بررسی جامعه شناختی آسيب های سياسی اجتماعي فرهنگ انتظار

چكيده

در عصر حاضر، انتظار و اعتقاد به مهدويت، تنها وسيله رسيدن به رستگاري ابدي است و به دليل نقش و تاثيرش بر حيات بشري، عده اي براي رسيدن به اهداف نفساني و پليد خود، در پي تحريف و تخريب آن برآمده اند. قدرتهاي استكباري نيز براي تسلط بر منابع مسلمين به اين امر دامن زده اند.
اين مقاله سعي دارد پس از بررسي مفهوم انتظار و انواع آن، به بررسي و شناسايي انواع آسيب هاي اجتماعي سياسي فرهنگ انتظار بپردازد و در اين زمينه از نظريه جامعه شناختي مرتن براي شناسايي مهمترين كاركردهاي آشكار وپنهان انتظار و انواع گروههاي اجتماعي در عمل به هنجارهاي اسلامي استفاده مي كند زيرا بر اساس منابع ديني، رعايت احكام و حدود الهي (تكاليف شرعي)و خودسازي مي تواند به فراهم شدن شرايط ظهور كمك كند.

مقدمه

اعتقاد به وجود منجي ريشه در فطرت آدمي دارد و مسئله رهايي‌بخشي انسان از يوغ بردگي و ظلم، اختصاص به دين و آيين خاصي ندارد و در همه اديان الهي و غير الهي به نوعي مطرح شده است. انتظار زيباترين و كامل‌ترين جلوه‌ بندگي خداوند است. بدين جهت بهترين اعمال، و با فضليت‌ترين عبادات شمرده شده است. (خادمي شيرازي، 219:1365)
گسترة اعتقاد به منجي موعود در دين اسلام و به خصوص در مكتب تشيع يكي از مسايل حياتي و بنيادي مي‌باشد و به عنوان غایت و نهایت زندگی بشر از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است، بطوري كه نقش آن در حیات و سرنوشت او چنان تأثیرگذار و انکار‌ناپذیر است که به تمام اهداف و آرمان‌های او سمت و سو می‌دهد. به همين دلیل، این موضوع همواره با افکار و ایده‌های مختلف اختلاط یافته و بعضاً به بیراهه کشیده شده است. عاملانی که خواسته اند غایت بشر را موافق میل خود برنامه‌ریزی کرده یا خود - و یا ایده خود- را عامل نجات معرفی کنند، هر کدام آفات و مضرراتی را وارد این بحث کرده و شناسایی مهدویت حقیقی را برای عامه دشوار نمود‌ه‌اند. چنین آفات و مضرراتی، خواسته یا ناخواسته- برخی از جامعه اسلامی و برخی از بیرون و توسط دشمنان اسلام- شناخت چهره و نمای مهدویت حقیقی را تیره و تار کرده است.
لذا كوتاهي در شناسایی آنها سبب می‌شود که این امر مهم به دست افرادی ناشایست بیافتد و مسئله مهدویت بازیچه دست فرصت‌طلبانی گردد که با ادعای مهدویت مي خواهند به هر وسیله ممکن به اهداف شخصی خود یا اهداف استعماری دست یابند. این امر از همان قرن اول هجری آغاز شد و در دوره خلافت عباسیان به اوج خود رسید و در جوامع اسلامی تأثیرات بسیار بدی را از لحاظ عقیدتی، تربیتی، اجتماعی و سیاسی بر جاي گذاشت.
در قرآن كريم در مورد آيندة جهان و حوادث آخرالزمان و استيلاي حكومت صالحان آياتي فراوان بيان شده است، كه روايات بي‌شماري از ائمه اطهار(ع)تأويل آنها را به وجود حضرت ولي عصر(عج) تصريح فرموده‌اند. به طور مثال، مصداق اين آيه «يَرِثُهَا عِبَادِيَ الصَّالِحُونَ»[1]، بنا به فرمايش امام باقر(ع) به ياران حضرت قائم(عج) تأويل شده است. امام زمان(عج) با ظهور خويش به طغيان مستكبران پايان داده و عدالت را در سرتاسر هستي گسترش خواهند داد. به همين جهت استكبار، در پي تحريف و تخريب سيماي مهدويت و مبارزه با فرهنگ انتظار پرداخته است. غرب استعمارگر طی یکی دو قرن اخیر همواره جهت سلطه بر سرزمین‌های اسلامی، سعی در فرقه‌سازی و فرسایش نیروهای مسلمین داشته تا با ایجاد اختلاف، زمینه‌های سلطه بيشتر خود را فراهم آورد که در این رابطه، از نام مهدویت نيز سوء استفاده فراوان كرده است. لذا، بررسي اين امر حائز اهميت بسياري است.

