حادثه عاشورا، علل، درس ها و عبرت ها (2)
نويسنده:مقام معظم رهبری
نكته يى در سوره مباركه حمد هست كه من مكرر در جلسات مختلف آن را عرض كرده ام. وقتى كه انسان به پروردگار عالم عرض مى كند (إهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِيم), ما را به راه راست و صراط مستقيم هدايت كن; بعد اين صراط مستقيم را معنا مى كند: (صِراطَ الَّذِينَ أنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ); راه كسانى كه به آنها نعمت دادى. خدا به خيلى ها نعمت داده است, به بنى اسرائيل هم نعمت داده است; (يابنِى إسرائيلَ اذْكُرُوا نِعْمَتِيَ الّتِي أنْعَمْتُ عليكُم).(5) نعمت الهى كه مخصوص انبيا و صلحا و شهدا نيست; (أوْلئِكَ مَعَ الَّذِينَ أنْعَمَ اللّهُ عليهم من النَّبِيِّينَ وَالصِّديقينَ).(6) آنها هم نعمت داده شده اند; اما بنى اسرائيل هم نعمت داده شده اند.
كسانى كه نعمت داده شده اند, دوگونه اند:
يك عده كسانى كه وقتى نعمت الهى را دريافت كردند, نمى گذارند كه خداى متعال بر آن ها غضب كند, و نمى گذارند گمراه بشوند. اين ها همان هايى هستند كه شما مى گوييد خدايا راه اين ها را به ما هدايت كن. (غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِم), با تعبير علمى و ادبى اش, براى (الَّذِينَ أنعمتَ عَلَيْهِم), صفت است; كه صفت (الَّذينَ), اين است كه (غَيرِ المَغْضوبِ عَلَيْهِمْ ولاالضّالِّين); آن كسانى كه مورد نعمت قرار گرفتند,اما ديگر مورد غضب قرار نگرفتند; (ولاالضّالّين), گمراه هم نشدند.
يك دسته هم كسانى هستند كه خدا به آن ها نعمت داد, اما نعمت خدا را تبديل كردند وخراب نمودند; لذا مورد غضب قرار گرفتند; يا دنبال آن ها راه افتادند, لذا گمراه شدند. البته در روايات ما دارد كه مراد از (الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِم), يهودند, كه اين, بيان مصداق است; چون يهود تا زمان حضرت عيسى, با حضرت موسى و جانشينانش , عالماً و عامداً مبارزه كردند. (ضالين), نصارا هستند; چون نصارا گمراه شدند. وضع مسيحيت اين گونه بود كه اول گمراه شدند ـ لااقل اكثريتشان اين طور بودند ـ اما مردم مسلمان نعمت پيدا كردند.
اين نعمت, به سمت (الْمَغْضُوبِ عَلَيهِم وَلاَالضّالّينَ) مى رفت; لذا وقتى كه امام حسين (ع) به شهادت رسيد, در روايتى از امام صادق (ع) نقل شده است كه فرمود: (فَلَمّا قُتِلَ الحسينُ اشْتَدَّ غَضَبُ اللّهِ على أهل الأرض);(7) وقتى كه حسين (ع) كشته شد, غضب خدا در باره مردم شديد شد. معصوم است ديگر; بنابراين, جامعه مورد نعمت الهى, به سمت غضب سير مى كند; اين سير را بايد ديد. خيلى مهم است, خيلى سخت است. خيلى دقت نظر لازم دارد.
من حالا فقط چند مثال بياورم. خواص و عوام, هر كدام وضعى پيدا كردند. حالا خواصى كه گمراه شدند, شايد (مَغْضوب عليهم) باشند; عوام شايد (ضالّين) باشند. البته در كتاب هاى تاريخ, پُر از مثال است. من از اين جا به بعد, از تاريخ (ابن اثير) نقل مى كنم; هيچ از مدارك شيعه نقل نمى كنم; حتى از مدارك مورخان اهل سنتى كه روايتشان درنظر خود اهل سنت, مورد ترديد است ـ مثل ابن قتيبه ـ هم نقل نمى كنم. (ابن قتيبه دينورى) دركتاب الامة والسياسة, چيزهاى عجيبى نقل مى كند, كه من همه آن ها را كنار مى گذارم.
اين جناب ابن اثير, صاحب كامل درتاريخ است; كه آدم وقتى نگاه مى كند, حس مى كند كه كتاب او داراى عصبيّت عمرى و عثمانى است. البته احتمال مى دهم كه به جهتى ملاحظه مى كرده است. در قضاياى (يوم الدار) كه جناب عثمان را مردم مصر و كوفه و بصره و مدينه و غيره كشتند, وقتى كه روايات مختلف را نقل مى كند بعد مى گويد علت اين حادثه چيزهايى بود كه من آنها را ذكر نمى كنم, (لِعَلَلٍ); علت هايى دارد كه نمى خواهم بگويم.(8)
وقتى قضيه جناب ابى ذر را نقل مى كند و مى گويد معاويه جناب ابى ذر را سوار آن شتر بدون جهاز كرد و آن طور او را تا مدينه فرستاد و بعد هم به ربذه تبعيد شد, مى نويسد چيزهايى اتفاق افتاده است كه من نمى توانم بنويسم.(9) حالا يا اين است كه او واقعاً ـ به قول امروز ما ـ يك خودسانسورى داشته است, و يا اين كه تعصّب داشته است. بالأخره او نه شيعه است, و نه هواى تشيّع دارد; فردى است كه احتمالاً هواى عمرى و عثمانى هم دارد. همه آن چه كه من از حالا به بعد نقل مى كنم, از ابن اثير است.
چند مثال از خواص: خواص در اين پنجاه سال چگونه شدند كه كار به اين جاها كشيد؟ من دقت كه مى كنم, مى بينم همه آن چهار چيز تكان خورد; هم عبوديت, هم معرفت, هم عدالت, هم محبت. اين چند مثال را عرض مى كنم, كه عين تاريخ است.
(سعيد بن عاص), يكى از بنى اميّه بود; قوم و خويش عثمان بود. بعد از (وليدبن عقبة بن ابى معيط) ـ همان كسى كه شما فيلمش را در سريال امام على ديديد; همان ماجراى كشتن جادوگر در حضور او ـ (سعيد بن عاص) روى كار آمد, تا كارهاى او را اصلاح كند. در مجلس او, فردى گفت كه (ماأجودَ طلحة؟); طلحة بن عبداللّه,چقدر جواد و بخشنده است؟ لابد پولى به كسى داده بود, يا به كسانى محبّتى كرده بود كه او دانسته بود. (فقال سعيد: إنّ مَن لَهُ مثلُ النِشاستَج لَحَقيقٌ أن يكونَ جواداً). يك مزرعه خيلى بزرگ به نام نشاستج درنزديكى كوفه بوده است. شايد همين نشاسته خودمان هم از همين كلمه باشد.
در نزديكى كوفه, سرزمين هاى آباد و حاصلخيزى وجود داشته است كه اين مزرعه بزرگ كوفه, ملك طلحه صحابى پيامبر در مدينه است. (سعيدبن عاص) گفت: كسى كه چنين ملكى دارد, بايد هم بخشنده باشد! (واللّهِ لو أنّ لي مثلَه) ـ اگر من مثل نشاستج را داشتم ـ (لأعاشكم اللّه بِهِ عيشاً رغداً)(10), گشايش مهمى در زندگى شماها پديد مى آوردم; چيزى نيست كه مى گوييد اوجواد است!
