نویسندگان: ولی محمد درینی (1) (3)
احسان نامدار جویمی (نویسنده مسئول)(2)، محمد تابان، صید مهدی ویسه
احسان نامدار جویمی (نویسنده مسئول)(2)، محمد تابان، صید مهدی ویسه
چکیده
هدف از نوشتار حاضر، بررسی رابطه‌ی سرمایه نمادین مبتنی بر الگوی ایرانی-اسلامی با سبک زندگی اسلامی بر مبنای سیره رضوی است. با تدوین یک سوال کلی و شش سؤال جزئی، مشخص شد سرمایه نمادین ایرانی-اسلامی با سبک زندگی اسلامی و ابعاد آن (آموزش زندگی دینی در هر زمان، الگوسازی سیره اهل بیت (علیه‌السّلام)، اصول عقاید دینی، اصول تولی و تبری، آموزش بندگی و عبادت و غفلت‌زدایی) رابطه معنادار و به ترتیب برابر با 0/61، 0/73، 0/54، 0/42، 0/38، 0/45، 0/68 دارد. نمونه گیری نیز به روش خوشه‌ای چند مرحله‌ای و تعداد نمونه با استفاده از جدول مورگان برابر با 384 نفر در جامعه‌ی مورد بررسی یعنی شهروندان مناطق 15 گانه‌ی شهر اصفهان است. نتایج نشان می‌دهد هر چه افراد خود و خانواده‌شان را ملتزم به رعایت شئونات اسلامی و پیروی از سبک زندگی اسلامی کنند، بیشتر به نمادهای اقتصادی-اسلامی، اجتماعی-اسلامی و فرهنگی-اسلامی احترام می‌گذارند، در زندگی خود به کار می‌گیرند و استفاده و پیروی از آنها را به دیگران نیز پیشنهاد می‌دهند.واژه‌های کلیدی
سرمایه‌ی نمادین ایرانی اسلامی، سرمایه‌ی نمادین فرهنگی، سرمایه‌ی نمادین اجتماعی، سرمایه‌ی نمادین اقتصادی، سبک زندگی اسلامی بر مبنای سیره‌ی رضویمقدمه
«یکی از ابعاد پیشرفت با مفهوم اسلامی عبارت است از سبک زندگی، رفتار اجتماعی و شیوه‌ی زیستن ما، اگر از نظر معنویت نگاه کنیم که هدف انسان رستگاری، فلاح و نجات است، باید به سبک زندگی اهمیت بدهیم» (خامنه‌ای، 1391).معنویت، به انسان، اطمینان قلبی و آرامش روحی می‌بخشد، آن‌گونه که خداوند در قرآن می‌فرماید: «الَّذِینَ آمَنُوا وَتَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِكْرِ اللَّهِ أَلَا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ؛ آن کسانی که ایمان می‌آورند و دل‌هایشان با یاد خدا سکون و آرامش پیدا می‌کند. به درستی که دل‌ها با یاد خدا آرام می‌گیرد» (رعد/ 28). «هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ السَّكِینَةَ فِی قُلُوبِ الْمُؤْمِنِینَ لِیزْدَادُوا إِیمَانًا مَعَ إِیمَانِهِمْ؛ خداست كه به دل‌های مؤمنان آرامش و اطمینان خاطر داده است تا ایمانی بر ایمان خود بیفزایند» (فتح/ 4). چنین انسانی خود را از دام شهوت نفسانی، مادیات و لذت‌های زودگذر دنیایی می‌رهاند و سعادت را در عفت، پاکدامنی، شرافت و برپایی جامعه‌ای سالم و انسانی می‌داند و کارهایی انجام می‌دهد که به خیر و صلاح خود و جامعه است (ارمکی و نعلچی، 1393: 148).
یکی از راه‌های تبیین الگوی سبک زندگی، شناسایی عناصر و مولفه‌هایی است که اندیشمندان به عنوان ویژگی‌های سبک زندگی برشمرده و در تحقیقات خود بدان اشاره کرده‌اند. به عنوان مثال، برخی اندیشمندان غربی از آنجا که سبک زندگی را شامل همه‌ی رفتارها، افکار، احساس‌ها و کنش‌های اجتماعی افراد دانسته‌اند، مواردی مانند: شیوه‌ی تغذیه، خودآرایی و پوشش، نوع مسکن، وسائل حمل و نقل، شیوه‌های گذران اوقات فراغت و ... را به عنوان بخشی از مولفه‌های سبک زندگی برشمرده‌اند.
در موارد مطرح شده توسط این اندیشمندان، به مولفه‌های زیر اشاره نشده است:
نوع اعتقاد و بینش فرد، نوع اندیشه و منطق حاکم بر اعمال فرد، نوع گرایش و روابط انسانی فرد در خانه و جامعه، نوع احساس‌ها و روابط عاطفی فرد در خانه و جامعه، کیفیت تأمین نیازهای بعدی فردی در محیط‌های مختلف، توجه به دوران قبل و بعد از حیات فرد در دنیا، توجه به جایگاه دین در زندگی فرد، توجه به جایگاه اراده در شکل‌گیری سبک زندگی و توجه به کیفیت اعمال فرد در فرایند سبک زندگی (جانی پور و سروری مجد، 1393: 57-56).
یکی از امتیازهای خاص سبک زندگی اسلامی آن است که در آن به همه‌ی عوامل و عناصر فردی، اجتماعی، عاطفی، اعتقادی، اقتصادی و ... زندگی فرد توجه کرده و تلاش دارد به صورت آیین‌نامه و دستوری کامل و جامع در همه‌ی زمینه‌ها و بدون ایجاد ابهام و نقصی، زندگی فرد را از پیش از تولد تا بعد از حیات، برنامه‌ریزی و هدایت کند. این مطلب بدان معناست که سبک زندگی اسلامی، پیوستاری بزرگ است که مراتب مختلفی با توجه به سطح نگرش‌ها، بینش‌ها و قابلیت‌های افراد دارد.
هرچه قابلیت و توانایی افراد در برخورداری و فهم معارف دینی گسترش یابد، سطح سبک زندگی آنان ترقی پیدا می‌کند و کاهش این سطح بیانگر نداشتن توانایی فرد در فهم معارف و برخورداری از مواهب این نعمت بزرگ است.(5)
از طرف دیگر، انسان موجودی متعالی و همواره به دنبال کمال است و نمادهای کمال و نیمه‌ی گمشده‌ی خود را در هر چیزی جست و جو می‌کند و زمانی که این نمادها را در چیزی می‌یابد، خود را به آن نزدیک یا شبیه می‌کند. این نمادها و سرمایه‌های نمادین به طور کلی به سه گروه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی قابل تقسیم‌بندی هستند که می‌توانند به طور کلی به دو گروه نمادین مبتنی بر الگوی ایرانی-اسلامی (دینی و اخلاقی) و نمادین مبتنی بر الگوی غربی و مادی(لذت‌ها و منافع زودگذر) تقسیم شوند (نامدار، 1393).