بيان مسئله

مفهوم آسيب شناسي از علوم زيستي گرفته شده است و هر گونه مطالعه و بررسي علل و عوامل بيماريها و ناهنجاريها و راههاي درمان آنها را مد نظر دارد. اين مفهوم داراي گستره وسيعي است. [2] در حوزه مباحث علوم اجتماعي و بويژه مهدويت اين واژه به معني بررسي وضعيت انتظار، منجي، انحرافات موجود در اين زمينه و يافتن راهكارهايي براي مقابله با آن مي باشد. فیلسوفان سیاسی معتقدند هر حکومتی باید بتواند ارمغان آور امنیت، عدالت، اقتصاد سالم، آزادی، حقوق انسانی، بهداشت و امثال آن باشد و انتظار توده مردم و شهروندان از حاکمان در هر جامعه ای ـ چه دینی و چه غیر دینی ـ نيز همين است اما امروزه همه بر این امر توافق دارند که در اوج مدرنیته، ظلم وستم انسانی و تعامل خصمانه در روابط بین الملل وجود دارد و با وجود شکوفایی در تکنولوژی، صنعت و اقتصاد، از میزان ستمهای بین المللی کاسته نشده است و روز به روز به تعداد کشورهایی که در زیر خط فقر هستند، افزوده می شود؛ مردم از اضطراب های حاصل از مرگ، فقر، بیکاری و آینده تاریک و مبهم در رنج هستند و در این راستا انسان مدرن نسبت به انسان سنتی، به جهت مدرن شدن وسایل کشتار جمعی و رشد تکنولوژی، دچار اضطراب بیشتری است.
منصفانه باید گفت كه نمی توان از کارکردها، آثار و خدمات علوم تجربی، خردورزی، صنعت و تکنولوژی چشم پوشی نمود و تاثیر آنها را در بهبود زندگی انسان نادیده گرفت اما از طرف دیگر نيز نباید فراموش كرد که تکنولوژی و صنعت علاوه بر جنبه های زیست شناختی، دارای آسیب ها و آثار مخرب و کاستی هایی هم بوده و مشکلاتی را برای انسان مدرن فراهم كرده است. اندیشمندان امروزي با این پارادوکس مواجه هستند که چرا با رشد علوم تجربی و خردگرایی، هنوز مدرنیته و تکنولوژی جهان را به رفاه و عدالت جهانی نرسانده اند و همچنان انسان معاصر در ناآرامی بسر می برد؟در پاسخ به اين پرسش، اندیشمندان راهکارهای متفاوتی را مطرح نموده اند:
برخي، فرا مدرنیسم را مطرح كرده و معتقدند که هنوز پروژه مدرنیته تکمیل نشده و به سرانجام نرسیده و با رشد مدرنيته، این مشکلات هم حل خواهد شد.
عده ای دیگر به پسا مدرنیسم روی آورده اند و به مدرنیته نگاه انتقادی کرده و عناصر مدرنیته همچون خردگرایی افراطی، علم گروی افراطی، کارکرد و دیگر عناصر آن را نقد كرده اند و به نوعی به کثرتگرایی معرفتی و فرهنگی، ارزش دادن به خرده فرهنگها، نسبیت اندیشی و... كشيده شده اند.
برخي نيز در پاسخ به مشکلات مدرنیسم، به سوی الهیات نئورئالیسم و آشتی دادن انسان جدید با مفاهیم متافیزیکي از طريق نوعی معنویت و اخلاق زمینی رو آورده اند. به نظر آنان روي آوردن به یوگا، مدیتیشن و دیگر روشهای تمرکز و امثال آن، روش هایی هستند که براساس آن انسانها، مي توانند از توهمات ذهنی و روانی آسوده شده و بر مشکلات و اضطرابات ناشي از مدرنيته فائق آيند.
برخي اندیشمندان معاصر در حل تعارض میان مدرنیته با دین و سنت، معتقد به دخل و تصرف در سنت و دین هستند. به نظر ايشان، زندگی مدرن و مبتنی بر تکنولوژی امری اجتناب ناپذیر و غیر قابل حذف است و باید در سنت و دین انعطاف و تحولی ایجاد نمود تا با مدرنیته سازش پیدا کند. به این سبب، برخي از آنان به دینی حداقلی و مبتنی بر عناصر انسانی و اخلاق اجتماعی و متکی بر تفسیر عقلانی از شریعت اکتفاء نموده و از مولفه های دینی، تفسیری زمینی و سکولاریستي ارائه داده اند. (رباني گلپايگاني، 1379)
اما اسلام براي پاسخگويي به نيازهاي بشري، فرهنگ انتظار و مهدي باوري را پيشنهاد نموده است. بر اساس اين ديدگاه، وجود مشكلات انسان عصر مدرنيته، گویای این امر است که انسان، بدون هویت وحیانی و الهی نمي تواند بر مشکلات خود چیره و بدون دغدغه به حیات جمعی خویش ادامه دهد و نیاز به اندیشه مهدوی و انسانی آسمانی در عصر مدرن که آنان را از این وضعیت نجات دهد، امری محسوس است. بر اساس منابع روایی و مجموعه احادیثی که در باره عصر ظهور و جامعه مهدوی بیان شده، چنين استنباط می شود که یکی از اهداف و آرمانهای تشکیل حکومت جهانی امام مهدی، جامعه ايي عادلانه، انسانی، دینی و مبتنی بر پایه های مردمي است. جامعه ايي مطلوب و انساني كه در آن همه نيازهاي بشري پاسخ مناسبي دريافت كرده اند.