حالا شما اين را با زهد زمان پيامبر و زهد اوايل بعد از رحلت پيامبر,مقايسه كنيد و ببينيد كه بزرگان و امرا و صحابه در آن چند سال, چگونه زندگى يى داشتند و به دنيا با چه چشمى نگاه مى كردند! حالا بعد از گذشت ده, پانزده سال, وضع به اين جا رسيده است.
نمونه بعدى, جناب ابوموسى اشعرى, حاكم بصره بود; همين ابوموساى معروف حكميت. مردم مى خواستند به جهاد بروند, او بالاى منبر رفت و مردم را به جهاد تحريض كرد. در فضيلت جهاد و فداكارى, سخن ها گفت. خيلى از مردم, اسب نداشتند كه سوار بشوند بروند. هر كسى بايد سوار اسب خودش مى شد و مى رفت. براى اين كه پياده ها هم بروند, مطالبى هم در باره فضيلت جهادِ پياده گفت; كه آقا جهادِ پياده, چقدر فضيلت دارد, چقدر چنين و چنان است! اين قدر دهان و نفسش در يك سخن گرم بود كه يك سرى از اين هايى كه اسب هم داشتند, گفتند ما هم پياده مى رويم; اسب چيست!
(فَحَمَلُوا إلى فَرَسِهِم); به اسب هايشان حمله كردند, آن ها را راندند و گفتند برويد, شما اسب ها ما را از ثواب زيادى محروم مى كنيد; ما مى خواهيم پياده برويم بجنگيم, تا به اين ثواب ها برسيم! عده يى هم بودند كه يك خرده اهل تأمّل بيشترى بودند; گفتند صبر كنيم, عجله نكنيم, ببينيم حاكمى كه اين طور در باره جهاد پياده حرف زد, خودش چگونه بيرون مى آيد؟ ببينيم آيا در عمل هم مثل قولش هست, يا نه; بعد تصميم مى گيريم كه پياده برويم يا سواره.
اين عين عبارت ابن اثير است; او مى گويد: وقتى كه ابوموسى از قصرش خارج شد, (أخْرَجَ ثقله من قَصْرِهِ على أربعين بَغْلاً); اشياى قيمتى كه با خودش داشت, سوار بر چهل استر با خودش خارج كرد و به طرف ميدان جهاد رفت. آن روز بانك نبود, حكومت ها هم اعتبارى نداشت. يك وقت ديد كه در وسط ميدان جنگ, از خليفه خبر رسيد كه شما از حكومت بصره عزل شده ايد. اين همه اشياى قيمتى را كه ديگر نمى تواند بيايد و از داخل بصره بردارد, راهش نمى دهند; هر جا مى رود, مجبور است با خودش ببرد. چهل استر,اشياى قيمتى او بود, كه سوار كرد و با خودش از قصر بيرون آورد و به طرف ميدان جهاد برد!
(فَلَمّا خَرَجَ تتعله بعنانه); اين هايى كه پياده شده بودند, آمدند و زمام اسب جناب ابوموسى را گرفتند, (وقالوا اِحْمِلْنا على بُعْد هذا الفُضولِ); ما را هم سوار همين زيادى ها بكن; اين ها چيست كه دارى با خودت به ميدان جنگ مى برى؟ ما داريم پياده مى رويم; ما را هم سوار كن. (وَارْغَب في الْمَشْيِ كما رَغِبْتَنا); همان طورى كه به ما گفتى پياده راه بيفتيد, خودت هم قدرى پياده شو و پياده راه برو. (فَضَرَبَ القومَ بِصَوْتِهِ); تازيانه اش را كشيد و به سر و صورت اين ها زد و گفت: برويد, بى خودى حرف مى زنيد! (فَتَرَكُوا دابة فَمَضَى)(11), متفرق شدند, اما البته تحمّل نكردند, به مدينه پيش جناب عثمان شكايت كردند; او هم ابوموسى را برداشت. اما ابوموسى يكى از اصحاب پيامبر و يكى از خواص و يكى از بزرگان است; اين وضع اوست!
مثال سوم. (سعدبن ابى وقّاص) حاكم كوفه شد. او از بيت المال قرض كرد. در آن وقت, بيت المال دست حاكم نبود. يك نفر را براى حكومت و اداره امور مردم مى گذاشتند, يك نفر را هم رييس دارايى مى گذاشتند, كه او مستقيم به خود خليفه جواب مى داد. حاكم در كوفه, (سعدبن ابى وقّاص) بود; رييس بيت المال, (عبداللّه بن مسعود) بود, كه از صحابه خيلى بزرگ و عالى مقام بود. او از بيت المال, مقدارى قرض كرد ـ حالا چند هزار دينار, نمى دانم ـ بعد هم ادا نكرد و نداد.
(عبداللّه بن مسعود) آمد مطالبه كرد; گفت پول بيت المال را بده. (سعدبن ابى وقّاص) گفت كه ندارم. بينشان حرف شد; بنا كردند باهم جار و جنجال كردن. جناب (هاشم بن عروة بن ابى وقّاص) ـ كه از اصحاب اميرالمؤمنين و مرد خيلى بزرگوارى بود ـ جلو آمد و گفت بد است, شما هر دو از اصحاب پيامبريد, مردم به شما نگاه مى كنند, جنجال نكنيد; برويد قضيه را به گونه يى حل كنيد. (عبداللّه مسعود) كه ديد نشد, بيرون آمد, او به هر حال مرد امينى است. رفت عده يى از مردم را ديد و گفت برويد اين اموال را از داخل خانه اش بيرون بكشيد. معلوم مى شود كه اموال بوده است. به (سعد) خبر دادند; او هم عده ديگر را فرستاد و گفت برويد و نگذاريد.
به خاطر اين كه (سعد بن ابى وقّاص), قرض خودش به بيت المال را نمى داد, جنجال بزرگى به وجود آمد. حالا (سعدبن ابى وقّاص) از اصحاب شوراست; در شوراى شش نفره, يكى از آن هاست; بعد از چند سال, كارش به اين جا رسيد. ابن اثير مى گويد: (فكان أوّل مانَزَعَ به بينَ أهل الكوفة)(12); اين اول حادثه يى بود كه بين مردم كوفه اختلاف شد; به خاطر اين كه يكى از خواص, در دنياطلبى اين طور پيش رفته است و از خود بى اختيارى نشان مى دهد.
ماجراى ديگر. مسلمانان به افريقيه رفتند ـ يعنى همين منطقه تونس و مغرب و اين ها ـ و آن جا را فتح كردند وغنايم را بين مردم و نظاميان تقسيم كردند. خمس غنايم را بايد به مدينه بفرستند. درتاريخ ابن اثير دارد كه خمس زيادى بوده است.(13) البته در اين جايى كه اين را نقل مى كند, آن نيست; اما در جاى ديگرى كه داستان همين فتح را مى گويد, خمس مفصّلى بوده كه به مدينه فرستاده است. خمس كه به مدينه رسيد, (مروان بن حَكَم) آمد: و گفت همه اش را به پانصد هزار درهم مى خرم; به او فروختند!(14)
اولاً پانصد هزار درهم, پول كمى نبود; ثانياً آن اموال, خيلى بيش از اين ها بود; كه يكى از چيزهايى كه بعدها به خليفه ايراد مى گرفتند, همين حادثه بود. البته خليفه عذر مى آورد و مى گفت اين رحم من است; من صله رحم مى كنم, و چون وضع زندگى اش هم خوب نيست, مى خواهم به او كمك كنم. بنابراين, خواص در ماديات غرق شدند.