جایی از جامعه نیست که بتوان گفت سرمایه‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی وجود ندارند. ازاین‌رو چون سرمایه‌ی نمادین می‌تواند بخشی از سایر سرمایه‌ها تعریف شود، به طور کلی می‌توان گفت سرمایه‌ی نمادین در سراسر جامعه وجود دارد و حضورش احساس می‌شود و می‌تواند از زمانی به زمانی دیگر و از مکانی به مکان دیگر تغییر یابد و گونه‌های مختلف به خود بگیرد (نامدار، 1393).
حال با توجه به مسائل مطرح شده، چگونگی تأثیر سرمایه‌ی نمادین بر گفتار، پندار و کردار(سبک زندگی) مردم احساس می‌شود و از این رو در پی بررسی رابطه‌ی سرمایه‌ی نمادین مبتنی بر الگوی ایرانی-اسلامی با سبک زندگی اسلامی مبتنی بر سیره‌ی رضوی در ایران هستیم تا بتوانیم با تغییر در یکی، متغیر دیگر را توسعه و ارتقا بخشیم.
ادبیات نظری
در قرآن کریم مرتب درباره‌ی افزایش ابعاد ایمانی به افراد جامعه‌ی ایمانی امر شده (6) و در تعریف منافقان نیز مسئله‌ی نزدیکی و دوری آنان به کفر و ایمان مطرح شده است (7) (جانی‌پور و سروری‌مجد، 1393: 58).ابعاد و مولفه‌های سبک زندگی اسلامی مبتنی بر الگوی سیره‌ی رضوی عبارت‌اند از:
1. غلبه‌ی رویکرد آموزشی در مناسک عبادی
هر انسانی برای بیان مطالب و مقاصد ذهنی خویش، گونه‌ای از قالب‌های بیانی را اخذ کرده و از آنها برای وصول به مطلوب ذهنی خود در کلام استفاده می‌کند. استفاده از قالب‌های بیانی، امری کاملاً طبیعی است و در حقیقت همچون بافت متن، در زمینه‌ی هر جمله‌ای وجود داشته و محتوای اصلی آن جمله را بیان می‌کند(همان: 63).در ادعیه‌ی رضوی، فراوانی قالب بیانی «تجلیل» نسبت به دیگر قالب‌های بیانی بیشتر است. منظور از تجلیل، عبارت‌هایی است که در آن، فرد به همراهی یا دوستی با شخصی یا پیروی از مذهب و مسلکی افتخار می‌کند و آن را بزرگ می‌شمرد. همچنین در بسیاری از موارد مشاهده می‌شود گوینده یا نویسنده در ابتدای کلام، به تعدادی از افراد و گروه‌ها درود و سلام فرستاده و با احترام از ایشان یاد می‌کند. در حقیقت باید گفت تجلیل از این مقام‌ها و افراد، به خاطر جایگاه آن شخصیت یا گروه و اهمیت آن در منویات متکلم است. در برخی موارد، گوینده‌ی کلام قصد دارد با اشاره به آن مقام و جایگاه، آن فرد را به عنوان الگو و اسوه معرفی کند. این مطلب به ویژه در مواقعی که برخی اوصاف و ویژگی‌های آن فرد نیز بیان می شود، جلوه‌ی بیشتری پیدا می‌کند (یاوری و جانی‌پور، 1388: 96-78).
2. الگوسازی از اهل بیت (علیه‌السّلام) با توصیف و معرفی ایشان
در ادعیه‌ی امام رضا (علیه‌السّلام)، ایشان تلاش دارند بیش از آنکه به رفع حوائج مردم پرداخته و متونی را صرفاً برای برآورده شدن حاجت‌های مادی و معنوی به مردم آموزش دهند، نقش و جایگاه اهل بیت (علیه‌السّلام)، دین اسلام و قرآن کریم را به مردم جامعه گوشزد کرده و آنان را متوجه این مهم سازند که برکت‌ها و خیرهای موجود به واسطه‌ی حضور این افراد و موارد است و همه‌ی نواقص و کمبودها نیز با توجه به این افراد و موارد برطرف می‌شود (جانی‌پور و سروری مجد، 1393: 65). نکته‌ی جالب آن است که در بسیاری از ادعیه‌های صادره از امام رضا (علیه‌السّلام) مشاهده می‌شود پیش از بیان هرگونه مطلب و درخواستی، از پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) و اهل بیت (علیه‌السّلام) به تجلیل اشاره شده و در برخی موارد به صراحت از آنان نام برده شده است (به عنوان مثال ر.ک: ادعایه‌ی شماره‌ی 4، 8، 9، 10، 11، 18 و....).در موارد متعددی نیز به جایگاه والای اهل بیت (علیه‌السّلام) در نظام خلقت و همچنین جایگاهشان در نزد خداوند و اینکه امور هستی در دست اهل بیت (علیه‌السّلام) است، اشاره شده و بدین وسیله تلاش شده تا جامعه‌ی اسلامی از خلال قرائت این دعاها در مناسبت‌های مختلف و در هنگام وقوع حوادث و مشکلات، متوجه مقام شامخ اهل بیت عصمت و طهارت (علیه‌السّلام) شده و از این طریق به آنان تقرب جویند (به عنوان مثال ر.ک: ادعیه‌ی شماره‌ی 21، 23، 32 و...).
به عنوان نمونه می‌توان به بخشی از دعای شماره‌ی 21 اشاره کرد که در آن به تجلیل از امیرالمومنین (علیه‌السّلام) پرداخته و می‌فرمایند:
و أنَّ علیاً أمیرالمؤمنینَ سَیدُ الأوصیاء و وارثُ عِلمِ الأنبیاء عَلَمُ الدِّینِ و مُبیرُ المُشرکینَ و مُمیَزُ المُنافِقینَ وَ مُجاهِدُ المَارقینَ إمامِی و حُجَّتِی وَ عُروتَی وَ صِراطِی و دَلیلی و مَحَجَّتی و مَن لا اثِقُ باعِمالی و لَو زَکَت و لَا أراها مُنجیةً لی و لَو صَلَحت إلا بوِلایتهِ و الأئتِمامِ به و الإقرار بِفَضائلهِ و القَبُول مِن حَمَلتِها و التَّسلیمِ لِرواتَها و أقِرُّ بأوصیائهِ مِن أبنائهِ أئمةً و حُجَجاً و أدلةً و سُرُجاً و أعلاماً و منَاراً و سادةً و اَبراراً.
مشخص است که استفاده از این قالب بیانی و الفاظ و عبارت‌های تجلیلی، با هدف معرفی اهل بیت (علیه‌السّلام) به عنوان الگوهای مطرح در سبک زندگی اسلامی بوده و کاملاً رویکردی تربیتی داشته است (جانی‌پور و سروری‌مجد، 1393: 66).