اسلام بر تشكيل حكومت اسلامي تاكيد خاصي دارد و حجت الهي را رهبر ديني و سياسي جامعه و حلقه اتصال بين خدا و انسان مي داند؛ اگر جامعه فاقد رهبر باشد همه نعمات، رحمت و عنايت الهي قطع مي شود و نيستي و تباهي جهان را فرا مي گيرد و انحرافات عقيدتي و عملي متعددي در بعد نظري و عملي در جهان گسترش مي يابد. براساس فرهنگ انتظار، توصیه شده است که مومنان برای تعجیل ظهور امام عصر (عج) بکوشند تا جامعه ومحیط زندگی خود را آماده و مهیای ظهور سازند. یکی از جنبه های آماده سازی ظهور مهدوی، ایجاد خواست و نیاز به امام معصوم در جامعه می باشد و اینکه باید فکر و اندیشه نیاز به حکومت و دولت مهدوی در میان توده مردم ترویج شود.
امروزه يكي از مشكلات بارز در كشورهاي اسلامي و حتي ايران عدم شناخت صحيح از منجي است. برخی در زمان ظهور، حضرت حجت(عج) را خون‏ريزي مى‏دانند كه با نابودی همه جنايت‌كاران و گناه‌كاران مى‏خواهد جامعه را اصلاح كند؛ یعنی هدايت در زمان ظهور، به معنای نابودى فيزيكى انسان‌های بد و گمراه است! در این زمینه باید گفت، اولاً درستی یا نادرستی این‌گونه روايات بايد بررسی شوند و ثانیاً روايات بسياري حاكي از اين امر است که امام زمان(عج) بر سیره اجدادشان هستند و مانند آنان حكومت مى‏كنند. بنابراين، همان‌گونه كه جدشان رحمة للعالمين بودند، ايشان نیز رحمة للعالمين‌اند و ادامه دهنده سیره اخلاقى ايشان هستند. در حكومت آن حضرت، آرمان‏ها و اهداف همه ائمه معصومين به ثمر مى‏نشيند. البته باید گفت پاک‌سازی غده‏هاى سرطانى از پيکره جامعه انسانی با خون‏ريزی فرق اساسى دارد. اين امر دليلي بر عدم شناخت امام و مقام ايشان و همچنين عدم درك عظمت ظهور و پيامدهاي مثبت آن مي باشد.
از سوي ديگر معني واقعي واژه انتظار نيز در ميان مسلمانان هنوز درك نشده است. برخي مفهوم دست روي دست گذاردن و منظر ماندن را از اين واژه برداشت كرده اند(انتظار منفعل) و برخي نيز براي تعجيل در امر ظهوربا استفاده ابزاري و غلط از اين حديث كه «یَملَأُ اللهُ بِهِ الاَرضَ عَدلاً و قِسطاً كما مُلِئَت ظُلماً وَ جوُراً»[3] معتقدند كه آنقدر بايد فساد كرد تا زمينه ظهور فراهم گردد. برخي نيز بر اين باورند كه با تقوا پيشگي و خود سازي و انجام واجبات و پرهيز از محرمات و بويژه تاكيد بر امر به معروف و نهي از منكر بايد زمينه ظهور را فراهم نمود و با دعا و عبادت از خدا فرج آقا را خواست.
به دليل مقبوليت و گستردگي اين پديده در همه اعصار، برخي افراد و يا قدرتهاي استكباري براي رسيدن به مقاصد فاسد خود و تحكيم پايه هاي حكومتشان دست به عوامفريبي زده و ادعاي ديدن و ارتباط با حضرت وحتي نيابت ايشان را كرده اند. (محمد بهشتي، 1361 :84)
از آنجايي كه اعتقاد به مهدويت به عنوان يك پديده، شاخصه اي فرهنگي- اجتماعي مطرح است، مي تواند در حوزه علوم اجتماعي و بويژه جامعه شناسي بسيار قابل مطالعه و تامل باشد. اين مولفه رامي توان از ديدگاه جامعه شناسي با توجه به نظريه مرتن(هدف، وسيله)مورد بررسي قرار داد. در اين تحقيق سعي بر آن است تا با استفاده از نظريه مرتن، طبقه بندي از نگرش هاي موجود نسبت به مفهوم انتظار ارائه گردد و كاركردهاي آشكار و پنهان انتظار نيز مورد بررسي قرار گيرد.
در بررسي هاي انجام شده مشاهده مي شود كه سه مورد كار تحقيقي با عنوان موضوع مقاله در داخل كشور ارائه شده است. يكي مربوط به آقاي محمد رضا خاكشور كه در مقاله خود با عنوان " آسیب شناسی سیاسی- اجتماعی فرهنگ انتظار "در سال 1386 به بررسي انتظار منفعل و پيامدهاي منفي آن (به انحراف كشيده شدن فردي و تسلط قدرتهاي استكباري بر جوامع اسلامي)پرداخته است. تحقيق ديگر مربوط به خانم زهرا حسنلو مي باشد كه با همين عنوان به بررسي جايگاه منجي در اديان گوناگون پرداخته و با بيان تاريخچه اي از زندگي حضرت(عج)، شناخت امام را ضروري دانسته اند. آقاي شعبان علي رزاقي نيز در تحقيقي با همين عنوان با تبيين مفهوم انتظار و ريشه يابي انحرافات، علت اين امر را برداشت هاي غلط و انحرافي از مقوله انتظار ومهدويت مي داند.
به دليل وجود منجي يان دوروغين در همه اعصار تاريخي و استفاده ابزاري دشمنان اسلام و ايران از فرهنگ انتظار براي نابودي و به انحراف كشيدن جوامع شيعي و مسلمان و همچنين اهميت مفهوم ذهني و عيني انتظار و نقش آن در همه ابعاد زندگي انساني، آسيب شناسي سياسي- اجتماعي فرهنگ انتظار بسيار ضروري به نظر مي رسد.
هدف اين تحقيق آسيب شناسي سياسي- اجتماعي فرهنگ انتظار و ارائه پيشنهاداتي در جهت گسترش مفهوم واقعي انتظار در جامعه و مقابله با انحرفات موجود در اين زمينه است. براي بررسي آسيب شناسي انتظار با توجه به نوع و ماهيت موضوع و چارچوب نظري تحقيق، از روش كتابخانه اي و توصيفي استفاده شده است.