ماجراى بعدى. (استعمل الوليد بن عقبة بن أبي معيط على الكوفة).(15) (وليدبن عقبة) را ـ همان وليدى كه باز شما او را مى شناسيد كه حاكم كوفه بود ـ بعد از (سعدبن ابى وقّاص) به حكومت كوفه گذاشت. او هم از بنى اميّه و از خويشاوندان خليفه بود. وقتى كه وارد شد, همه تعجب كردند; يعنى چه؟ آخر اين آدم, آدمى است كه حكومت به او بدهند؟! چون وليد, هم به حماقت معروف بود, هم به فساد!
اين وليد, همان كسى است كه آيه شريفه (إن جاءَكم فاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَيَّنُوا)(16), درباره اوست. قرآن اسم او را (فاسق) گذاشته است; چون خبرى آورد و عده يى در خطر افتادند; و بعد آيه آمد كه (إن جاءكم فاسقٌ بنبأٍ فَتَبَيَّنُوا); اگر فاسقى خبرى آورد, برويد تحقيق كنيد; به حرفش گوش نكنيد. آن فاسق, همين (وليد) بود. اين متعلّق به زمان پيامبر است.
معيارها و ارزش ها و جابه جايى آدم ها را ببينيد. اين آدمى كه در زمان پيامبر, در قرآن به نام (فاسق) آمده بود, همان قرآن را هم مردم, هر روز مى خواندند, حالا در اين جا حاكم شده است! هم (سعدبن ابى وقّاص) تعجب كرد, هم (عبداللّه بن مسعود) تعجب كرد! (عبداللّه بن مسعود) وقتى چشمش به او افتاد, گفت من نمى دانم تو بعد از اين كه ما از مدينه آمديم, آدم صالحى شدى ـ عبارتش اين است: (ماأدري أصلحتَ بعدَنا أم فَسَدَ النّاسُ)(17) ـ يا نه, تو سالم نشدى, مردم فاسد شدند كه مثل تويى را به عنوان امير به شهرى فرستادند!
(سعد بن ابى وقّاص) هم تعجب كرد; منتها از بُعد ديگرى.گفت: (أكِسْتَ بعدَنا أم حمقنا بعدك); تو كه آدم احمقى بودى, حالا آدم باهوشى شده يى,يا ما اين قدر احمق شديم كه تو بر ما ترجيح پيدا كرده يى؟! وليد در جوابش گفت: (لاتجزعن أبا إسحاق); ناراحت نشو (سعدبن ابى وقاص), (كل ذلك لم يكن); نه ما زيرك شديم, نه تو احمق شدى; (وإنّما هو المُلْك); مسأله, مسأله پادشاهى است! تبديل حكومت الهى ـ خلافت و ولايت ـ به پادشاهى, خودش داستان عجيبى است. (يَتَغَدَّاهُ قومٌ و يَتَعَشَّاهُ آخَرُونَ); يكى امروز متعلق به اوست, يكى فردا متعلق به اوست; دست به دست مى گردد.
(سعد بن ابى وقّاص), بالأخره صحابى پيامبر بود.اين حرف براى او خيلى گوشخراش بود كه مسأله, پادشاهى است. (فقال سعد: أراكم جَعَلْتُمُوها مُلْكاً); مى بينيم كه شما قضيه خلافت را به پادشاهى تبديل كرده ايد!
يك وقت جناب عمر, به جناب سلمان گفت: (أَمَلِكُ أنا أم خليفة؟); به نظر تو, من پادشاهم,يا خليفه؟ سلمان, شخص بزرگ و بسيار معتبرى بود, از صحابه عالى مقام و نظر و قضاوت او خيلى مهم بود; لذا عمر در زمان خلافت, به او اين حرف را گفت. (قال له سلمان), سلمان در جواب گفت: (إن أنت جَبَيْتَ من أرض المسلمين درهماً أو أقلّ أو أكثر); اگر تو از اموال مردم يك درهم, يا كمتر از يك درهم, يا بيشتر از يك درهم بردارى, (وَوَضعْتَهُ في غيرِ حقّه) ـ نه اين كه براى خودت بردارى ـ در جايى كه حق آن نيست, آن را بگذارى, (فأنْتَ مَلِكٌ لاخليفة); پادشاه خواهى بود, و ديگر خليفه نيستى.
او معيار را بيان كرد. در روايت (ابن اثير) دارد كه (فَبَـكي عمر)(18); عمر گريه كرد. موعظه عجيبى است. مسأله, مسأله خلافت است. ولايت, يعنى حكومتى كه همراه با محبت, همراه با پيوستگى با مردم و همراه با عاطفه نسبت به آحاد مردم است, فقط فرمانروايى و حكمرانى نيست; اما پادشاهى معنايش اين نيست و به مردم كارى ندارد. پادشاه, يعنى حاكم و فرمانروا; هركار خودش بخواهد, مى كند.
اين ها مال خواص بود. خواص درمدت اين چند سال, كارشان به اين جا رسيد. البته اين مربوط به زمان خلفاى راشدين است كه مواظب و مقيّد بودند, اهميت مى دادند, پيامبر را سال هاى متمادى درك كرده بودند, هنوز فرياد پيامبر در مدينه طنين انداز بود و كسى مثل على بن ابى طالب در آن جامعه حاضر بود. بعد كه قضيه منتقل به شام شد, ديگر مسأله از اين حرف ها بسيار گذشت. اين نمونه هاى كوچكى از خواص است.
البته اگر كسى درهمين تاريخ (ابن اثير), يا در بقيه تواريخ معتبردرنزد همه برادران مسلمان ما جستجو كند, هزارها نمونه ـ نه صدها نمونه ـ از اين قبيل هست. طبيعى است كه وقتى عدالت نباشد, وقتى عبوديت خدا نباشد, جامعه پوك مى شود; آن وقت ذهن ها هم خراب مى شود. يعنى در آن جامعه يى كه مسأله ثروت اندوزى و گرايش به مال دنيا و دل بستن به حطام دنيا به اين جاها مى رسد, در آن جامعه كسى هم كه براى مردم,معارف مى گويد, (كعب الاحبار)است; يهودى تازه مسلمانى كه پيامبر را هم نديده است! او در زمان پيامبر مسلمان نشده است, زمان ابى بكر هم مسلمان نشده است; زمان عمر مسلمان شد,و زمان عثمان هم از دنيا رفت.
بعضى مى گويند (كعب الاخبار), كه غلط است; (كعب الاحبار) است. احبار, جمع حبر است. حبر,يعنى عالم يهود. اين كعب, يعنى آن قطب علماى يهود بود, كه آمد مسلمان شد; بعد بنا كرد راجع به مسايل اسلامى حرف زدن. او در مجلس جناب عثمان نشسته بود كه جناب ابوذر وارد شد; چيزى گفت كه ابوذر عصبانى شد و گفت: تو حالا دارى براى ما از اسلام و احكام اسلامى سخن مى گويى؟! ما اين احكام را خودمان از پيامبر شنيده ايم.
وقتى معيارها از دست رفت, وقتى ارزش ها ضعيف شد, وقتى ظواهر پوك شد, وقتى دنياطلبى و مال دوستى بر انسان هايى حاكم شد كه يك عمر با عظمت گذرانده بودند و سال هايى را بى اعتنا به زخارف دنيا سپرى كردند و توانستند آن پرچم عظيم را بلند بكنند, آن وقت در عالم فرهنگ و معارف هم چنين كسى سررشته دار امور معارف الهى و اسلامى مى شود; كسى كه تازه مسلمان است و هرچه خودش بفهمد مى گويد ـ نه آن چه كه اسلام گفته است ـ آن وقت بعضى مى خواهند حرف او را بر حرف مسلمانان سابقه دار مقدم كنند!
