نویسنده: پرویز ورجاوند
بازار تهران. احتمال می‌توان داد که بخش کوچکی از مجموعه‌ی بازار کنونی تهران، هسته‌ی اصلی آبادی تهران پیش از صفویه و دوران شاه طهماسب بوده است. در زمان این پادشاه، هم زمان با برپایی برج و باروهای تهران، بازار نیز بنا شد. در آن زمان بخشی از بازار سرپوشیده و بخشی دیگر روباز بوده است. چنان که توماس هربرت در سال 1039 بازارهای تهران را به این دو شکل وصف کرده است. بنای اصلی بازار تهران به روزگار قاجار، ایام سلطنت فتحعلیشاه، بر می‌گردد. در این عهد محور اصلی بازار تهران از سبزه میدان تا خیابان مولوی گسترش یافته بود و دو چهارسو یا «چهارسوق» معروف به نام‌های چهارسو بزرگ و چهارسو کوچک به ترتیب در سال‌های 1222 و 1243 ساخته شده بود. (1) کاروا‌ن‌سراها، تیمچه‌ها، سراها، و تیم‌های مختلف نیز در بازار ساخته شد، از جمله: تیمچه‌ی مهدیه با بنایی مستطیل شکل و دوطبقه که احتمالاً قدیم‌ترین تیمچه‌ی بازار تهران است؛ سرای امیر معروف به سرای «اتابکیه» با 336 حجره که در سال 1267 به دستور میرزاتقی‌خان امیراتابک بنا شد، راسته‌ی بازار میرزاتقی‌خان در 1268 با دو راسته‌ی کلاهدوزان و کفش‌دوزان؛ تیمچه‌ی حاجب‌الدوله که از آثار حاجی علی‌خان حاجب‌الدوله (اعتمادالسلطنه) و از معروف و زیباترین تیمچه‌های ایران است در بازار بزرگ تهران بنا شد. به این ترتیب شبکه‌ی وسیع و گسترده‌ی بازار تهران از جنوب ارگ تا خیابان مولوی امتداد پیدا کرد. در این شبکه‌ی گسترده، چهارسوها، تیمچه‌ها، سراها، و راسته‌های مختلف همراه با بناهایی مانند: مسجدها، مدرسه‌ها، حمام‌ها با بافتی زیبا پدید آمد. در جریان گسترش و تغییر شهر و تأسیسات شهری تعداد از راسته‌های از میان رفت، از جمله: بازار کنار خندق (از میدان مقابل شمس‌العماره تا مسجدشاه ادامه داشت)، بازار مرغی‌ها، و بازار توتون‌فروش‌ها. بازارهای حلبی‌سازها و زرگرها کوتاه‌تر و کوچک‌تر شده است و تعدادی دیگر از بازارها در اثر تغییر در شیوه‌ی زندگی جامعه جای خود را به فعالیت‌های سایر رسته‌ها داده، از جمله: بازار لباف‌ها، کرجی‌دوزی‌ها، نعل‌چی‌گری که در کنار بازار سراجی، در جنوب شرقی چهارسوبزرگ، قرار داشت. عمده‌ی بازارهای موجود تهران بازار بزازها، کفاش‌ها، زرگرها، آهنگرها، مسگرها، بازار عباس‌آباد، بازار بین‌الحرمین، بازار چهل تن (قدیم‌ترین راسته‌ی بازار و از آثار دوران فتحعلیشاه)، بازار چهارسوق بزرگ، بازار مسجد جامع، و بازار پاچنار است. در بنای راسته‌ها، چهارسوها، تیمچه‌ها، سراها و دیگر واحدهای وابسته به مجموعه‌ی بازار تهران، شاهد خلق فضاهای متناسب و زیبای معماری در زمینه‌ی نقشه، حجم، و نماسازی هستیم که متأسفانه از آغاز قرن چهاردهم به بعد بر اثر جریان رشد نامتناسب بازار، ایجاد تغییرات غیراصولی، و استفاده از مصالح ناهماهنگ سخت آسیب دیده است. توجهی که طراحان و معماران به ایجاد فضاهای باز در میان بخش‌های سرپوشیده‌ی بازار، و نماسازی فضاهای سرپوشیده‌ی بخش‌های خاصی از بازار و از جمله چهارسوق‌ها و به ویژه تیمچه‌ها، به منظور از میان بردن یکنواختی داشته‌اند کاملاً آشکار است. در این زمینه شیوه‌های مختلفی به کار رفته است، از جمله: سردرهای تزیینی سراها و تیمچه‌ها، کنج‌سازی در هشتی‌ها، یا گچ‌بری تزیینی و رنگارنگ زیر سقف‌های گنبدی و حاشیه قوس‌ها، مانند گچ‌بری چهارسوق بزرگ با نقش‌های گیاهی و طرح‌های دهان اژدری و خرطوم فیلی، یا تزیینات زیبای آجرکاری در «تیمچه‌ی جدید»، و رسمی‌بندی زیر سقف ورودی سرای نواب. اورسول (2) در 1261 ش بازار تهران را چنین وصف می‌کند: از سبزه میدان به وسیله‌ی سه مدخل باشکوه می‌توان وارد بازار شد. بازار به تنهایی یک شهر بی‌کم و کاستی بود که در روز حدود بیست تا بیست و پنج هزار نفر جمعیت را در خود جای می‌داد... راهروهای وسیع و پیچ در پیچ سرپوشیده‌اش، زیر گنبدهای آجری روزنه‌داری قرار گرفته بود. اورسول از بازار مسگرها، عطرفروشان، میوه‌فروش‌ها، کلاه‌فروش‌ها، کفاش‌ها، زرگرها، بزازها، توتون‌فروشان، فرش فروش‌ها، اسلحه و عتیقه فروش‌ها، و حجم فراوان دادوستد به تفصیل یاد می‌کند. لرد کُرزُن (3) در 1268 ش بازار تهران را چنین وصف می‌کند: بازار تهران از بسیاری از بازارهای شرق قشنگ‌تر و از بازارهای شیراز و اصفهان و تبریز خیلی عالی‌تر است.
پی‌نوشت‌ها
1. اعتمادالسلطنه، ج4، ص 1929- 1930.
2. ص 124.
3. ص 58.
پروشانی، ایرج و دیگران؛ (1389)، بازار در تمدن اسلامی، ترجمه‌ی سعید ارباب‌شیرانی، تهران، نشر کتاب مرجع، چاپ اوّل