واژه شناسی مفهوم انتظار و انواع آن

انتظار از ريشه ( نَظَرَ) به معني (چشم به راه بودن)، (نوعي اميد به آينده داشتن)، ( درنگ در امور)، ( نگهبانی)و(مراقب بودن) مي باشد. [4] انتظار یعنی مقاومت در مقابل ظلم، باطل، بردگی و ذلت؛ ایستادگی در برابر هر ناحقی و تلاش برای یافتن عدالت، آزادگی و آزادی. انتظار به معنای فراهم نمودن زمینه‌های ظهور، ظلم ستیزی به مقدار توان، آمادگی برای ظهور حضرت(عج).
انتظار يعني تلاش براي خود سازي در بعد فردي و مقابله و جهاد با قدرتهاي استكباري و هرگونه منكرات و فساد و هواپرستي در بعد اجتماعي و سياسي. انتظار، حالتی روانی به همراه درنگ و تأمّل است و از آن دو معنا برداشت شده است:
1)انتظار منفعل:فرد منتظر، دست روی دست می‌گذارد، و با تحمل وضعیت فعلی به امید آیندة مطلوب، فقط انتظار می‌کشد. چنین فردی، از حرکت‌های اصلاحی جامعه کناره می‌گیرد و با بی‌اعتنایی به جريانهای دینی و اجتماعی، هیچ گونه مسئولیت دینی برای قیام را نمی‌پذیرد ؛ زیرا برقرار ساختن حکومت همه‌جانبه را وظیفه امام منتظَر(عج) می‌شمارد.
2)انتظار فعال و سازنده:انتظار مایه حرکت، پویایی، عمل و آمادگی وسیعتر می‌شود. پیشوایان معصوم با ترسیم تصویری مناسب از انتظار، روی برداشت اول، خط بطلان کشیده‌اند. آنان برای این‌که هرگز آن معنا به ذهن مخاطب نرسد، به قسمت مهم و اساسی مفهوم انتظار يعني عمل، اشاره کرده‌اند و آن را بزرگ‌ترین اعمال معرفي كرده اند. مفهوم انتظار به دليل ريشه دار بودنش در مباني اعتقادي و عملي مسلمانان و شيعيان، نقش مهمي در همه ابعاد زندگي آنها دارد.
امروزه ابرقدرتها با به انحراف كشيدن فرهنگ انتظار، زمينه را براي نفوذ و چپاول جوامع اسلامي فراهم كرده اند. هركجا مردم به باورهاي عميق ديني و قران و حديث(ثقلين)وفادار مانده اند دست غارتگران و مستكبران را كوتاه كرده اند. منابع تاريخي نيز مويد اين امر است. يكي از راههاي مهاجمان غربي براي لوث كردن و انحراف فرهنگ انتظار بويژه در بين جوانان، ساخت فيلمهايي است كه در زمينه منجي در غرب ساخته شده است. ترفند ديگر آنان پيشگويي هايي است كه درباره منجي و زمان ظهور بويژه از دهان افرادي نظير نوستر آداموس[5]، آرماگدون[6] و.... بيان شده است. تاسيس بيش از 50 سايت اصلي و بيش از 150 سايت فرعي در زمينه ظهور و مهدويت به قصد تحريف فرهنگ انتظار و دادن اطلاعات غلط و كذب، روشهاي ظريفي است كه تاكنون به كار گرفته شده است.

