجان، در ضلع شمالی سبزه میدان و مسجد جامع زنجان، در محله‌ی قدیمی شهر به نام «دالان آلتی» (زیر دالان) قرار دارد. برای رسیدن به این موزه کافی است سراغ «عمارت ذوالفقاری» را بگیرید تا اهالی در هر کجای شهر که باشید، راهنمایی تان کنند. هر چند زمانی دالان آتلی محله‌ی اعیان نشین شهر بوده، اما حالا جایی در وسط شهر واقع است و برای رسیدن به آن، به دردسری نمی افتید. رفتن به این موزه، خودش یک تیر و دو نشان است، چون می‌توانید سری هم به مسجد جامع زنجان بزنید. اگر آدرس دقیق موزه را بخواهید، در تقاطع خیابان زینبیه و خیابان طالقانی و حدود دویست متری شمال سبزه میدان و مسجد جامع واقع شده است. دسترسی به موزه از چند مسیر امکان پذیر است. اگر از سمت شرق (جاده‌ی تهران) وارد زنجان شدید، ابتدا باید میدان هنرستان را پیدا کنید، بعد به میدان اصلی شهر یعنی میدان انقلاب (معروف به چهار راه انقلاب) بروید. از این چهار راه با یک کورس تاکسی، خودتان را تا خیابان زینبیه برسانید و درست جلوی موزه‌ی ذوالفقاری پیاده شوید یا این که مسیر چهار راه انقلاب، سبزه میدان، خیابان طالقانی را پیاده طی کنید؛ بیشتر از 10 دقیقه زمان نمی برد. برای بازدید از موزه باید دست به جیب شوید و نفری 1500 تومان و اگر مهمان خارجی دارید، نفری 10 هزار تومان بلیت بخرید. موزه از ساعت 9 صبح تا یک بعدازظهر و دو بعدازظهر تا هشت عصر باز است.نکته‌های طلایی
مردان نمکی از کجا آمدند؟
بعد از کاوش‌هایی که در معدن چهرآباد انجام شده، مشخص شد که همه‌ی مومیایی‌های پیدا شده، کارگرانی بودند که در نتیجه‌ی ریزش معدن و فروریختن دیواره‌ها، سقف یا تونل‌ها کشته و زیر صخره‌های نمکی دفن شده‌اند. کاوش‌های باستان شناسی مشخص کرد که معدن در حدود نیمه‌ی هزاره‌ی اول شناسایی شده. بر اساس آزمایش‌های باستان شناسان، مردان نمکی شماره‌های سه، چهار و پنج مربوط به دوره‌ی هخامنشی (با قدمت حدود 2300 سال) و مردان نمکی شماره‌های یک و دو مربوط به دوره‌ی ساسانی (با قدمت حدود 1500 تا 1700 سال) هستند. بنابراین با توجه به مدارک به دست آمده، ریزش تونل‌های معدن چهرآباد، دست کم دوبار اتفاق افتاده است. اولین بار، حدود 2300 سال پیش (که باعث مرگ مردان نمکی شماره‌های سه، چهار و پنج شده) و مجددا، چند قرن بعد که مرگ مردان نمکی شماره‌های یک و دو را در پی داشته است. این را هم بدانید که به غیر از مرد نمکی شماره‌ی یک که در موزه‌ی ایران باستان (جایی حوالی ابتدای خیابان سی ام تیر تهران) نگهداری می‌شود، بقیه‌ی مردان نمکی در همین موزه‌ی مردان نمکی زنجان، درون محفظه‌هایی شیشه‌ای به خواب ابدی فرو رفته‌اند.منبع مقاله :
نشریه‌ی دانستنیها همشهری، شماره‌ی 136