3. تبیین اصول عقاید و ضرورت‌های دین
در ادعیه‌ی رضوی موارد متعددی از عبارت‌ها و جمله‌ها وجود دارد که بر تسبیح، تحمید، تهلیل و تکبیر خدای تعالی اشاره دارد. مثلاً در رابطه با تسبیح خداوند می‌فرمایند: «سُبحانَ اللهِ، و الحَمدُ للهِ، وَ لا إله إلا اللهُ، و اللهُ اکبر» (دعای 3)، «سُبحانَ اللهِ کَمَا یَنبغِی للهِ، الحَمدُ للهِ کَمَا یَنبغِی للهِ، لا إلهَ إلا اللهُ کَما یَنبغِی للهِ، اللهُ اکبر کَمَا یَنبغِی للهِ، لا حَولَ و لا قُوةَ إلا باللهِ کَما یَنبغِی لله و...» (دعای 4). در دعای شماره‌ی ششم نیز به تمحید الهی پرداخته و می‌فرمایند: «اللهُمَ لکَ الحَمدُ علَی مَرَدِّ نوَازل البَلاءِ و مُلمَّاتُ الضَّراءُ... و لَکَ الحَمدُ رَبِّ عَلی هَنیءِ عَطائِکَ... و لَکَ الحَمدُ عَلَی إحسانِکَ الکَثیرِ... و لَکَ الحَمدُ یا رَبِّ علَی تَثمِیرکَ قَلیلَ الشُّکر...»در خصوص تهلیل نیز می‌فرمایند: «لا إله إلا اللهُ المَلِکُ الحقَ المُبین» (دعای 19)، «یا مَن لا شَبیةَ لهُ و لا مِثالَ، أنتَ اللهُ الذَّی لا إله إلا أنتَ و لا خالِقَ إلا أنتَ، تُفنی المَخلوقِینَ و تَبقَی أنتَ، حَلُمتَ عَمَّن عَصاکَ و فِی المَغفِرةِ رِضاَک» (دعای 40) و «لا إله إلا اللهُ رَبُّنا و رَبُّ آبائِنَا الأولینَ لا إلهَ إلا اللهُ إلها واحداً و نَحنُ لَهُ مُسلمِونَ لا إلهِ إلا اللهُ لا نَعبُدُ إلا ایَّاه- مُخلصِینَ لَهُ الدِّینَ و لو کَرِهَ المُشرکُون» (دعاى 74).
در خصوص موضوع تکبیر نیز می‌فرمایند: «اللهُ اکبر، اللهُ اکبر، اللهُ اکبر عَلی مَا هَدانا، اللهُ اکبر عَلی ما رَزقَنا مِن بَهیمةِ الأنعام...» (دعای 62)، «بسمِ الله العَظیم بسم اللهِ العَظیم ربِّ العرشِ العَظیم إلا ذَهَبت و انقَرضَت» (دعای 43) (جانی‌پور و سروری‌مجد، 1393: 68).
4. تأکید بر اصل تولی و تبری و لزوم رعایت تعادل در آن
دعا، درخواست چیزی از خداوند به نحوی رسمی‌تر از مناجات بوده و در عین حال با قالب بیانی «درخواست» نیز متفاوت است، چرا که «دعا» نوعی درخواست عمومی و «درخواست» یک خواهش و طلب شخصی و فردی است (یاوری و جانی‌پور، 1388: 96-78).به عنوان مثال حضرت (علیه‌السّلام) برای طلب غفران، در دعای شماره‌ی هفتم می‌فرمایند: «یا کَریمُ اغِفر لِمَن فِی مَشارقِ الارضِ و مَغارِبها مِن المُؤمنینَ و المُؤمنات» و نشان‌دهنده‌ی آن است که ایشان این طلب غفران را برای همگان خواسته‌اند. باید گفت آن امام همام (علیه‌السّلام) تلاش داشتند ضمن صدور ادعیه برای رفع حوائج و مشکلات مردم و همچنین طلب مغفرت، رزق و ... از خداوند متعال، به مقام و جایگاه خاص ائمه اطهار (علیه‌السّلام) در جامعه‌ی اسلامی نیز اشاره کرده و مردم را نسبت به این امر آگاه سازند تا به ایشان تقرب جسته و از دشمنان ایشان برائت جویند. این مطلب در منظومه‌ی معارف اسلامی، به اصل «تولی و تبری» معروف بوده و به عنوان یکی از فروع دین اسلام شناخته می‌شود که در ادعیه‌ی رضویه آموزش داده شده و خود یکی از الگوهای تربیتی به کار گرفته شده توسط آن حضرت (علیه‌السّلام) است (جانی‌پور و سروری‌مجد، 1393: 70).
5. آموزش آداب عبادت و بندگی
امام رضا هنگام دعا، بر این مسئله تأکید دارند که در ابتدا بر پیامبر مکرم اسلام (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) و ائمه اطهار (علیه‌السّلام) صلوات و درود فرستاده و سپس با توسل و شفیع قرار دادن ایشان، از خداوند طلب حاجت شود. باید گفت این مسئله در اکثر ادعیه‌ی صادر شده از ایشان وجود داشته و در برخی ادعیه نیز به صراحت بدان دستور داده‌اند. به عنوان مثال در دعای شماره‌ی 32 می‌فرمایند: «یَا ماجدُ یا واحدُ یا کَریمَ یا دائمُ اتوجَهُ إلیکَ بمُحمدٍ نَبیکَ نَبیِّ الرَّحمةِ (صلی الله علیه و آله و سلم) یا محمدُ یا رسولَ اللهِ إنی اَتوجَّهُ بک إلی اللهِ رَبِّکَ و رَبی و ربِّ کُلِّ شَیء أن تُصلَی عَلَی مُحمد و اَهل بیتهِ و اسألکَ نَفحةً کَریمةً مِن نَفحاتکَ و فَتحاً یَسیراً و رِزقاً واسعاً.»رعایت ادب در طلب دعا، دعا برای همگان، اولویت‌سنجی در دعا و اولویت دعا برای مومنان از مواردی است که در ادعیه‌ی رضویه بدان اشاره و آموزش داده شده‌اند(همان: 71).