اين مربوط به خواص است; آن وقت عوام هم كه دنباله رو خواصند. وقتى خواص به سَمتى رفتند, عوام مردم هم دنبال آن ها حركت مى كنند. بزرگ ترين گناه انسان هاى ممتاز و برجسته, اگر انحرافى از آن ها سربزند, اين است كه انحراف آن ها موجب انحراف بسيارى از مردم مى شود. وقتى ديدند سدّها شكست, وقتى ديدند كارها بر خلاف آن چه كه زبان ها مى گويد, جريان دارد, و بر خلاف آن چه كه از پيامبر نقل مى شود, رفتار مى گردد, آن ها هم آن طرف حركت مى كنند.
حالا يك ماجرا هم از عامه مردم. حاكم بصره, به خليفه در مدينه نامه نوشت كه مالياتى كه از شهرهاى مفتوح مى گيريم, بين مردم خودمان تقسيم مى كنيم; اما در بصره كم است, مردم زياد شده اند; اجازه مى دهيد كه دو شهر اضافه كنيم. مردم كوفه كه شنيدند حاكم بصره براى مردم خودش خراج دو شهر را از خليفه گرفته است, اين ها هم سراغ حاكمشان آمدند. حاكمشان كه بود؟ (عمار بن ياسر); مرد ارزشى, آن كه مثل كوهى استوار ايستاده بود.
البته از اين قبيل هم بودند ـ كسانى كه تكان نخوردند ـ اما زياد نبودند. پيش عمار ياسر آمدند و گفتند تو هم براى ما اين طور بخواه, و دوشهر هم تو براى ما بگير. عمار گفت: من اين كار را نمى كنم. بنا كردند به عمار حمله كردن و بدگويى كردن. نامه نوشتند, خليفه او را عزل كرد!
شبيه اين براى ابوذر و ديگران اتفاق افتاد. شايد خود(عبداللّه بن مسعود) يكى از همين افراد بود. وقتى كه رعايت اين سررشته ها نشود, جامعه از لحاظ ارزش ها پوك مى شود. عبرت, اين جاست.
عزيزان من!انسان اين تحوّلات اجتماعى را دير مى فهمد; بايد مراقب بود. تقوا يعنى اين. تقوا يعنى آن كسانى كه حوزه حاكميتشان, شخص خودشان است, مواظب خودشان باشند. آن كسانى هم كه حوزه حاكميتشان از شخص خودشان وسيع تر است,هم مواظب خودشان باشند, هم مواظب ديگران باشند. آن كسانى كه در رأسند, هم مواظب خودشان باشند, هم مواظب كلّ جامعه باشند كه به سمت دنياطلبى, به سمت دل بستن به زخارف دنيا و به سمت خودخواهى نروند.
اين معنايش آباد نكردن جامعه نيست, جامعه را آباد كنند و ثروت هاى فراوان به وجود بياورند; اما براى شخص خودشان نخواهند, اين بد است. هركس بتواند جامعه اسلامى را ثروتمند كند و كارهاى بزرگى انجام دهد, ثواب بزرگى كرده است. اين كسانى كه بحمداللّه توانستند در اين چند سال, كشور را بسازند و پرچم سازندگى را در اين كشور بلند كنند, كارهاى بزرگى را انجام بدهند, كارهاى خيلى خوبى كرده اند; اين ها دنياطلبى نيست. دنياطلبى آن است كه كسى براى خود بخواهد; براى خود حركت بكند; از بيت المال يا غير بيت المال, به فكر جمع كردن براى خود بيفتد; اين بد است.
بايد مراقب باشيم. همه بايد مراقب باشند كه اين طور نشود. اگر مراقبت نباشد, آن وقت جامعه همين طور به تدريج از ارزش ها تهيدست مى شود و به نقطه يى مى رسد كه فقط يك پوسته ظاهرى باقى مى ماند. ناگهان يك امتحان بزرگ پيش مى آيد ـ امتحان قيام ابا عبداللّه ـ آن وقت اين جامعه در آن امتحان, مردود مى شود!
گفتند كه به تو حكومت رى را مى خواهيم بدهيم. ريِ آن وقت, يك شهر بسيار بزرگ پُر فايده بود. حاكميت هم مثل استاندارى امروز نبود. امروز,استاندارهاى ما يك مأمور ادارى هستند; حقوقى مى گيرند و همه اش زحمت مى كشند. آن زمان اين طورى نبود; كسى كه مى آمد حاكم شهرى مى شد, يعنى تمام منابع درآمد اين شهر, در اختيار او بود, يك مقدار هم بايد براى مركز بفرستد, بقيه اش هم در اختيار خودش بود, هر كار مى خواست, مى توانست بكند, لذا خيلى برايشان اهميت داشت.
بعد گفتند كه اگر به جنگ حسين بن على نروى, از حاكميت رى خبرى نيست. اين جا يك آدم ارزشى,يك لحظه فكر نمى كند; مى گويد مرده شويِ رى را ببرند; رى چيست؟ همه دنيا را هم به من بدهيد, من به حسين بن على اخم هم نمى كنم, من به عزيز زهرا, چهره هم درهم نمى كشم; من بروم حسين بن على و فرزندانش را هم بكشم كه مى خواهيد به من رى بدهيد؟!
آدمى كه ارزشى باشد, همين است; اما وقتى كه درون تهى است, وقتى كه جامعه, جامعه دور از ارزش هاست, وقتى كه آن خطوط اصلى در جامعه ضعيف شده است, دست و پا مى لرزد; حالا حداكثر يك شب هم فكر مى كند. خيلى حِدّت كردند, يك شب تا صبح مهلت گرفتند كه فكر كنند. اگر يك سال هم فكر كرده بود, باز هم اين تصميم را گرفته بود; اين فكر كردنش ارزشى نداشت. يك شب فكر كرد, بعد گفت بله, من ملك رى را مى خواهم! البته خداى متعال همان را هم به او نداد. آن وقت عزيزان من! فاجعه كربلا پيش مى آيد.
دراين جا يك كلمه راجع به تحليل حادثه عاشورا بگويم و فقط اشاره يى بكنم. كسى مثل حسين بن على (ع) كه خودش تجسّم ارزش هاست, قيام مى كند, براى اين كه جلو اين انحطاط را بگيرد. چون اين انحطاط داشت مى رفت, تا به آن جا برسد كه هيچ چيز باقى نماند; كه اگر يك وقت مردمى هم خواستند خوب زندگى كنند و مسلمان زندگى كنند, چيزى در دستشان نباشد. امام حسين مى ايستد, قيام مى كند, حركت مى كند و يك تنه در مقابل اين سرعت سراشيب سقوط قرار مى گيرد. البته در اين زمينه, جان خودش, جان عزيزانش, جان على اصغرش, جان على اكبرش و جان عباسش را فدا مى كند; اما نتيجه مى گيرد.
(وأنا من حسين) يعنى اين پيامبر, زنده شده حسين بن على است. آن روى قضيه, اين بود; اين روى سكه, حادثه عظيم و حماسه پُرشور و ماجراى عاشقانه عاشوراست, كه واقعاً جز با منطق عشق و با چشم عاشقانه, نمى شود قضاياى كربلا را فهميد. بايد با چشم عاشقانه نگاه كرد, تا فهميد حسين بن على در اين ـ تقريباً ـ يك شب و نصف روز, يا حدود يك شبانه روز ـ از عصر تاسوعا تا عصر عاشورا ـ چه كرده و چه عظمتى آفريده است; لذاست كه در دنيا باقى مانده است و تا ابد هم خواهد ماند. خيلى تلاش كردند كه حادثه عاشورا را به فراموشى بسپارند; اما نتوانستند…(19).