انواع انتظار از ديدگاه شهيد مطهري

شهید مطهری انتظار فرج را به دو نوع سازنده و ویران‌گر تقسیم می‌کند و می‌فرماید:
1. انتظار ویران‌گر: قشری از مردم، قیام حضرت را صرفاً ماهیت انفجاری می‌دانند که فقط از گسترش و اشاعه ظلم‌ها و تبعیض‌ها و فسادها ناشی می‌شود، آنگاه که صلاح به نقطه صفر برسد، و حق و حقیقت طرفداری نداشته باشد باطل یکه‌تاز و حاکم باشد، فرد صالحی یافت نشود این انفجار رخ می‌دهد،... بنابراین هر اصلاحی محکوم است. زیرا هر اصلاح یک نقطه روشن است تا در صحنه اجتماع یک نقطه روشن [وجود دارد]دست غیب ظاهر نمی‌شود و بالعکس هرگناه و ظلم و حق‌کشی مقدمه صلاح کلی است. لذا بهترین شکل انتظار ترویج و اشاعه فساد است. این گروه مصلحان و مجاهدان را با نوعی بغض و عداوت می‌نگرند چون آنها را تأخیراندازان ظهور حضرت می‌شمارند. این نوع انتظار موجب نوعی تعطیل در حدود و مقررات اسلامی می‌شود و نوعی اباحی‌گری است که به هیچ وجه با موازین اسلامی و قرآنی وفق نمی‌دهد.
2. انتظار سازنده: در این نوع انتظار، ظهور حضرت حلقه‌ای است از حلقه هاي مبارزه اهل حق و باطل که به پیروزی نهایی اهل حق منتهی می‌شود[مي باشد]. عده‌ای از آیات قرآن کریم ریشه این اندیشه است، و در روایات اسلامی به آنها استناد شده است. ( مجتهدي، اسرار موفقيت، ج193:2).
دشمنان اسلام چون فهميدند سياست منع تدوين، آنها را به اهدافشان نمي‌رساند سياست ديگري تحت عنوان جعل و تحريف را پيش گرفتند و ضربه‌هاي مهلکی را بر اسلام وارد كردند. يكي از آسيب‌هاي وارد بر تفكر انتظار، سكوت و پذيرفتن هر گونه سلطه طاغوت بر مقدرات مسلمين است. كه بعضي مي‌پندارند كه ازدياد ظلم و ستم طاغوت، به ظهور امام كمك مي‌كند چون تا جامعه از ظلم انباشته نگردد، امام ظهور نمي‌كنند كه اين امر برخلاف فرمايش قرآن كريم مي‌باشد.
بعضي ديگر مي‌پندارند كه ما هيچگونه وظيفه‌اي در قبال ظلم طاغوت نداريم؛بايد منتظر ظهور امام(عج) شد تا امور بدست ايشان سرو سامان يابد. اين نيز بر خلاف فرامين الهي مي‌باشد. خداوند مي‌فرمايد: «وَقَاتِلُوهُمْ حَتَّى لاَ تَكُونَ فِتْنَةٌ وَيكُونَ الدِّينُ لِلّهِ فَإِنِ انتَهَواْ فَلاَ عُدْوَانَ إِلاَّ عَلَى الظَّالِمِينَ»؛[7] با آنان بجنگيد تا ديگر فتنه‏اى نباشد، و دين، مخصوص خدا شود. پس اگر دست برداشتند، تجاوز جز بر ستم‌كاران روا نيست.
گاهي بعضي، ازدياد منكرات را در جامعه، سبب تعجيل در ظهور مي‌دانند. در صورتي كه امر به معروف و نهي از منكر دو فريضه الهي است كه سبب مصون ماندن جامعه ديني ما از انحراف مي‌گردد. امام مهدي(عج) خود بزرگترين امركننده به معروف و نهي‌كننده از منكر است. جامعه منتظر، نمي‌تواند بر خلاف رضاي امام خود چنين فريضه‌اي را ترك كند. لذا بايد آسيب‌ها و انحرافاتي را كه احياناً ممكن است دامن‌گير اين فرهنگ شود، شناسايي كرده و در زدودن آنها نهايت سعي خويش را بنماييم.

تاريخچه ادعاي مهدويت

نهضت‌های اجتماعی سیاسی که در جهان اسلام رخ داده است بعضی از آنها جنبه حق‌طلبی، عدالت‌خواهی و مبارزه با ظلم و بیداد را داشته که این از حیطه بحث ما خارج است و در حقیقت جریانی حق‌طلبانه بوده است که به وقوع می‌پیوست و ربطی به مسئله آسیب‌های اجتماعی سیاسی ندارد مثل قیام زید بن علی بن الحسین(ع) که خود ادعایی برای مهدویت نداشت اما پیروانش مختار بن ابن عبیده ثقفی، مهدویت را به محمد بن حنفیه نسبت دادند و مختار را نائب او معرفی کردند. البته اگر به بررسي دیدگاه پیروانشان بپردازيم خود آسیبی در بین آسیب‌ها شناخته می‌شود که موجب بوجود آمدن فرقه ـ زیدیه، کیسانیه شده است. اما بعد از آن نهضت‌هایی با نام مهدویت پدید آمده اند که مهمترين آنها عبارتند:
نهضت هاي محمد نفس زکیه، مهدی عباسی (عباسیان)، عبدالله بن میمون، عبیدالله المهدی (فاطمیون)، حسن شریعی، محمد بن نصیر نمیری، احمد بن هلال عبرتائی، محمد بن علی بن بلال، حسین بن منصور حلاج، محمد بن علی شلمغانی، ابودلف کاتب، محمد بن احمد بغدادی ، محمد بن عبدالله تومرت (موحدون)، شیخ شرف‌الدین (قیام مردم فارس)، سیدمحمد مشعشع (قیام خوزستان)، محمد مهدی سنوسی، محمد احمد سودانی، (مهدیون سودان، محمد بن احمد بن عبدالله سودانی. غلام احمد قادیانی (قادیانیه، احمدیه)،. سیدعلی شیرازی (بابیت)، میرزا حسینعلی بهاء (بهایی‌گری)،. مهدی کُرد و محمد بن عبدالله قحطانی (عربستان). [8]
مدعیان مهدویت تا حدود 50 نفر بلکه بیشتر شمرده شده اند اما هریک دارای عوامل و انگیزه‌های متفاوتی بوده‌اند: بعضی به انگیزه ریاست طلبی و مقام، بعضی به طمع منافع مالی شیعه، بعضی به تحریک استعمارگران و دسیسه‌های سیاسی بوده است. اگر بخواهیم به عوامل پذیرش مدعیان از جانب مردم بپردازیم بحث آسیب‌های تربیتی و فکری پیش‌ می‌آید که خود مستقلاً فتح بابی است که فقط فهرست‌وار از آن می‌گذريم:. ‌کوته فکری و عدم بصیرت کافی نسبت به دین، انحرافات اخلاقی، انحرافات سیاسي، وارد شدن افراد کم دانش‌ و بی‌دانش به عرصه مهدویت، مشکلات روحی و روانی، عقده خود کم‌بینی، توهم و خیال‌پردازی، هوی و هوس و خواسته‌های دنیوی و جاه و مقام، سکوت اندیشه‌ورزان و علما، مشکلات سیاسی، اقتصادی در جامعه، عدم معرفت نسبت به جایگاه و شأن امام(ع) و جانشینی ایشان. برای درمان هریک از اینها باید تلاش کرد و با بیدار کردن جامعه و ایجاد فضایی برای اندیشیدن صحیح و بالا بردن فرهنگ مطالعه و تحقیق و معرفی فرصت‌طلبان و بر ملاء کردن نیات سوء آنها فکر و عقیده مردم را اصلاح نمود.