6. غفلت‌زدایی از افراد و جامعه
جمله هایی توسط امام رضا (علیه‌السّلام) به عنوان تذکر به مردم و هوشیار کردن آنان برای تقرب به خداوند متعال و افزایش آگاهی مردم برای دین‌داری استعمال شده است. به عنوان نمونه، ایشان در دعای شماره‌ی هشتم می‌فرمایند:إلهی بدَت قُدرتکَ و لَم تَبدُ هَیئةُ لَک فَجهلوکَ و قَدَّروکَ و التَّقدیرُ علَی غَیر ما به شَبَّهُوک فَأنا بَریءُ یا إلهی مِنَ الذَّین بالتَشبیهِ طَلبُوکَ لَیس کَمثلِکَ شَیء و لَن یُدرکوکَ ظاهرُ ما بِهم مِن نَعمتکَ دَلَّهُم عَلیکَ لَو عَرفُوک و فی خَلقکَ یا إلَهی مَندوُحةُ أن یَتناوَلُوک بل شَبِّهوکَ بخَلقکَ فَمِن ثُم لَم یَعرفُوکَ و اتخَذُوا بَعضَ آیاتکَ ربَّا فَبذلکَ و صفُوک فَتعالیتَ یا إلهی و تَقَدَّسَت عَمَّا به المُشبَهِّونَ نَعتُوکَ یا سَامِعَ کلِّ صَوتٍ و یا سابِقَ کُلِّ فَوتٍ یا مُحیی العِظام و هیَ رَمیمُ و مُنشئهَا بعدَ المَوتِ صلِّ علَی محمدٍ و آل محمدٍ و اجَعل لی من کُلِّ هَمِّ فَرجاً و مَخرجاً و جَمیعِ المُؤمنینَ إنکَ عَلی کُلِّ شَی ءٍ قَدیرُ.
بخش اول این دعا در راستای آگاه‌سازی مردم به صفات واقعی خداوند متعال و بیان دقیق معارف الهی با هدف غفلت‌زدایی از جانب آن امام همام (علیه‌السّلام) صادر شده و تنها در بخش پایانی، برای رفع حوائج مومنان دعایی ذکر شده است. این موارد در ادعیه‌ی رضویه بیانگر این مطلب‌اند که حضرت (علیه‌السّلام) تلاش دارند از هرگونه موقعیت و فرصتی برای تبلیغ معارف دین و تربیت جامعه‌ی اسلامی استفاده کنند و این خود مقدمه‌ای برای ترویج سبک زندگی اسلامی است (جانی‌پور و سروری‌مجد، 1393: 74).
7. بایدها و نبایدهای مسیر زندگی
امام رضا (علیه‌السّلام) می‌فرمایند توسل به اهل بیت (علیه‌السّلام)، دستور الهی است. به عنوان مثال ایشان در دعای شماره‌ی 18 می‌فرمایند: «اللَّهُمَّ یا رَبِّ أنتَ عَظمتَ حَقنا أهلَ البَیتِ فَتوسَّلوا بنَا کَما أمرت و أملُوا فَضلکَ و رحَمتکَ و تَوقَّعُوا إحسانکَ و نِعمتکَ فَاسقِهِم سَقیاً نَافِعاً عَاماً...» و سپس در ادعیه‌ی دیگری بر توسل به اهل بیت (علیه‌السّلام) توصیه کرده و به عنوان مثال در دعای شماره‌ی 21 این‌گونه دعا می‌کنند:تَوسَّلتُ بهم إلیکَ- مُتقرباً إلی رَسولکَ مُحمد صلی الله علیه و آلهِ ثُمَ عَلِیٍّ أمیرِ المُؤمنین و الزهراءِ سَیِّدةِ النِساء العَالمین و الحَسَنِ و الحُسینِ و عَلیٍّ و مُحمدٍ و جَعفرٍ و موسی و عَلِیٍّ و مُحمدٍ و عَلِیٍّ و الحَسنِ و مَن بَعدهُم یُقیِمَ المَحجَّةَ إلی الحُجَّةِ المَستُورةِ مِنَ وُلدهِ المَرجُوِّ للامَّةِ مِن بعدهِ اللهُمِ فَاجعَلهُم فی هَذا الیَومِ و مَا بَعدهُ حِصنی مِنَ المَکارهِ... اللهُم بتَوسُّلی بِهم إلیکَ و تَقَرُّبی بَمَحبتهِم و تَحصُّنی بإمامتَهم افتَح عَلی فی هَذا الیَوم ابوابَ رِزقِکَ و انشُر علی رحَمتکَ و حَبِّبنی إلی خَلقِکَ و جَنبِنی بُغضَهُم و عَداوتَهُم إنکَ عَلی کُلِّ شَیءٍ قَدیرُ.
همچنین در این رابطه می‌توان به دعای شماره‌ی 23 اشاره کرد که بخش سوم آن کاملاً با این رویکرد صادر شده است و در کتاب‌های ادعیه به صورت جداگانه تحت عنوان «دعای توسل» یاد می‌شود.
در رابطه با توبه نیز در دعای شماره‌ی 21 با حالتی مناجات‌گونه به حدیث نفس پرداخته و می‌فرمایند:
بسم الله الرحمن الرحیم اللهُمَّ إن ذُنوبی و کَثرتَها قَد اخلقَت وَجهی عنِدکَ و حَجبتَنی عَن استیهَال رَحمتکَ و باعَدتنی عَن [استیجَار] [استنجاز] استیجاب مَغفرتِکَ وَ لَو لا تَعلُّقی بآلائکَ و تَمَسُّکی بالرَّجاء لِمَا وَعدتَ امثالِی مِنَ المُسرفیِنَ و أشباهی مِنَ الخَاطئینَ بقُولِکَ یا عِبادیَ الذینَ اَسرفُوا عَلی انفُسهِم لا تقَنَطُوا مِن رحمةِ اللهِ إن اللهَ یغَفِرُ الذُنوبَ جَمیعاً إنهُ هُوَ الغَفُورُ الرَّحیمُ و حَذرتَ القانطِینَ مِن رَحمتکَ فَقُلتَ و مَن یَقنطُ مِن رَحمةِ رَبهِ إلا الضالُونَ ثُمَّ نَدبتَنا بِرحمتکَ إلَی دعُائکَ فَقُلتَ ادعُونی استَجب لَکُم إن الذینَ یسَتکبروُنَ عَن عبادَتی سَیدخُلَون جَهنَّم داخرِین.
مقام شامخ ائمه اطهار (علیه‌السّلام) از هرگونه پلیدی و رجسی دور بوده، استفاده از این عبارت‌ها، با هدف طرح الگوی مطرح در سبک زندگی اسلامی است و کاملاً رویکردی تربیتی دارد (جانی‌پور و سروری‌مجد، 1393: 76-75).