كسانى كه نعمت داده شده اند, دوگونه اند:
يك عده كسانى كه وقتى نعمت الهى را دريافت كردند, نمى گذارند كه خداى متعال بر آن ها غضب كند, و نمى گذارند گمراه بشوند. اين ها همان هايى هستند كه شما مى گوييد خدايا راه اين ها را به ما هدايت كن. (غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِم), با تعبير علمى و ادبى اش, براى (الَّذِينَ أنعمتَ عَلَيْهِم), صفت است; كه صفت (الَّذينَ), اين است كه (غَيرِ المَغْضوبِ عَلَيْهِمْ ولاالضّالِّين); آن كسانى كه مورد نعمت قرار گرفتند,اما ديگر مورد غضب قرار نگرفتند; (ولاالضّالّين), گمراه هم نشدند.
يك دسته هم كسانى هستند كه خدا به آن ها نعمت داد, اما نعمت خدا را تبديل كردند وخراب نمودند; لذا مورد غضب قرار گرفتند; يا دنبال آن ها راه افتادند, لذا گمراه شدند. البته در روايات ما دارد كه مراد از (الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِم), يهودند, كه اين, بيان مصداق است; چون يهود تا زمان حضرت عيسى, با حضرت موسى و جانشينانش , عالماً و عامداً مبارزه كردند. (ضالين), نصارا هستند; چون نصارا گمراه شدند. وضع مسيحيت اين گونه بود كه اول گمراه شدند ـ لااقل اكثريتشان اين طور بودند ـ اما مردم مسلمان نعمت پيدا كردند.
اين نعمت, به سمت (الْمَغْضُوبِ عَلَيهِم وَلاَالضّالّينَ) مى رفت; لذا وقتى كه امام حسين (ع) به شهادت رسيد, در روايتى از امام صادق (ع) نقل شده است كه فرمود: (فَلَمّا قُتِلَ الحسينُ اشْتَدَّ غَضَبُ اللّهِ على أهل الأرض);(7) وقتى كه حسين (ع) كشته شد, غضب خدا در باره مردم شديد شد. معصوم است ديگر; بنابراين, جامعه مورد نعمت الهى, به سمت غضب سير مى كند; اين سير را بايد ديد. خيلى مهم است, خيلى سخت است. خيلى دقت نظر لازم دارد.
من حالا فقط چند مثال بياورم. خواص و عوام, هر كدام وضعى پيدا كردند. حالا خواصى كه گمراه شدند, شايد (مَغْضوب عليهم) باشند; عوام شايد (ضالّين) باشند. البته در كتاب هاى تاريخ, پُر از مثال است. من از اين جا به بعد, از تاريخ (ابن اثير) نقل مى كنم; هيچ از مدارك شيعه نقل نمى كنم; حتى از مدارك مورخان اهل سنتى كه روايتشان درنظر خود اهل سنت, مورد ترديد است ـ مثل ابن قتيبه ـ هم نقل نمى كنم. (ابن قتيبه دينورى) دركتاب الامة والسياسة, چيزهاى عجيبى نقل مى كند, كه من همه آن ها را كنار مى گذارم.
اين جناب ابن اثير, صاحب كامل درتاريخ است; كه آدم وقتى نگاه مى كند, حس مى كند كه كتاب او داراى عصبيّت عمرى و عثمانى است. البته احتمال مى دهم كه به جهتى ملاحظه مى كرده است. در قضاياى (يوم الدار) كه جناب عثمان را مردم مصر و كوفه و بصره و مدينه و غيره كشتند, وقتى كه روايات مختلف را نقل مى كند بعد مى گويد علت اين حادثه چيزهايى بود كه من آنها را ذكر نمى كنم, (لِعَلَلٍ); علت هايى دارد كه نمى خواهم بگويم.(8)
وقتى قضيه جناب ابى ذر را نقل مى كند و مى گويد معاويه جناب ابى ذر را سوار آن شتر بدون جهاز كرد و آن طور او را تا مدينه فرستاد و بعد هم به ربذه تبعيد شد, مى نويسد چيزهايى اتفاق افتاده است كه من نمى توانم بنويسم.(9) حالا يا اين است كه او واقعاً ـ به قول امروز ما ـ يك خودسانسورى داشته است, و يا اين كه تعصّب داشته است. بالأخره او نه شيعه است, و نه هواى تشيّع دارد; فردى است كه احتمالاً هواى عمرى و عثمانى هم دارد. همه آن چه كه من از حالا به بعد نقل مى كنم, از ابن اثير است.
چند مثال از خواص: خواص در اين پنجاه سال چگونه شدند كه كار به اين جاها كشيد؟ من دقت كه مى كنم, مى بينم همه آن چهار چيز تكان خورد; هم عبوديت, هم معرفت, هم عدالت, هم محبت. اين چند مثال را عرض مى كنم, كه عين تاريخ است.
(سعيد بن عاص), يكى از بنى اميّه بود; قوم و خويش عثمان بود. بعد از (وليدبن عقبة بن ابى معيط) ـ همان كسى كه شما فيلمش را در سريال امام على ديديد; همان ماجراى كشتن جادوگر در حضور او ـ (سعيد بن عاص) روى كار آمد, تا كارهاى او را اصلاح كند. در مجلس او, فردى گفت كه (ماأجودَ طلحة؟); طلحة بن عبداللّه,چقدر جواد و بخشنده است؟ لابد پولى به كسى داده بود, يا به كسانى محبّتى كرده بود كه او دانسته بود. (فقال سعيد: إنّ مَن لَهُ مثلُ النِشاستَج لَحَقيقٌ أن يكونَ جواداً). يك مزرعه خيلى بزرگ به نام نشاستج درنزديكى كوفه بوده است. شايد همين نشاسته خودمان هم از همين كلمه باشد.
در نزديكى كوفه, سرزمين هاى آباد و حاصلخيزى وجود داشته است كه اين مزرعه بزرگ كوفه, ملك طلحه صحابى پيامبر در مدينه است. (سعيدبن عاص) گفت: كسى كه چنين ملكى دارد, بايد هم بخشنده باشد! (واللّهِ لو أنّ لي مثلَه) ـ اگر من مثل نشاستج را داشتم ـ (لأعاشكم اللّه بِهِ عيشاً رغداً)(10), گشايش مهمى در زندگى شماها پديد مى آوردم; چيزى نيست كه مى گوييد اوجواد است!
حالا شما اين را با زهد زمان پيامبر و زهد اوايل بعد از رحلت پيامبر,مقايسه كنيد و ببينيد كه بزرگان و امرا و صحابه در آن چند سال, چگونه زندگى يى داشتند و به دنيا با چه چشمى نگاه مى كردند! حالا بعد از گذشت ده, پانزده سال, وضع به اين جا رسيده است.
نمونه بعدى, جناب ابوموسى اشعرى, حاكم بصره بود; همين ابوموساى معروف حكميت. مردم مى خواستند به جهاد بروند, او بالاى منبر رفت و مردم را به جهاد تحريض كرد. در فضيلت جهاد و فداكارى, سخن ها گفت. خيلى از مردم, اسب نداشتند كه سوار بشوند بروند. هر كسى بايد سوار اسب خودش مى شد و مى رفت. براى اين كه پياده ها هم بروند, مطالبى هم در باره فضيلت جهادِ پياده گفت; كه آقا جهادِ پياده, چقدر فضيلت دارد, چقدر چنين و چنان است! اين قدر دهان و نفسش در يك سخن گرم بود كه يك سرى از اين هايى كه اسب هم داشتند, گفتند ما هم پياده مى رويم; اسب چيست!