آسیب‌های انتظار و انواع آن

همانطور كه مشاهده مي شود به دليل فراهم شدن زمينه هاي اجتماعي، سياسي و فرهنگي در جامعه اسلامي و عدم آشنايي مردم با مفاهيم ديني و اعتقادي، شرايط براي افرادي سودجو مهيا شدكه مدعيان مهدويت يكي پس از ديگري ظهور كنند و چهره واقعي مهدي موعود را مخدوش و اعتقاد به آن را سست نمايند. از جمله مهمترين آسيبهايي كه اين جريانات انحرافي براي جوامع اسلامي داشته اند، ميتوان به موارد زير اشاره كرد:

الف)آسيبهاي اجتماعي:

1. انزواطلبي:يكي از واكنشهاي مسلمانان در برخورد با مدعيان كاذب مهدويت، انزوا و گوشه نشيني و دوري از اهل باطل و منتظر ظهور صاحب‌الامر ماندن است تا ايشان خود انقلاب خويش را به دست گرفته و كار را تمام نمايند. به اين ترتيب، وظيفه افراد فقط حفظ خود از معصيت‌هاست تا از هر گونه خطري مصون بمانند. نتيجه اين نوع تفكر، بي‌مسئوليتي در دين و كج‌انديشي نسبت به فرهنگ انتظار است.
2. غلوگرايي:گاهي در ادبيات و متن زندگي اجتماعي مسلمين با مسائل و نظراتي روبرو مي شويم كه رسيدن به مهدويت و نپيوستن به دوران ظهور را در پي دارد، بطوريكه ظهور حضرت مهدي، يك امر محال تلقي شده و حالتي افسانه اي و اسطوره اي به خود مي گيرد تا آنجا كه عده اي خود را در حد چنين كساني نمي بينند و معتقدند آنچنان مفهوم انتظار و آمدن مهدي داراي تقدس است كه هر كسي قابليت آنرا ندارد و حضرت يك منجي آسماني است كه دست زمينيان هرگز به آن نخواهد رسيد.
3. نداشتن الگوي مناسب:فقدان الگوهاي مناسب رفتاري در جامعه و نيز ضعيف بودن تبليغات رسانه‌اي از الگوهاي برتر موجود از يك سو و عدم آگاهي از سيماي منتظران واقعي به دليل هجوم تبليغات فرهنگ ليبراليستي و نگرش سكولاريستي از سوي ديگر زمينه را براي حمله به مباني فكري جامعه فراهم كرده است. به طوري كه امكان وجود يك منتظر واقعي در اين دوران، بعيد به نظر مي رسد.
4. ارتباط غير منطقي بين سنت و مدرنيته:گاهي برخي از منتظران با ديدن علوم و فنون و تكنولوژي غربي، مي خواهند كه بين سنت و تمدن غربي، پيوند و رابطه ايجاد نمايند و بدليل بي اطلاعي از ماهيت تمدن غربي، اميدوار به همسو شدن و سازش ميان غرب و اسلام هستند. اين افراد با سكولاريزه كردن سنّت‌های مذهبي، موجب تقدس‌زدايي از بسياري از سنّت‌ها – نظير سست شدن ماهيت و مفهوم انتظار در جامعه- شده اند.
5. گسترش انحرافات اقتصادي – اجتماعي در جامعه:به دليل عدم آشنايي پيروان با سيره اقتصادي- اجتماعي حضرت مهدي(عج)، انواع و اقسام انحرافات و مشكلات اقتصادي- اجتماعي جامعه را تهديد مي كند كه مي تواند به عنوان يك كاركرد منفي و آسيب ديني و اجتماعي، فرهنگ مهدويت و انتظار را هم دچار خدشه نمايد كه از آن ميان مي توان به امور اخلاقي منفي اقتصادي چون ارتشا، اختلاس، رباخواري و كلاهبرداري هاي اقتصادي اشاره نمود.

ب)آسيبهاي فرهنگي:

1. كثرت‌گرايي: متاسفانه، يكي از مولفه هاي مهم زندگي مسلمانان معاصركه از تئوري هاي فرعي تاثيرپذيرفته اند، مسئله تكثرگرايي است كه مسلمان امروزي را دچار تعددگرايي، شك و ترديد و بي اعتقادي به ارزشهاي پذيرفته شده، نموده است. عدم شناخت دقيق مردم از مهدويت و انتظار باعث شده است كه آنها به مبادي متعدد و نگرش هاي متكثر روي آورند و نحله و فرقه و مذاهب كثيره را در اين زمان باب نمايند كه از مصاديق بارز آن مي توان به سياست فرقه سازي، دراويش گرايي و عرفان هاي كاذب اشاره نمود.
2. تساهل گرايي:از ديگر آسيب هاي فرهنگي، مسئله سهل انگاري در انجام وظايف ديني و مسامحه در تكاليف شرعي است. متاسفانه يكي از رفتارهاي فرهنگي ناپسند كه نظام اسلامي را تهديد مي نمايد و موضوع مقدس انتظار را مخدوش مي كند، تساهل و تسامح ديني است كه با اين سياست، اصالت جامعه اسلامي تضعيف شده و تبعا" مسئله انتظار و مهدويت هم تحت شعاع اين نگرش منفي قرار مي گيرد.
3بدعت گرايي:قدرت رسانه اي نظام هاي غربي مبني بر اصالت ارزش هاي مادي و لذايذ فردي باعث شده است كه در اينگونه موارد، مردم به دنبال توجيهات ديني رفتارشان مي گردند و براي اينكه دليلي براي رفتارشان از نظر ديني داشته باشند، ناچار به ايجاد بدعت و ارزشهاي كاذب شده اند.
4. دلزدگي و ترديد ناشي از غفلت و طولاني شدن انتظار :عدم وجود امام عصر(عج) كه در واقع مردم مسبب واقعي آن هستند[9] و طولاني شدن زمان انتظار سبب شده است كه مردم حتي وجود حضرت و امر ظهور را انكار كنند. در بعضي روايات به كساني كه مداومت در امر ظهور و اعتقاد به منجي دارند، اينگونه تعبير شده است كه اينان مانند كساني هستند كه آتش در كف دست خود دارند.
5. القاي تفكر مهدويت به عنوان يك عقيده تحجرگرايي:در سال‌های اخير در پي رشد مباحث منجي‌گري در ميان مردم بالاخص مسلمانان، دشمنان اسلام، تزهايي از جمله(پايان تاريخ)[10]را به خاطر انحراف افكار عمومي مطرح مي‌كنند تا اين مباحث را از روي غرض ورزي وناآگاهي نوعي تحجرگرايي معرفي نمايند. يكي از كاركردهاي منفي اين امر زدودن اميد اجتماعي در جامعه است. تضعيف اميد كه بزرگ‌ترين عامل براي رسيدن به اهداف مهدويت است از طريق مطرح كردن و بسط نظريه هايي مانند نظريه (پايان تاريخ)و (برخورد تمدنها)صورت مي گيرد. اگر اميد اجتماعي از ملتي سلب گردد تمام تلاش آنها به يأس مبدل خواهد شد.
6. عام نگري در مهدويت: القاء تفكر (مهدي نوعي) در جامعه به دليل عدم شناخت واقعي مهدويت، سبب لوث شدن فرهنگ انتظار در جامعه مي شود. عام نگري به اين معني كه مهدي شخص نامعيني است كه در زمان معين زاييده خواهد شد و قيام خواهد نمود و آن مفهومي كلي يا عامي است كه بيش از يك مصداق مي تواند داشته باشد؛ در حالي كه حضرت مهدي(عج) شخصي مشخص است با اصل و نسب معين كه زاده شده و حيّ و حاضر در ميان مردم زندگي مي‌نمايد و گاهي امدادگر مشكلات مردم نيز مي‌باشد.
7. تعجيل گرايي:تعجيل در امر ظهور كه به از دست دادن صبر و تحمل مي‌انجامد و باعث مي‌شود كه شخص از افراد ملحد و مدعيان دروغگوي مهدويت تبعيت نمايند. عجله موجب دل‌سردي و يأس در ظهور و انكار وجود امام، ايجاد شك و ترديد و يا اعتراض به قضاء و قدر الهي و گاهي نيز موجب دل‌سردي از روايات معتبر ائمه و رد اخبار فرج و يا تأويل اخبار ائمه طبق خواست‌های نفساني مي شود.