جدول 1. ابعاد سبک زندگی اسلامی مبتنی بر سیره‌ی رضوی
|
شماره‌ی |
ابعاد سبک زندگی اسلامی مبتنی بر سیره‌ی رضوی |
|
1 |
آموزش زندگی دینی |
|
2 |
آموزش بندگی و عبادت |
|
3 |
اصول عقاید دینی |
|
4 |
اصول تولی و تبری |
|
5 |
الگوسازی سیره‌ی اهل‌بیت (علیه‌السّلام) |
|
6 |
غفلت‌زدایی |
منبع: (جانی‌پور و سروری‌مجد، 1393: 79-53)
سرمایه‌ی نمادین (8)
مفهوم سرمایه‌ی نمادین، مهم‌ترین بخش کار بوردیو در نظریه‌ی قدرت نمادین (9) است. وی در تعریف این مفهوم می‌گوید: من به هر نوع از سرمایه (اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی) چنانچه از مقوله‌های فاهمه (10) دریافت شود، به اصول بینش و تقسیم به نظام‌های طبقه‌بندی کننده و به قالب‌های شناختی که تا اندازه‌ای محصول درون کالبدی شدن ساختارهای عینی مربوطه یعنی ساختارهای توزیع سرمایه در میدان هستند، سرمایه‌ی نمادین می‌گویم (1384: 155).به کار بردن لفظ «هر نوع سرمایه» این طور می‌نمایاند که سرمایه‌ی نمادین صورت تغییر شکل و معنا یافته‌ی سایر سرمایه‌هاست. فونتن، سرمایه‌ی نمادین را محصول تغییر رابطه‌ی قدرت در رابطه‌ی معنایی می‌داند که اثر خشونت غیرمادی اشکال دیگر سرمایه را بر وجدان‌ها مشخص می‌کند (شویره، 1385: 100).
در واقع، این سرمایه به نوعی معنای آشکار وجوه دیگر سرمایه‌اندوزی است. هر نوع سرمایه (اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی) به درجه‌های مختلف مانند سرمایه‌ی نمادین عمل می‌کند، طوری که بهتر باشد، به دقیق‌ترین وجه، از اثرهای سرمایه‌ی نمادین سخن گفته شود، به ویژه زمانی که این سرمایه بازشناسی آشکار و عملی پیدا می‌کند. برای بررسی حرکت جهشی انواع سرمایه‌ها به سوی اثرهای نمادین خود، می‌توانیم از مثال «نام خانوادگی» افراد استفاده کنیم. نام خانوادگی، نام آبا و اجدادی (11) است که به طور نمادین، تمام ثروت‌های عادی و غیرعادی گردآمده و به ارث رسیده را انبار می‌کند و دارنده‌ی این نام به دلیل قدرت (فضائل) (12) نمادینی که دارد، همه را به دنبال خود می‌کشاند (شویره، 1385: 101).
به عبارت دیگر، می‌توان گفت سرمایه‌ی نمادین هر نوع از سرمایه است که دسته‌ای از اعضای اجتماع آن را درک می‌کنند، به رسمیت می‌شناسند و برای آن ارزش قائل می‌شوند. سرمایه‌ی نمادین که از شأن و حیثیت شخص سرچشمه می‌گیرد، مجموعه ابزارهای نمادینی چون پرستیژ، احترام، قابلیت‌های فردی در رفتارها (کلام و کالبد) و شکوه و فرهمندی را به فرد اعطا می‌کند (فکوهی، 1384: 300).
با توجه به موارد بیان شده، باید گفت در درجه‌ی اول، سرمایه‌ی نمادین نوع تغییر شکل یافته هر نوع سرمایه است که به عنوان نماد و سمبل تلقی می‌شود، دارنده‌ی آن از جانب مردم مورد عزت و احترام قرار می‌گیرد و نوعی پرستیژ است. به بیانی دیگر، سرمایه‌ی نمادین را باید به عنوان بُعدی از هر سرمایه دانست (نامدار، 1393)
حالت اول:
منبع: (نامدار، 1393)
حالت دوم:
منبع: (نامدار، 1393)
در حالت اول، سرمایه‌ی نمادین را می‌توان به عنوان متغیری جداگانه از سایر سرمایه‌ها و به عنوان سرمایه‌ی چهارم و در حالت دوم، به عنوان یک بُعد از هر سرمایه محسوب کرد.
در ادامه، به تعاریف سرمایه‌های فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی و ابعاد سرمایه‌ی نمادین می‌پردازیم:
سرمایه‌ی فرهنگی: (13)
از دیدگاه بوردیو، سرمایه چیزی است که به عنوان رابطه‌ی اجتماعی درون یک سازواره (14) از تعامل‌ها عمل می‌کند و دامنه‌ی آن بدون هیچ تمایزی به تمام کالاها، اشیاء و نشانه‌هایی که خود را به عنوان چیزهایی کمیاب و ارزشمند عرضه می‌دارند (و در یک ساختار مشخص اجتماعی مورد قضاوت هستند) کشیده می‌شود.سرمایه‌ی فرهنگی به عنوان رابطه‌ای اجتماعی درون سازواره‌ای از تعامل‌ها که مشتمل بر دانش فرهنگی است عمل می‌کند، و منتهی به قدرت و منزلت می‌شود (روحانی، 1388: 9).
سرمایه‌ی اجتماعی: (15)
سرمایه‌ی اجتماعی دلالت بر اشکالی از سازمان چون اعتماد، قواعد و شبکه‌ها دارد که می‌توانند کارایی جامعه را از راه کنش‌های متناسب تسهیل کنند. در نتیجه، تعاون خودانگیخته از طریق سرمایه‌ی اجتماعی تسهیل می‌شود (ازکیا و غفاری، 1383: 278).در اندیشه‌ی پاتنام و فوکویاما، سرمایه‌ی اجتماعی به عنوان پدیده‌ی جامعه شناسانه‌ی کلان لحاظ شده است. به نظر آنها ملت‌ها می‌توانند از سطوح متفاوت سرمایه‌ی اجتماعی برخوردار باشند تا فرصت تحقق مردم سالاری یا صنعتی شدن فراهم شود، در نهایت در شرایط وجود سرمایه‌ی اجتماعی شاهد بسط و گسترش فرایند مشارکت در حوزه‌های مختلف اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی و نیز بسط انجمن‌های داوطلبانه خواهیم بود، فرایندی که می‌تواند سازوکار موثری برای نیل به توسعه باشد (همان: 279).
سرمایه‌ی اقتصادی:
سرمایه‌ی اقتصادی فرد با گویه‌های وسایل رفاهی، درآمد فرد (در صورت دارا بودن)، درآمد پدر، نحوه‌ی مالکیت منزل، مالکیت تلفن همراه، رایانه، ماشین و نوع اتومبیل، زمین، باغ و سپرده‌ی بانکی سنجیده می‌شود (نامدار، 1393).سرمایه‌ی اقتصادی به دو صورت جاری و غیر جاری وجود دارد:
سرمایه‌ی اقتصادی جاری: نوعی از سرمایه‌ی اجتماعی که به سرعت قابلیت تبدیل به وجه نقد (پول) را دارد.
سرمایه‌ی اقتصادی غیر جاری: نوعی از سرمایه‌ی اجتماعی که به سرعت قابلیت تبدیل به وجه نقد (پول) را ندارد (همان).