(فَحَمَلُوا إلى فَرَسِهِم); به اسب هايشان حمله كردند, آن ها را راندند و گفتند برويد, شما اسب ها ما را از ثواب زيادى محروم مى كنيد; ما مى خواهيم پياده برويم بجنگيم, تا به اين ثواب ها برسيم! عده يى هم بودند كه يك خرده اهل تأمّل بيشترى بودند; گفتند صبر كنيم, عجله نكنيم, ببينيم حاكمى كه اين طور در باره جهاد پياده حرف زد, خودش چگونه بيرون مى آيد؟ ببينيم آيا در عمل هم مثل قولش هست, يا نه; بعد تصميم مى گيريم كه پياده برويم يا سواره.
اين عين عبارت ابن اثير است; او مى گويد: وقتى كه ابوموسى از قصرش خارج شد, (أخْرَجَ ثقله من قَصْرِهِ على أربعين بَغْلاً); اشياى قيمتى كه با خودش داشت, سوار بر چهل استر با خودش خارج كرد و به طرف ميدان جهاد رفت. آن روز بانك نبود, حكومت ها هم اعتبارى نداشت. يك وقت ديد كه در وسط ميدان جنگ, از خليفه خبر رسيد كه شما از حكومت بصره عزل شده ايد. اين همه اشياى قيمتى را كه ديگر نمى تواند بيايد و از داخل بصره بردارد, راهش نمى دهند; هر جا مى رود, مجبور است با خودش ببرد. چهل استر,اشياى قيمتى او بود, كه سوار كرد و با خودش از قصر بيرون آورد و به طرف ميدان جهاد برد!
(فَلَمّا خَرَجَ تتعله بعنانه); اين هايى كه پياده شده بودند, آمدند و زمام اسب جناب ابوموسى را گرفتند, (وقالوا اِحْمِلْنا على بُعْد هذا الفُضولِ); ما را هم سوار همين زيادى ها بكن; اين ها چيست كه دارى با خودت به ميدان جنگ مى برى؟ ما داريم پياده مى رويم; ما را هم سوار كن. (وَارْغَب في الْمَشْيِ كما رَغِبْتَنا); همان طورى كه به ما گفتى پياده راه بيفتيد, خودت هم قدرى پياده شو و پياده راه برو. (فَضَرَبَ القومَ بِصَوْتِهِ); تازيانه اش را كشيد و به سر و صورت اين ها زد و گفت: برويد, بى خودى حرف مى زنيد! (فَتَرَكُوا دابة فَمَضَى)(11), متفرق شدند, اما البته تحمّل نكردند, به مدينه پيش جناب عثمان شكايت كردند; او هم ابوموسى را برداشت. اما ابوموسى يكى از اصحاب پيامبر و يكى از خواص و يكى از بزرگان است; اين وضع اوست!
مثال سوم. (سعدبن ابى وقّاص) حاكم كوفه شد. او از بيت المال قرض كرد. در آن وقت, بيت المال دست حاكم نبود. يك نفر را براى حكومت و اداره امور مردم مى گذاشتند, يك نفر را هم رييس دارايى مى گذاشتند, كه او مستقيم به خود خليفه جواب مى داد. حاكم در كوفه, (سعدبن ابى وقّاص) بود; رييس بيت المال, (عبداللّه بن مسعود) بود, كه از صحابه خيلى بزرگ و عالى مقام بود. او از بيت المال, مقدارى قرض كرد ـ حالا چند هزار دينار, نمى دانم ـ بعد هم ادا نكرد و نداد.
(عبداللّه بن مسعود) آمد مطالبه كرد; گفت پول بيت المال را بده. (سعدبن ابى وقّاص) گفت كه ندارم. بينشان حرف شد; بنا كردند باهم جار و جنجال كردن. جناب (هاشم بن عروة بن ابى وقّاص) ـ كه از اصحاب اميرالمؤمنين و مرد خيلى بزرگوارى بود ـ جلو آمد و گفت بد است, شما هر دو از اصحاب پيامبريد, مردم به شما نگاه مى كنند, جنجال نكنيد; برويد قضيه را به گونه يى حل كنيد. (عبداللّه مسعود) كه ديد نشد, بيرون آمد, او به هر حال مرد امينى است. رفت عده يى از مردم را ديد و گفت برويد اين اموال را از داخل خانه اش بيرون بكشيد. معلوم مى شود كه اموال بوده است. به (سعد) خبر دادند; او هم عده ديگر را فرستاد و گفت برويد و نگذاريد.
به خاطر اين كه (سعد بن ابى وقّاص), قرض خودش به بيت المال را نمى داد, جنجال بزرگى به وجود آمد. حالا (سعدبن ابى وقّاص) از اصحاب شوراست; در شوراى شش نفره, يكى از آن هاست; بعد از چند سال, كارش به اين جا رسيد. ابن اثير مى گويد: (فكان أوّل مانَزَعَ به بينَ أهل الكوفة)(12); اين اول حادثه يى بود كه بين مردم كوفه اختلاف شد; به خاطر اين كه يكى از خواص, در دنياطلبى اين طور پيش رفته است و از خود بى اختيارى نشان مى دهد.
ماجراى ديگر. مسلمانان به افريقيه رفتند ـ يعنى همين منطقه تونس و مغرب و اين ها ـ و آن جا را فتح كردند وغنايم را بين مردم و نظاميان تقسيم كردند. خمس غنايم را بايد به مدينه بفرستند. درتاريخ ابن اثير دارد كه خمس زيادى بوده است.(13) البته در اين جايى كه اين را نقل مى كند, آن نيست; اما در جاى ديگرى كه داستان همين فتح را مى گويد, خمس مفصّلى بوده كه به مدينه فرستاده است. خمس كه به مدينه رسيد, (مروان بن حَكَم) آمد: و گفت همه اش را به پانصد هزار درهم مى خرم; به او فروختند!(14)
اولاً پانصد هزار درهم, پول كمى نبود; ثانياً آن اموال, خيلى بيش از اين ها بود; كه يكى از چيزهايى كه بعدها به خليفه ايراد مى گرفتند, همين حادثه بود. البته خليفه عذر مى آورد و مى گفت اين رحم من است; من صله رحم مى كنم, و چون وضع زندگى اش هم خوب نيست, مى خواهم به او كمك كنم. بنابراين, خواص در ماديات غرق شدند.
ماجراى بعدى. (استعمل الوليد بن عقبة بن أبي معيط على الكوفة).(15) (وليدبن عقبة) را ـ همان وليدى كه باز شما او را مى شناسيد كه حاكم كوفه بود ـ بعد از (سعدبن ابى وقّاص) به حكومت كوفه گذاشت. او هم از بنى اميّه و از خويشاوندان خليفه بود. وقتى كه وارد شد, همه تعجب كردند; يعنى چه؟ آخر اين آدم, آدمى است كه حكومت به او بدهند؟! چون وليد, هم به حماقت معروف بود, هم به فساد!
اين وليد, همان كسى است كه آيه شريفه (إن جاءَكم فاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَيَّنُوا)(16), درباره اوست. قرآن اسم او را (فاسق) گذاشته است; چون خبرى آورد و عده يى در خطر افتادند; و بعد آيه آمد كه (إن جاءكم فاسقٌ بنبأٍ فَتَبَيَّنُوا); اگر فاسقى خبرى آورد, برويد تحقيق كنيد; به حرفش گوش نكنيد. آن فاسق, همين (وليد) بود. اين متعلّق به زمان پيامبر است.