ج)آسيبهاي سياسي:

1. نابودي اتحاد و انسجام اجتماعي و ديني:آن‌چه که دشمن را واداشته است تا بر این اعتقاد ناب شیعی دست بگذارد و سرمایه‌گذاری اساسی برای به انحراف کشیدن مهدویت و فرقه‌سازی در دل جامعه شیعی نماید، این است که با ایجاد تفرقه و به هم زدن اتحاد و یک دلی سلطه خود را بر ممالک اسلامی گسترش دهد و به چاپیدن سرمایه‌های آنان بپردازد. اينان از یک طرف جدايي دين از سياست[11] را تبليغ مي كنند و از طرف دیگر در وادی سیاست و حکومت، افرادی را وا می‌دارند تا با استفاده از واژه مقدس مهدویت اقدام به فرقه‌سازی نمایند. نتیجه اين امر، ایجاد تفرقه و برهم خوردن اتحاد و یک دلی در ميان مسلمانان است.
2. انحصارگرايي: اعتقاد به حكومت عدل الهي حضرت مهدي(عج) و طرد و انكار هر نوع حكومتي قبل از ظهور، سبب نوع انحصارگرايي در بعد سياسي مي‌گردد و در نتيجه هيچ‌گونه تلاشي جهت اصلاح امور و تشكيل حكومت عادلانه و اجراي احكام الهي صورت نمي گيرد. چنين ايده‌اي انسان را به گوشه‌نشيني و انزواطلبي مي‌كشاند و يا به تمكين هرگونه حكومت طاغوتي و ستمكار منجر مي‌شود.
3. فقر يا عدم بينش ولايت نگري:ارتباط بين زندگي اجتماعي مسلمين و حضور حضرت در ميان آنها همواره بايد يك اصل باشد. در حديثي از معصوم داريم كه حضرت به خورشيد زير ابر[12] تشبيه شده اند كه همانطور كه مردم از نور و گرماي آن مي توانند استفاده كنند، از هدايت و حمايت و لطف وجود مبارك امام بهره مند مي گردند. امام (عج) در حديثي فرموده اند كه ما هيچگاه شيعيان خود رافراموش نمي كنيم و همواره آنها را مورد حمايت خويش قرار مي دهيم[13]. متاسفانه با اينكه مسلمانان از طريق قران و احاديث مي دانند كه حضرت از اعمال ايشان آگاهند و هر شب قدر نامه اعمال آنها به امام عصر عرضه مي شود، امام را ناظر و حاضر اعمال خود نمي دانند.
4. قشري‌گري در انتظار: منظور، توقف در ظواهر متون ديني و در فهم شريعت در مقام عمل است. نتيجه اين امر، فراهم شدن زمينه هاي بدعت گذاري در جامعه و گرفتار شدن مردم به بدفهمي است. بر اساس روايات معصومين(ع)، در زمان ظهور برخي مي‌پندارند كه حضرت دين جديد آورده است. [14] تفسير به راي كردن آيات قرآني به خاطر اميال نفساني و رسيدن به بهره دنيا، و سطحي نگري در تعاليم ديني، آسيب جدي به تفكر مهدويت وارد مي‌سازند.
5. مبارزه با ظالم به جاي ستيز با ظلم:فرد منتظر براي مهيا شدن جهت ظهور به جاي مبارزه با ظلم، با ظالم مي ستيزد و به جاي قطع ريشه‌هاي ظلم و فساد، با افراد ستمگر مبارزه مي نمايد. در اين‌صورت ظالمي از بين مي‌رود و ستمگري ديگر به جايش مستقر مي‌گردد پس بايد ريشه‌هاي ظلم و فساد را خشكاند تا افراد صالح سركار بيايند.
تحليل كاركردي انتظار بر اساس نظريه مرتن از نظريه كاركردگرايي مرتن با رويكرد جامعه شناختي مي توان براي درك بهتر وضعيت موجود عصر انتظار استفاده نمود. بر اين اساس، مي توان دریافت كه پديده انتظار به عنوان يك واقعيت اجتماعي داراي كاركردهاي آشكار و پنهان است. در اين ديدگاه كاركردها، عملكردهايي هستند كه تطبيق يا سازگاري يك نظام اجتماعي را امكان پذير مي سازند. در اين مفهوم، سه عنصر وظيفه، نقش و كار نهفته است[15]. كاركرد آشكار، آنهايي است كه با قصد قبلي صورت مي گيرد در حالي كه كاركرد پنهان، بدون قصد قبلي انجام مي شود.
كاركرد آشكار را مي توان براحتي مشاهده كرد اما كاركرد پنهان داراي آثار غير منتظره و غير قابل مشاهده است زيرا هدفي را غير از آنچه كه براي آن عملكرد در نظر گرفته شده، دنبال مي كند[16]. بر اساس نظر مرتن، در رابطه با انتظار و اعتقاد به منجي دوگروه عمده وجود دارند:بهنجارها و كجروها. بهنجارها بر عكس كجروها با پذيرش ارزشها و هنجارهاي اسلامي، با آنها همنوا شده اند. بر اساس نظريه جامعه شناختي مرتن – معروف به تئوري هدف و وسيله- پديده انتظار را به عنوان يك مولفه فرهنگي اجتماعي مي توان بررسي كرد.
همانطوريكه مي دانيم نظام اجتماعي مسلمانان از ابتداي ظهور اسلام همواره به نوعي با مسئله انتظار و مهدويت روبرو شده بود و مسلمانان و بويژه شيعيان بر اساس سخن معصومين (ع) و مستندات آيات قرآني با اين امر آشنا بودند و اين اعتقاد همواره مومنان را وا داشته تا شرايط ظهور را هم در بعد فردي - از طريق خودسازي و كسب شناخت مفاهيم و احكام ديني- و هم در بعد اجتماعي- از طريق امر به معروف و نهي از منكر- فراهم آورند كه در حقيقت مي توان آنها را از كاركردهاي آشكار مسئله انتظار تلقي نمود.
اما در اين ميان افراد و گروههايي نيز بوده اند كه با اين اهداف و وسابل ديني و الهي همسو نبوده اند. بر اساس تيپولوژي گروههاي اجتماعي در عمل به هنجارهاي اجتماعي مرتن، فقط مومنان و شيعيان واقعي كه همسو با ثقلين حركت كرده و هرگز از آنها جدا نشده اند، داراي كاركردهاي آشكار و مثبت انتظار هستند. در اين تئوري و تحليل جامعه شناختي برخي مسئله منجي و مهدويت را به عنوان هدف زندگي اجتماعي پذيرفته اند اما در بعد انتظار، مطابق دستورات الهي و هتجارهاي ديني و عرفي عمل نكرده اند و برخي منتظران منفعل بوده اند ؛ برخي سكوت در برابر ظلم و ظالمان را برگزيده اند و برخي دامن زدن به فساد و ظلم را براي تعجيل در امر ظهور حضرت انتخاب نموده اند. در اين ميان، برخي نيز ادعاي مهدويت كرده اند.
(نوآوران) پيامدهاي منفي اين امور، در واقع جزو كاركردهاي پنهان انتظار مي باشد كه قبلا به آنها اشاره شده است. در نتيجه، با توجه به منابع تاريخي و اوضاع اجتماعي، فرهنگي و سياسي جوامع اسلامي و با توجه به نوع نگرش و برخورد با مسئله انتظار مي توان چهار گروه اجتماعي و سياسي را شناسايي نمود. اين گروهها به دلايل مختلف اجتماعي، سياسي و فرهنگي و همچنين عدم آشنايي با منابع ديني و مذهبي(ثقلين)از تربيت اسلامي مناسبي برخوردار نبوده اند. عدم خودسازي و پيروي از هواهاي نفساني سبب گرديده است كه يا مانند مقدس مابان، برداشت سطحي از مفاهيم ديني و مذهبي داشته ويا به جاي مقابله با ظلم و فساد سكوت اختيار كنند.
برخي از اين افراد (مناسك گرايان و نوآوران)به دليل سو برداشت از پديده انتظار، براي تعجيل در امر ظهور، در گسترش فساد با حكومتهاي جائر همنوا شده اند. واگرايان، افرادي هستند كه نه وجود منجي را پذيرفته اند ونه اميدي به بهبودي شرايط جامعه و رشد و شكوفايي آن دارند. لذا در جامعه اسلامي منزوي شده و آينده بشريت را تاريك مي بينند و به همين دليل از هر گونه تلاشي دست برداشته اند. در قرون گذشته، رواج انديشه هايي چون مرجئه، اشاعره و جبرگرايي در اين امر بي تاثير نبود اما امروزه انديشه هايي چون نظريه هانتينگتون كه پايان تاريخ را بر اساس نظريه "برخورد تمدنها"[17] براي مسلمين تاريك مي بينند، به اين امر دامن زده است. شورشيان در واقع اعتقاد به منجي و فرهنگ انتظار را كه در فرهنگ ديني ما پذيرفته شده است، قبول ندارند اما هدف و وسيله ديگري جايگزين آن كرده اند.
آنان براي رسيدن به مقاصد خود و كسب پايگاهي مردمي دست به عوامفريبي زده اند و ادعاي مهدويت كرده اند. حمايت قدرتهاي استكباري نيز در اغلب اوقات قابل مشاهده است. بايد با اين منجي يان دروغين مقابله كرد و آنان را به جامعه اسلامي شناساند. همينطور كه مشاهده مي شود مدعيان مهدويت اغلب از گروه مناسك گرايان هستند ويا از گروه شورشيان. لذا نحوه برخورد و مقابله با آنان نيز بايد متفاوت باشد. با وجود اينكه هردو براي جامعه اسلامي خطرناك هستند اما چنين به نظر مي رسد كه خطر شورشيان كه در زير پا گذاشتن حريم دين وبدعت گذاري، هيچ حد و مرزي را نمي شناسند بيشتر باشد. لذا شدت عمل و نحوه مقابله با آنان نيز بايد با ظرافت و ريزبيني يشتري همراه گردد. در جدول ذيل گروههاي اجتماعي سياسي مرتن در زمينه رفتار به هنجارهاي پذيرفته شده جامعه در رابطه با پديده انتظار، معرفي شده اند:

انواع گروه ها

هدف
(منجي گرايي)
وسيله
(فرهنگ انتظار)
مصاديق
نوع كاركرد
راه مقابله
الف)گروههاي بهنجار
(همنوايان)
مومنان و شيعيان واقعي و مخلص
آشكار
ب)گروههاي نابهنجار
(منحرفان)
1-2)
منا سك گرايان
مسلمانان مقدس ماب و منتظرين غير مصلح و
مدعيان مهدويت
پنهان
تربيت ديني، افزايش شناخت و مقابله و رسواسازي
2-2)
نوآوران
مسلماناني كه راه سكوت در برابر ظالمان؛گسترش فساد و جنگ طلبي را در عصر ظهور برگزيده اند.
پنهان
تربيت ديني، افزايش شناخت و مقابله
3-2)
واگرايان
منكران مهدويت و مسلمانان منزوي و نا اميد به آينده اسلام و جهان
پنهان
تربيت ديني، افزايش شناخت
4-2)
شورشيان
مدعيان مهدويت
پنهان
مقابله و رسواسازي آنان

نتيجه گيري و پيشنهادات

انتظار یکی از مهم‌ترین و پرارزش‌ترین وظایف و تکالیف شیعه در عصر غیبت موعود جهان است و بررسي كاركردهاي آشكار و پنهان آن به دليل اثرات عميقي كه در زندگي فردي و اجتماعي بشر دارد، از اهميت خاصي برخوردار است. يكي از مهمترين آسيب هاي فرهنگ انتظار، بي توجهي به وظايفي است كه مسلمانان و بويژه شيعيان در عصر غيبت بر عهده دارند. همانطور كه گفته شد ريشه بسياري از آسيب هاي انتظار در عدم تربيت اسلامي و رعايت حدود و احكام الهي است. لذا براي جلوگيري از انحرافات مطرح شده، بايد زمينه هاي خودسازي و آشنايي با فرهنگ اصل اسلامي را كه برخاسته از قران و ائمه معصومين (ع)است، در جامعه فراهم نمود. يكي از انحرافات مهم در زمينه انتظار، ظهور مدعيان مهدويت است.
بي اطلاعي عامه مردم از مفاهيم ديني، زودباوري و ساده لوحي مسلمانان و همچنين اعتقاد به مهدي باوري از يك سو و حمايت قدرت هاي استكباري از جريانات انحرافي مهدويت از سوي ديگر، به پذيرش اينگونه انحرافات دامن زده است. لذا شناسايي و مقابله با اين جريانات بسيار مهم و ضروري است. سكوت در برابر ظلم و ستم افراد يا حكومتهاي جائر و بدتر از آن كمك و همنوايي با آنان براي گسترش فساد با نيت فراهم شدن شرايط ظهور !عواقب وخيمي براي جهان اسلام داشته است. براي مقابله با اينگونه آسيبهاي اجتماعي، سياسي و فرهنگي مي توان:
-شناساندن سيماي واقعي امام و ويژگيهاي فرهنگ انتظار به مردم ؛
-بالا بردن و تقویت تقوا و بصيرت ديني مردم با رویکرد تعليم و تربيت ديني و اسلامي ؛
-تفهیم لزوم و ضرورت تاسيس و حفظ حكومت اسلامي و ديني در جامعه به مردم به خصوص در عصر حاضر ؛
-مطرح کردن و باز نمودن مباحث ولايت فقيه براي آحاد جامعه و رفع شبهه از آن ؛
-آشکارسازی نقش و اهداف سياست هاي استكباري در ترويج مهدويت هاي كاذب در جامعه ؛
- مورد توجه قرار دادن شرايط زماني و مكاني عصر غيبت از نظر مقتضيات سياسي، اجتماعي و فرهنگي جامعه و شناسايي نيازهاي آن ؛
-زیر نظر داشتن و شناسایی نقشه هاي احتمالي دشمنان اسلام و مسلمين در زمینه فرهنگ انتظار و مقابله مناسب با آنها ؛
- به حداقل رسانيدن امكان پيدايش انحرافات در همه زمینه ها و به ویژه در حوزه فرهنگ انتظار با اجراي همه جانبه احكام و حدود الهي؛
-اصلاح نگرش ها وبينش هاي انحرافي نسبت به حضرت(عج) و عصر ظهور ؛
و بالاخره محو زمينه هاي ظهور مدعيان كاذب مهدويت در جامعه اسلامی.

پی نوشت:

[1] -انبيا، 105
[2]- ساروخاني، دايره المعارف علوم اجتماعي، ج2، ص571
[3] -صافي گلپايگاني، منتخب الاثر، ص247
[4] -رجالي تهراني، يكصد پرسش و پاسخ پيرامون امام زمان(عج)، ص240
[5] -پيشگويي هاي آخرالزمان، ص71
[6] - پيشگويي هاي آخرالزمان، ص63
[7] -انفال:39
[8] -رجالي تهراني، همان، صص39-31
[9] -خادمي شيرازي، همان، ص273
[10] -فوكوياما، پايان نظم، 1379
[11] -رباني گلپايگاني، همان
[12] -رجالي تهراني، همان، ص92
[13] -مجلسي، بحارالانوار، ج53، ص177
[14] - شيخ حر عاملي، اثبات الهداه، ج7، ص83
[15] -جرج ريتزر، نظريه هاي جامعه شناسي در دوران معاصر، ص144
[16] -غلام عباس توسلي، نظريه هاي جامعه شناسي، ص222
[17] -هانتينگتون، برخورد تمدنها، 1383

فهرست منابع و ماخذ
1. قرآن كريم، ترجمه فولادوند، دارالقرآن كريم دفتر مطالعات تاريخ و معارف اسلامي، قم، 1384
2. بهشتی، محمّد، ادیان و مهدویت یا بررسی شخصیت جهانی مهدی موعود، بی‌جا، بی‌نا، 1361.
3. توسلي، غلام عباس، نظريه هاي جامعه شناسي، انتشارات سمت، تهران، 1380.
4. جمعي از سخنرانان، گفتمان مهدويت، جلد1و2، قم، موسسه فرهنگي انتظار نور، 1380.
5. جمعي از سخنرانان، گفتمان مهدويت، جلد5، قم، موسسه فرهنگي انتظار نور، 1385.
6. جمعي از نويسندگان، پيشگوييهاي آخرالزمان، موسسه فرهنگي موعود عصر، تهران، 1382.
7. حكيمي، محمّدرضا، عصر زندگي، انتشارات دفتر تبليغات اسلامي، قم 1380.
8. حكيمي، محمّدرضا، خورشيد مغرب، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، تهران 1379.
9. خادمي شيرازي، محمد، ياد مهدي، موسسه نشر وتبليغ، تهران 1365.
10. رباني گلپايگاني، علي، ريشه ها و نشانه هاي سكولاريسم، تهران، كانون انديشه جوان، 1379.
11. رجالي تهراني، عليرضا، يكصد پرسش و پاسخ پيرامون امام زمان (عج)، انتشارات نبوغ، قم، 1383.
12. ريتزر، جرج، نظريه هاي جامعه شناسي در دوران معاصر، ترجمه محسن ثلاثي، انتشارات علمي، تهران، 1374.
13. ساروخاني، باقر، دائره المعارف علوم اجتماعي، جلد 2، انتشارات كيهان، تهران، 1375
14. شيخ حر عاملي، اثبات الهداه، جلد7.
15. شفيعي سروستاني، اسماعیل، استراتژي انتظار، نشر موعود عصر(عج)، تهران، 1383.
16. صابری، محمّد جعفر، اندیشه مهدویت و آسیب‌ها، مجله تخصصی انتظار موعود، شماره پانزدهم.
17. صافي گلپايگاني، لطف الله، منتخب الاثر، تهران، مكتبه الصدر، بي تا.
18. صبحي صالح، ترجمه نهج‌البلاغه، مؤسسه تحقيقاتي اميرالمومنين(ع).
19. صدر، سیدرضا، راه مهدي(عج)، انتشارات دفتر تبليغات اسلامي، قم 1378
20. كوراني، علی، عصر ظهور، مترجم عباس جلالي، شركت چاپ و نشر بين‌الملل، 1381.
21. فوكوياما، فرانسيس، پايان نظم، ترجمه غلام عباس توسلس، تهران، جهان امروز، 1379.
22. مجتهدي، سيد مرتضي، اسرار موفقيت، جلد2، 1373.
23. مجلسي، محمد باقر، بحارالانوار، تهران، بي تا.
24. مطهری، مرتضي، قیام و انقلاب مهدی از دیدگاه فلسفه و تاریخ، نشر اسلامی، قم 1373.
25. هانتينگتون و منتقدانش، نظريه برخورد تمدنها، ترجمه مجتبي اميري وحيد، مركز چاپ و انتشار وزارت امور خارجه، تهران، 1386.
مرجع : کمیته علمی همایش بین المللی دکترین مهدویت