ابعاد سرمایه‌ی نمادین با استفاده از الگوی احسان نامدار جویمی (1393):
1. سرمایه‌ی نمادین فرهنگی
این سرمایه، جزئی از سرمایه‌ی فرهنگی است که نزد مردم به عنوان نماد محسوب می‌شود و برای دارنده‌ی آن احترام و منزلت خاصی قائل هستند(البته باید به این نکته اشاره کرد که سرمایه‌ی نمادین فرهنگی به معنای داشتن سرمایه‌ی فرهنگی بیشتر نیست و گاهی خلاف آن نیز صدق می‌کند، یعنی شاید در برخی مناطق و میان افراد خاصی، فرهنگ خاص یا فرهنگ منفی و متضاد با فرهنگ پذیرفته شده به عنوان سرمایه‌ی نمادین فرهنگی دارای ارزش و احترام باشد). ولی در کل باید گفت سرمایه‌ی نمادین فرهنگی، نوعی از سرمایه‌ی فرهنگی محسوب می‌شود که به عنوان نماد و سمبل و پرستیژ استفاده می‌شود و دارنده‌ی آن، از جانب مردم (یا گروهی خاص) مورد احترام قرار می‌گیرد.2. سرمایه‌ی نمادین اجتماعی
جزئی از سرمایه‌ی اجتماعی محسوب می‌شود که میان مردم از احترام و منزلت بالایی برخوردار است و به عنوان نماد تلقی می‌شود (مانند عضویت، همکاری، مشارکت و ارتباط با اشخاص و گروه‌هایی که مردم آن را به عنوان نماد به شمار می‌آورند و برای فرد، منزلت احترام همراه دارد)(البته باید به این نکته اشاره کرد که سرمایه‌ی نمادین اجتماعی به معنای داشتن سرمایه‌ی اجتماعی بیشتر نیست و گاهی خلاف آن نیز صدق می‌کند، یعنی شاید در برخی مناطق و میان افراد خاصی، زندگی بدون رفت و آمد و ساده به عنوان سرمایه‌ی نمادین اجتماعی دارای ارزش و احترام باشد). ولی در کل باید گفت سرمایه‌ی نمادین اجتماعی، گونه‌ای از سرمایه‌ی اجتماعی است که به عنوان نماد و سمبل و پرستیژ استفاده می‌شود و دارنده‌ی آن، از جانب مردم مورد احترام قرار می‌گیرد.3. سرمایه‌ی نمادین اقتصادی
با توجه به مطالب بیان شده می‌توان گفت این سرمایه جزئی از سرمایه‌ی اقتصادی بوده که به عنوان نماد توسط جامعه پذیرفته شده و دارنده‌ی آن، از طرف مردم صاحب احترام و منزلت است. سرمایه‌ی اقتصادی، دربرگیرنده‌ی هر نوع سرمایه و دارایی مشهودی است که دارنده می‌تواند آن را به سرعت به وجه نقد تبدیل کند (البته باید به این نکته اشاره کرد که سرمایه نمادین اقتصادی به معنای داشتن سرمایه‌ی اقتصادی بیشتر نیست و گاهی خلاف آن نیز صدق می‌کند، یعنی شاید در برخی مناطق و میان افراد خاصی، ساده‌زیستی و زندگی بدون تجمل، به عنوان سرمایه‌ی نمادین اقتصادی، دارای ارزش و احترام باشد).در پایان، مثال‌هایی برای انتقال بهتر مفاهیم بیان می‌شود. امیدواریم در فهم و نزدیک شدن محققان به معنای واقعی این سرمایه مثمرثمر واقع شود.
سرمایه‌ی نمادین، نیمه‌ی گمشده‌ی هر فردی است که به صورت انتزاعی وجود دارد و می‌تواند حالت بیرونی و ظاهری یابد. فرد این نیمه را در هر چیزی جست‌وجو می‌کند، برای نماد و دارنده‌ی آن، احترام و منزلت قائل است و خود را به آن نزدیک و مشابه می‌کند. این سرمایه به طور کلی به دو صورت اخلاقی-دینی(ایرانی-اسلامی در کشور ایران) و مادی‌گرایانه و لذت‌جویانه (غربی) وجود دارد.
سرمایه‌ی نمادین غربی به دنبال نمادهای لذت‌گرایانه و مادی‌گرایانه صرف و زودگذر و سرمایه‌ی نمادین ایرانی-اسلامی (دینی- اخلاقی) مبتنی بر سادگی و سبک زندگی مبتنی بر قرآن و اهل بیت (علیه‌السّلام) است.
در مقاله‌ی پیش رو، ابعاد سرمایه‌ی نمادین، مبتنی بر رویکرد ایرانی-اسلامی و مولفه‌های آن نیز بر مبنای رویکرد ایرانی-اسلامی طراحی و تبیین شده است.
سرمایه‌ی نمادین اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی به معنای سرمایه و ارزش بیشتر نیست، بلکه می‌تواند به معنای سرمایه‌ی ارزان‌تر و ساده‌تر هم ظهور کند. مثلاً زندگی بزرگانی مانند امام خمینی (رحمةًاللهعلیه) (رحمةًاللهعلیه) می‌تواند نمادی از ساده زیستی و بی آلایشی باشد که توسط پیروان مورد استفاده قرار گیرد.
همچنین سرمایه‌ی نمادین از زمانی به مکانی متفاوت است، با گذشت زمان، نمادهای مختلفی ظهور می‌یابد، کاربردی می‌شود و امکان دارد حتی نمادی که قبلاً منسوخ شده است، رونق بگیرد و برعکس.
با بررسی‌های صورت گرفته مشخص شد تحقیقی در زمینه‌ی بررسی حاضر، در ایران و جهان انجام نشده است و از این رو بررسی این عنوان بسیار مهم، برای محققان نوشتار پیش رو ایجاد شد.
پیشینه
تحقیقی با عنوان «بررسی جامعه‌شناختی رابطه‌ی سرمایه‌ی نمادین و نگرش به حقوق شهروندی (مطالعه‌ی موردی شهر تبریز)» توسط مرتضی حضرتی برای اخذ مدرک کارشناسی ارشد در سال 1392 انجام شده است. نمونه‌ی مورد بررسی شامل 400 نفر از افراد بالای 15 سال مناطق شهری تبریز است و نتایج نشان می‌دهد میان سرمایه‌ی نمادین با نگرش به حقوق شهروندی، مدنی و اجتماعی رابطه‌ی معنادار وجود دارد.ماهگل عبدالله‌زاده مینایی تحقیقی با عنوان «تأثیر سرمایه‌ی نمادین خانواده بر خشونت خانگی» برای اخذ مدرک کارشناسی ارشد در سال 1390 انجام داد. سرمایه‌ی نمادین در این تحقیق با توجه به نظریه‌ی بوردیو بررسی شده و از بین جامعه‌ی آماری یعنی زنان متأهل ساکن تهران، 385 نفر به عنوان نمونه‌ی مورد بررسی انتخاب شده‌اند. ابزار مورد استفاده نیز پرسش‌نامه‌ی محقق ساخته و از طرفی 15 مصاحبه‌ی نیمه‌ساختاریافته است. با توجه به یافته‌ها، میان سرمایه‌ی نمادین (اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی) با خشونت خانگی (16) رابطه‌ی مثبت و معنادار وجود دارد و با افزایش سرمایه‌ی نمادین، نوع خشونت از فیزیکی به روانی و اجتماعی تغییر می‌کند.
