نویسنده: محمود رامیار
قوم عرب چنانكه می‌دانیم به اكثر و اغلب خط را نمی‌شناختند و تنها مردم اندكی از آنان بودند كه پیش از اسلام به عراق و شام می‌رفتند و بازرگانی داشتند. اینان نوشتن را از آنها آموخته و چون به دیار و شهر خود بازمی‌گشتند به عنوان ارمغان ارجمندی همراه می‌آوردند. اینكه نخستین بار چه كسی خط را به مكه برد و از كجا برد درست معلوم نیست. روایات می‌گوید كه نخستین بار سفیان بن امیه و یا حرب بن امیه بود كه خط را از مردم حیره آموخت. (1) و گفته‌اند كه مردم كمی در مكه خواندن و نوشتن می‌دانستند و از تعدادی بیش از ده نفر و یا هفده نفر هم سخن گفته شده است. (2) هم چنین می‌دانیم در دوران پیامبر عده‌ای از كتابیون در مكه بودند كه خواندن و نوشتن می‌دانستند و در آیات مكی قرآن هم به آنها اشاره شده است. (3) ولی اینها یك دسته‌ی خاص و معینی نبودند. در میان آنها بنی اسرائیل بودند كه عبرانی می‌دانستند و نصارا هم بودند كه سریانی و یونانی و لاتینی می‌دانستند. حتی در ذكر ورقة بن نوفل به ترجمه و كتابت كتب پیشین هم اشاره رفته است.
در مدینه هم نوشتن شایع بود و آموختن عبرانی و سریانی مرسوم بود. گذشته از مردان حتی در میان زنان مكه و مدینه نیز كسانی بودند كه سواد داشتند. یكی از آنها خواهر عمربن خطاب بود و دیگری شفاء دختر عبدالله عدویه از رهط عمربن خطاب است كه نویسندگی می‌دانست. (4)
البته اینها به نمونه ذكر شد و مسلماً نظایر دیگری هم داشته است. در اخبار اشارات زیادی است كه اهل كتاب تورات را به عبرانی می‌خواندند و به عربی تفسیر می‌كردند. (5)
چنانكه گفته‌اند مكه در آن هنگام یكی از مراكز بزرگ بازرگانی بود و برای مبادله‌ی پول و تنظیم حسابداری دادوستد خود ترتیبات خاصی داشت. قوافل بازرگانی بزرگی همیشه از مكه به شام و روم شرقی (بیزانس) و یا به سمت ایران حركت می‌كرد. ثروتمندان و مالداران مكه با هم شركت می‌كردند و قافله‌های بزرگی به اطراف می‌فرستادند. هاشم جد بزرگ پیغمبر یكی از متنفذین مكه بود كه با هراكلیوس (هِرِقْل) امپراطور رم و نگوس امپراطور حبشه ارتباط داشت. حضرت خدیجه گاهی كاروانی با دو هزار شتر كالا روانه‌ی اطراف می‌كرد. بازارهای مختلفی كه در اطراف مكه تشكیل می‌شد مجمع خطباء و شعرای بزرگ آن زمان بود كه با هم در انشاد شعر مسابقه می‌گذاشتند. بهترین شعری كه گزیده می‌شد به خطی خوش نوشته شده و بر در كعبه آویخته می‌گردید كه «معلقات سبع» یا هفت آویخته از معروفترین آنهاست. وقتی اعلامیه معروف سران قبایل علیه پیغمبراكرم تنظیم یافت چنانكه مرسوم بود آن را بر در كعبه آویختند تا همه‌ی مردم از آن آگاهی یابند.
گفته‌اند كه در طائف و مدینه هم در آن زمان مدارسی وجود داشت و در آنجا یكی از مواد برنامه‌ی تحصیلی آموختن خواندن و نوشتن بود حتی چنانكه ابن قتیبه در «عیون الاخبار» نقل می‌كند «بعضی كودكان كه دوست نمی‌داشتند بر روی الواح چوبی مشق كنند با مركب سیاه بر روی دیوارهای كلاس مدرسه خط می‌نوشتند.» (6)
بنابراین خواندن و نوشتن در زمان رسول خدا در دو شهر مكه و مدینه وجود داشت منتهی با تمام این حرفها تعداد كمی از مردم خوانان و نویسا بودند.
پی‌نوشت‌ها
1. ترجمه‌ی مقدمه‌ی ابن خلدون2: 839.
2. طبقات ابن سعد: ج3 قسم 2 ص148، صحیفه‌ی همام بن منبه: 3
H.Lammens:la Mecque a la veill de l Hégire,Beyrouth 1924,p.122
3. سوره‌ی انعام: آیه‌ی 20 و 114. سوره‌ی اعراف: آیه‌ی 157، سوره‌ِ یونس: آیه‌ی 94، سوره‌ی شعراء: آیه‌ی 197. سوره‌ی نحل: آیه‌ی 76، سوره‌ی قصص: آیه‌ی 51 و 52 سوره‌ی شوری: آیه‌ی 14، سوره‌ی احقاف: آیه‌ی 10.
4. فتوح البلدان بلاذری: 477، التاج الجامع لاصول احادیث الرسول3: 191.
5. بخاری: تفسیر سوره‌ی 2: 11 و اعتصام: 25 و توحید51، ابن ماجه: فتن26، مسند احمد4: 160، 219.
6. از كنفرانس دكتر سید عبداللطیف از دانشمندان حیدرآباد ترجمه‌ی محمود تفضلی: مجله امید ایران شماره 563، اردیبهشت ماه 1344.
رامیار، محمود؛ (1392)، تاریخ قرآن، تهران: انتشارات امیركبیر، چاپ سیزدهم