معيارها و ارزش ها و جابه جايى آدم ها را ببينيد. اين آدمى كه در زمان پيامبر, در قرآن به نام (فاسق) آمده بود, همان قرآن را هم مردم, هر روز مى خواندند, حالا در اين جا حاكم شده است! هم (سعدبن ابى وقّاص) تعجب كرد, هم (عبداللّه بن مسعود) تعجب كرد! (عبداللّه بن مسعود) وقتى چشمش به او افتاد, گفت من نمى دانم تو بعد از اين كه ما از مدينه آمديم, آدم صالحى شدى ـ عبارتش اين است: (ماأدري أصلحتَ بعدَنا أم فَسَدَ النّاسُ)(17) ـ يا نه, تو سالم نشدى, مردم فاسد شدند كه مثل تويى را به عنوان امير به شهرى فرستادند!
(سعد بن ابى وقّاص) هم تعجب كرد; منتها از بُعد ديگرى.گفت: (أكِسْتَ بعدَنا أم حمقنا بعدك); تو كه آدم احمقى بودى, حالا آدم باهوشى شده يى,يا ما اين قدر احمق شديم كه تو بر ما ترجيح پيدا كرده يى؟! وليد در جوابش گفت: (لاتجزعن أبا إسحاق); ناراحت نشو (سعدبن ابى وقاص), (كل ذلك لم يكن); نه ما زيرك شديم, نه تو احمق شدى; (وإنّما هو المُلْك); مسأله, مسأله پادشاهى است! تبديل حكومت الهى ـ خلافت و ولايت ـ به پادشاهى, خودش داستان عجيبى است. (يَتَغَدَّاهُ قومٌ و يَتَعَشَّاهُ آخَرُونَ); يكى امروز متعلق به اوست, يكى فردا متعلق به اوست; دست به دست مى گردد.
(سعد بن ابى وقّاص), بالأخره صحابى پيامبر بود.اين حرف براى او خيلى گوشخراش بود كه مسأله, پادشاهى است. (فقال سعد: أراكم جَعَلْتُمُوها مُلْكاً); مى بينيم كه شما قضيه خلافت را به پادشاهى تبديل كرده ايد!
يك وقت جناب عمر, به جناب سلمان گفت: (أَمَلِكُ أنا أم خليفة؟); به نظر تو, من پادشاهم,يا خليفه؟ سلمان, شخص بزرگ و بسيار معتبرى بود, از صحابه عالى مقام و نظر و قضاوت او خيلى مهم بود; لذا عمر در زمان خلافت, به او اين حرف را گفت. (قال له سلمان), سلمان در جواب گفت: (إن أنت جَبَيْتَ من أرض المسلمين درهماً أو أقلّ أو أكثر); اگر تو از اموال مردم يك درهم, يا كمتر از يك درهم, يا بيشتر از يك درهم بردارى, (وَوَضعْتَهُ في غيرِ حقّه) ـ نه اين كه براى خودت بردارى ـ در جايى كه حق آن نيست, آن را بگذارى, (فأنْتَ مَلِكٌ لاخليفة); پادشاه خواهى بود, و ديگر خليفه نيستى.
او معيار را بيان كرد. در روايت (ابن اثير) دارد كه (فَبَـكي عمر)(18); عمر گريه كرد. موعظه عجيبى است. مسأله, مسأله خلافت است. ولايت, يعنى حكومتى كه همراه با محبت, همراه با پيوستگى با مردم و همراه با عاطفه نسبت به آحاد مردم است, فقط فرمانروايى و حكمرانى نيست; اما پادشاهى معنايش اين نيست و به مردم كارى ندارد. پادشاه, يعنى حاكم و فرمانروا; هركار خودش بخواهد, مى كند.
اين ها مال خواص بود. خواص درمدت اين چند سال, كارشان به اين جا رسيد. البته اين مربوط به زمان خلفاى راشدين است كه مواظب و مقيّد بودند, اهميت مى دادند, پيامبر را سال هاى متمادى درك كرده بودند, هنوز فرياد پيامبر در مدينه طنين انداز بود و كسى مثل على بن ابى طالب در آن جامعه حاضر بود. بعد كه قضيه منتقل به شام شد, ديگر مسأله از اين حرف ها بسيار گذشت. اين نمونه هاى كوچكى از خواص است.
البته اگر كسى درهمين تاريخ (ابن اثير), يا در بقيه تواريخ معتبردرنزد همه برادران مسلمان ما جستجو كند, هزارها نمونه ـ نه صدها نمونه ـ از اين قبيل هست. طبيعى است كه وقتى عدالت نباشد, وقتى عبوديت خدا نباشد, جامعه پوك مى شود; آن وقت ذهن ها هم خراب مى شود. يعنى در آن جامعه يى كه مسأله ثروت اندوزى و گرايش به مال دنيا و دل بستن به حطام دنيا به اين جاها مى رسد, در آن جامعه كسى هم كه براى مردم,معارف مى گويد, (كعب الاحبار)است; يهودى تازه مسلمانى كه پيامبر را هم نديده است! او در زمان پيامبر مسلمان نشده است, زمان ابى بكر هم مسلمان نشده است; زمان عمر مسلمان شد,و زمان عثمان هم از دنيا رفت.
بعضى مى گويند (كعب الاخبار), كه غلط است; (كعب الاحبار) است. احبار, جمع حبر است. حبر,يعنى عالم يهود. اين كعب, يعنى آن قطب علماى يهود بود, كه آمد مسلمان شد; بعد بنا كرد راجع به مسايل اسلامى حرف زدن. او در مجلس جناب عثمان نشسته بود كه جناب ابوذر وارد شد; چيزى گفت كه ابوذر عصبانى شد و گفت: تو حالا دارى براى ما از اسلام و احكام اسلامى سخن مى گويى؟! ما اين احكام را خودمان از پيامبر شنيده ايم.
وقتى معيارها از دست رفت, وقتى ارزش ها ضعيف شد, وقتى ظواهر پوك شد, وقتى دنياطلبى و مال دوستى بر انسان هايى حاكم شد كه يك عمر با عظمت گذرانده بودند و سال هايى را بى اعتنا به زخارف دنيا سپرى كردند و توانستند آن پرچم عظيم را بلند بكنند, آن وقت در عالم فرهنگ و معارف هم چنين كسى سررشته دار امور معارف الهى و اسلامى مى شود; كسى كه تازه مسلمان است و هرچه خودش بفهمد مى گويد ـ نه آن چه كه اسلام گفته است ـ آن وقت بعضى مى خواهند حرف او را بر حرف مسلمانان سابقه دار مقدم كنند!
اين مربوط به خواص است; آن وقت عوام هم كه دنباله رو خواصند. وقتى خواص به سَمتى رفتند, عوام مردم هم دنبال آن ها حركت مى كنند. بزرگ ترين گناه انسان هاى ممتاز و برجسته, اگر انحرافى از آن ها سربزند, اين است كه انحراف آن ها موجب انحراف بسيارى از مردم مى شود. وقتى ديدند سدّها شكست, وقتى ديدند كارها بر خلاف آن چه كه زبان ها مى گويد, جريان دارد, و بر خلاف آن چه كه از پيامبر نقل مى شود, رفتار مى گردد, آن ها هم آن طرف حركت مى كنند.
حالا يك ماجرا هم از عامه مردم. حاكم بصره, به خليفه در مدينه نامه نوشت كه مالياتى كه از شهرهاى مفتوح مى گيريم, بين مردم خودمان تقسيم مى كنيم; اما در بصره كم است, مردم زياد شده اند; اجازه مى دهيد كه دو شهر اضافه كنيم. مردم كوفه كه شنيدند حاكم بصره براى مردم خودش خراج دو شهر را از خليفه گرفته است, اين ها هم سراغ حاكمشان آمدند. حاكمشان كه بود؟ (عمار بن ياسر); مرد ارزشى, آن كه مثل كوهى استوار ايستاده بود.
البته از اين قبيل هم بودند ـ كسانى كه تكان نخوردند ـ اما زياد نبودند. پيش عمار ياسر آمدند و گفتند تو هم براى ما اين طور بخواه, و دوشهر هم تو براى ما بگير. عمار گفت: من اين كار را نمى كنم. بنا كردند به عمار حمله كردن و بدگويى كردن. نامه نوشتند, خليفه او را عزل كرد!
شبيه اين براى ابوذر و ديگران اتفاق افتاد. شايد خود(عبداللّه بن مسعود) يكى از همين افراد بود. وقتى كه رعايت اين سررشته ها نشود, جامعه از لحاظ ارزش ها پوك مى شود. عبرت, اين جاست.
عزيزان من!انسان اين تحوّلات اجتماعى را دير مى فهمد; بايد مراقب بود. تقوا يعنى اين. تقوا يعنى آن كسانى كه حوزه حاكميتشان, شخص خودشان است, مواظب خودشان باشند. آن كسانى هم كه حوزه حاكميتشان از شخص خودشان وسيع تر است,هم مواظب خودشان باشند, هم مواظب ديگران باشند. آن كسانى كه در رأسند, هم مواظب خودشان باشند, هم مواظب كلّ جامعه باشند كه به سمت دنياطلبى, به سمت دل بستن به زخارف دنيا و به سمت خودخواهى نروند.
اين معنايش آباد نكردن جامعه نيست, جامعه را آباد كنند و ثروت هاى فراوان به وجود بياورند; اما براى شخص خودشان نخواهند, اين بد است. هركس بتواند جامعه اسلامى را ثروتمند كند و كارهاى بزرگى انجام دهد, ثواب بزرگى كرده است. اين كسانى كه بحمداللّه توانستند در اين چند سال, كشور را بسازند و پرچم سازندگى را در اين كشور بلند كنند, كارهاى بزرگى را انجام بدهند, كارهاى خيلى خوبى كرده اند; اين ها دنياطلبى نيست. دنياطلبى آن است كه كسى براى خود بخواهد; براى خود حركت بكند; از بيت المال يا غير بيت المال, به فكر جمع كردن براى خود بيفتد; اين بد است.
بايد مراقب باشيم. همه بايد مراقب باشند كه اين طور نشود. اگر مراقبت نباشد, آن وقت جامعه همين طور به تدريج از ارزش ها تهيدست مى شود و به نقطه يى مى رسد كه فقط يك پوسته ظاهرى باقى مى ماند. ناگهان يك امتحان بزرگ پيش مى آيد ـ امتحان قيام ابا عبداللّه ـ آن وقت اين جامعه در آن امتحان, مردود مى شود!
گفتند كه به تو حكومت رى را مى خواهيم بدهيم. ريِ آن وقت, يك شهر بسيار بزرگ پُر فايده بود. حاكميت هم مثل استاندارى امروز نبود. امروز,استاندارهاى ما يك مأمور ادارى هستند; حقوقى مى گيرند و همه اش زحمت مى كشند. آن زمان اين طورى نبود; كسى كه مى آمد حاكم شهرى مى شد, يعنى تمام منابع درآمد اين شهر, در اختيار او بود, يك مقدار هم بايد براى مركز بفرستد, بقيه اش هم در اختيار خودش بود, هر كار مى خواست, مى توانست بكند, لذا خيلى برايشان اهميت داشت.
بعد گفتند كه اگر به جنگ حسين بن على نروى, از حاكميت رى خبرى نيست. اين جا يك آدم ارزشى,يك لحظه فكر نمى كند; مى گويد مرده شويِ رى را ببرند; رى چيست؟ همه دنيا را هم به من بدهيد, من به حسين بن على اخم هم نمى كنم, من به عزيز زهرا, چهره هم درهم نمى كشم; من بروم حسين بن على و فرزندانش را هم بكشم كه مى خواهيد به من رى بدهيد؟!
آدمى كه ارزشى باشد, همين است; اما وقتى كه درون تهى است, وقتى كه جامعه, جامعه دور از ارزش هاست, وقتى كه آن خطوط اصلى در جامعه ضعيف شده است, دست و پا مى لرزد; حالا حداكثر يك شب هم فكر مى كند. خيلى حِدّت كردند, يك شب تا صبح مهلت گرفتند كه فكر كنند. اگر يك سال هم فكر كرده بود, باز هم اين تصميم را گرفته بود; اين فكر كردنش ارزشى نداشت. يك شب فكر كرد, بعد گفت بله, من ملك رى را مى خواهم! البته خداى متعال همان را هم به او نداد. آن وقت عزيزان من! فاجعه كربلا پيش مى آيد.
دراين جا يك كلمه راجع به تحليل حادثه عاشورا بگويم و فقط اشاره يى بكنم. كسى مثل حسين بن على (ع) كه خودش تجسّم ارزش هاست, قيام مى كند, براى اين كه جلو اين انحطاط را بگيرد. چون اين انحطاط داشت مى رفت, تا به آن جا برسد كه هيچ چيز باقى نماند; كه اگر يك وقت مردمى هم خواستند خوب زندگى كنند و مسلمان زندگى كنند, چيزى در دستشان نباشد. امام حسين مى ايستد, قيام مى كند, حركت مى كند و يك تنه در مقابل اين سرعت سراشيب سقوط قرار مى گيرد. البته در اين زمينه, جان خودش, جان عزيزانش, جان على اصغرش, جان على اكبرش و جان عباسش را فدا مى كند; اما نتيجه مى گيرد.
(وأنا من حسين) يعنى اين پيامبر, زنده شده حسين بن على است. آن روى قضيه, اين بود; اين روى سكه, حادثه عظيم و حماسه پُرشور و ماجراى عاشقانه عاشوراست, كه واقعاً جز با منطق عشق و با چشم عاشقانه, نمى شود قضاياى كربلا را فهميد. بايد با چشم عاشقانه نگاه كرد, تا فهميد حسين بن على در اين ـ تقريباً ـ يك شب و نصف روز, يا حدود يك شبانه روز ـ از عصر تاسوعا تا عصر عاشورا ـ چه كرده و چه عظمتى آفريده است; لذاست كه در دنيا باقى مانده است و تا ابد هم خواهد ماند. خيلى تلاش كردند كه حادثه عاشورا را به فراموشى بسپارند; اما نتوانستند…(19).
پی نوشتها:
5. بقرة(2) آيه 40.
6. نساء(4) آيه 69.
7. بحار الأنوار, ج42, ص223, ح32.
8. الكامل, ج3, ص167.
9. همان, ج3, ص114.
10. همان, ج3, ص138.
11. همان, ج3, ص99.
12. همان, ج3, ص82.
13. همان, ج3, ص90.
14. همان, ج3, ص91.
15. همان, ج3, ص82.
16. حجرات (49) آيه 6.
17. الكامل, ج3, ص83.
18. همان, ج3, ص59.
19. روزنامه جمهورى اسلامى,19 ارديبهشت 1377.