معصومه پیری تحقیقی با عنوان «بررسی نقش تعامل نمادین در صمیمیت زوجین از دیدگاه زنان شهرستان کرج» برای اخذ مدرک کارشناسی ارشد در سال 1390 انجام داد. این بررسی حاصل مصاحبه با 100 نفر از زنان تحصیل کرده‌ی ساکن شهرستان کرج بوده که به روش کیفی و تحلیل محتوا انجام شده است. نتایج نشان می‌دهد مشورت و در جریان گذاشتن همسر در امور جاری و کارهای شخصی، داشتن گفت‌وگوی صمیمانه و سازنده باعث صمیمیت میان زوجین بوده و این عوامل نشان دهنده‌ی توجه و علاقه‌ی مرد به همسر خود است. در آخر به خانواده‌های ایرانی پیشنهاد شده از گفت‌وگوهای دوستانه و صمیمانه با همسر خود استفاده کنند تا خانواده‌ی گرم‌تر و صمیمی‌تری داشته باشند.
تحقیقی با عنوان «امکانات سیاسی در نظریه‌ی جامعه‌شناختی پیر بوردیو: تولید نظریه سیاسی» توسط رسول بابایی در سال 1390 صورت گرفته است. به نظر نگارنده، در نظریه‌ی جامعه‌شناختی بوردیو، تمامی عناصر و مولفه‌های بنیادی یک نظریه‌ی سیاسی وجود دارد و عناصر و مولفه‌ها، شناسایی و ترکیب آنها در چارچوبی نظری در نظریه‌ی سرمایه‌ی سیاسی بازسازی شده است. در این راستا از مفاهیمی همچون عادت‌واره، میدان، سرمایه‌ی نمادین، زبان، قدرت و خشونت نمادین استفاده بهره برده شده است.
تحقیقی با عنوان «بازیابی سرمایه‌ی نمادین در اندیشه و کلام امام خمینی (رحمةًاللهعلیه)» توسط منصور انصاری و فاطمه طاهرخانی در سال 1388 به رشته‌ی تحریر درآمده است. در این تحقیق به سرمایه‌های اجتماعی، فرهنگی و نمادین امام خمینی (رحمةًاللهعلیه)، به عنوان رهبر نهضت اسلامی ایران و بنیان‌گذار جمهوری اسلامی ایران، پرداخته شده است. در این تحقیق سرمایه‌ی نمادین در سرمایه‌ی اجتماعی و فرهنگی امام خمینی (رحمةًاللهعلیه) شناسایی و تعریف و به عنوان میراثی برای کنشگران حاضر معرفی شده و در اختیار حاضران میدان‌های سیاسی جمهوری اسلامی ایران قرار گرفته است.
دنا گاورلیوک و همکاران تحقیقی با عنوان «سرمایه‌ی نمادین و ابعاد سرمایه‌ی فرهنگی برای سازمان‌های آموزشی رومانیایی» در سال 2014 نوشتند. در این تحقیق به سرمایه‌ی نمادین به عنوان موتور ژنراتور ایجادکننده‌ی الگوهای باز در محیط آموزشی اشاره شده است. محقق به بررسی مشکلات و معضلات فکری و رفتاری نظام آموزشی غرب رومانی می‌پردازد و راه‌حل فکری و عملی ارائه می‌کند. سرمایه‌ی نمادین را به عنوان نظریه‌ی نوسازی رابطه‌ای برای بهبود نظام آموزشی کشور پیشنهاد می‌دهد که ریشه در نگرش‌های اجتماعی و تاریخ فرهنگی کشور دارد.
سوزان بن و ریچارد جونز تحقیقی با عنوان «نقش سرمایه‌ی نمادین در اختلاف‌های سهامداران» در سال 2009 انجام و تاریخچه‌ی 30 ساله‌ی مجادله و رابطه با ذی‌نفعان دفع زباله‌ی مواد شیمیایی در کارخانه‌های بزرگ را مورد بررسی قرار دادند. محققان به بررسی این موضوع پرداختند که چرا هرچه مسئولان و مردم، این صنعت را وادار به دفع سال زباله‌های صنعتی و شیمیایی می‌کنند، باز تلاش جدی برای دفع زباله‌های صنعتی و شیمیایی نمی‌شود؟ نتیجه به دست آمده آن است که ذی‌نفعان و صاحبان صنایع در پی اصلاح وجه ظاهری و نمادین و حفظ نمادین اصلاح هستند. گام جدی برای اصلاح جدی و عملی برنمی‌دارند و بیشتر، افکار عمومی را از موضوع منحرف می‌کنند تا به کار خود ادامه دهند.
چاد نیلیپ تحقیقی با عنوان «نزدیکان تعامل و سرمایه‌ی نمادین: به سوی یک نظریه‌ی سیاسی خرد اقتصادی» در سال 2009 نگاشته است. محقق در این تحقیق، اشاره می‌کند که خواهران و برادران فرد، بزرگ‌ترین نقش را در اجتماعی کردن دارند. ولی خواهران و برادران بزرگ‌تر ممکن است، برای حفظ سلسله‌مراتب قدرت در خانواده و تسلط خود بر دیگران، موجب تسلط خود بر دیگر خواهران و برادران شوند. محقق با این مثال، متن را به سمت کلان جامعه و در وسعت بزرگ‌تر می‌کشاند و به سرمایه‌ی نمادین و قدرت سیاسی اشاره می‌کند که ممکن است در اثر تفاوت زبان، فرهنگ و اجتماع به وجود آید و به تحلیل‌گران پیشنهاد می‌دهد که ارتباط میان ساختارهای اجتماعی را حفظ کنند و ساختار تعامل چهره به چهره را در جامعه اشاعه دهند.
روش شناسی
جدول 2. چارچوب کلی روش تحقیق|
جهت گیری |
کاربردی |
|
فلسفه |
اثبات‌گرایی |
|
رویکرد |
قیاسی |
|
هدف |
کاربردی |
|
راهبرد |
همبستگی-تحلیلی |
|
روش |
کمّی |
|
صبغه |
کتابخانه‌ای-میدانی |
|
روش جمع‌آوری داده‌ها |
پرسش‌نامه-اسناد و مدارک |
جامعه‌ی مورد بررسی، شهروندان مناطق 15 گانه‌ی شهر اصفهان است که جمعیتی بالغ بر یک میلیون و 908 هزار و 968 نفر دارد. نمونه‌گیری به روش خوشه‌ای چند مرحله‌ای و تعداد نمونه با استفاده از جدول کرجسی مورگان و فرمول کوکران برابر با 384 نفر بوده و تعداد نمونه برابر با 400 نفر با ضریب خطای آزمون 0/05 و نرم افزارهای Spss 21 و lisrel 9.1 در نظر گرفته شده و جامعه‌ی مورد بررسی نیز ازاین‌رو شهر اصفهان انتخاب شده است که این شهر از کلان شهرهای کشور ایران محسوب می‌شود و مردم و خانواده‌هایی با نمادهای مختلف وجود دارند. ابزار جمع‌آوری اطلاعات از طریق پرسش‌نامه‌ی محقق ساخته است. برای پرسش‌نامه‌ی سرمایه‌ی نمادین با توجه به ابعاد مدل سرمایه‌ی نمادین (اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی) و برای هر بُعد پنج سؤال و برای پرسش‌نامه‌ی سبک زندگی اسلامی از منظر سیره‌ی رضوی با توجه به ابعاد مدل جانی‌پور و سروری‌مجد در سال 1393 برای شش بُعد سبک زندگی اسلامی، هر بُعد پنج سؤال مطرح شده است. روایی صوری پرسش‌نامه توسط نخبگان (دو استادیار جامعه‌شناسی و دو استادیار مدیریت) مورد تأیید قرار گرفته و روایی محتوایی سنجه با استفاده از تحلیل عاملی تأییدی مورد بررسی قرار گرفته است که تمام عامل‌ها مورد تأیید قرار گرفته‌اند. برای بررسی پایایی پرسش‌نامه ابتدا 30 پرسش‌نامه به صورت تصادفی پخش شد که آلفای اولیه‌ی مناسبی داشتند. با توجه به پایایی بالا و قابل قبول پرسش‌نامه، به توزیع پرسش‌نامه‌های باقی‌مانده در مراحل بعدی پرداخته شد که میزان آن در جدول شماره (4) قید شده است.
جدول 3. مقادیر آلفای کرونباخ برای متغیرها و کل پرسش‌نامه
|
آلفای کرونباخ |
سرمایه‌ی نمادین |
سبک زندگی اسلامی از منظر سیره‌ی رضوی |
کل پرسش‌نامه |
|
میزان |
0/811 |
0/843 |
0/866 |
آلفای کرونباخ، میزان پایایی پرسش‌نامه را نشان می‌دهد و چنانچه میزان آن بیش از 0/7 باشد، از میزان قابل قبول و خوبی برخوردار است و همان‌طور که جدول بالا نشان می‌دهد این میزان برای تمامی متغیرهای مورد بررسی (سرمایه‌ی نمادین مبتنی بر الگوی ایرانی-اسلامی و سبک زندگی اسلامی از منظر سیره‌ی رضوی) که دارای یک پرسش‌نامه هستند از میزان بالا و قابل قبولی برخوردار است.
مدل مفهومی
تجزیه و تحلیل داده‌ها
مدل‌سازی به پژوهشگر کمک می‌کند الگویی نظری را که از اجزای مختلف و متنوعی تشکیل یافته، به طور کلی و جزئی مورد آزمون و وارسی قرار دهد، اینکه آیا داده‌های گردآوری شده از یک نمونه، کلیت الگوی نظری تدوین شده را مورد حمایت قرار می‌دهد یا خیر و در هر صورت کدام یک از اجزای الگوی نظری مدون با توجه به داده‌های گردآوری شده مورد تأیید قرار می‌گیرند.هر مدل اندازه‌گیری متشکل از سه نوع متغیر است و شامل متغیرهای پنهان (17)، مشاهده شده (18) و خطا (نوعی متغیر پنهان) می‌شوند.
متغیر پنهان، متغیری است که به طور مستقیم مورد اندازه‌گیری قرار نمی‌گیرد بلکه با استفاده از دو یا تعداد بیشتری از متغیرهای مشاهده شده در نقش معرف سنجیده می‌شود. می‌توان گفت به ازای هر متغیر پنهان، دارای یک مدل عاملی تأییدی در نقش مدل اندازه‌گیری آن هستیم.
متغیر مشاهده شده، متغیری است که در مدل اندازه‌گیری در نقش معرف قرار می‌گیرد. هر متغیر مشاهده شده‌ای در مدل اندازه‌گیری دارای خطای اندازه‌گیری است. در مجموع می‌توان گفت هرچه واریانس مشترک بین یک متغیر پنهان با یک متغیر مشاهده شده بیشتر باشد، از خطای اندازه‌گیری آن کاسته می‌شود.
در این نوشتار، متغیرهای مکنون با شکل هندسی بیضی و متغیرهای مشاهده‌شده به صورت مستطیلی نمایش داده می‌شوند. روابط میان متغیرهای مشهود و مکنون را بار عاملی گویند که همگی بیشتر از نیم و نشان‌دهنده‌ی خوبی برازش هستند.
همین‌طور فلش(ها) بین متغیرهای بیضی شکل در حالت تخمین استاندارد، میزان رابطه‌ی مورد بررسی بین متغیرهای مدنظر را نشان می‌دهند و در حالت ضرایب معناداری، معنادار بودن یا نبودن رابطه بررسی می‌شود.
*** توضیح تصویر: شکل4. مدل سؤال اصلی در حالت تخمین استاندارد
یافته‌ها و توصیف و تجزیه و تحلیل داده‌ها با استفاده از مدل‌یابی معادله‌های ساختاری
جدول شماره‌ی (5)، شاخصی‌های برازش مدلی از قبیل کای‌دو، RMSEA، GFI و... را نشان می‌دهد. اگر مقدار x2 کم، نسبت x2 به درجه‌ی آزادی (df) کوچک‌تر از 3، RMSEA کوچک‌تر از 0/08 و GFI و AGFl بزرگ‌تر از 90 درصد باشد، می‌توان نتیجه گرفت که مدل اجراشده، برازش مناسبی دارد. ضریب استاندارد رابطه‌ی موجود نیز در صورتی که ارزش t، از 1/96 بزرگ‌تر یا از 1/96- کوچک‌تر باشد، در سطح اطمینان 99 درصد معنی‌دار خواهد بود.جدول 4. مدل معادله‌های ساختاری سؤال‌های اصلی و فرعی
|
مدل معادله‌های ساختاری فرضیه‌ها |
|||
|
|
رابطه (بارعاملی) |
ضرایب معناداری |
|
|
سؤال اصلی |
0/61 |
8/65 |
|
|
شاخص‌های برازش مدل فرضیه‌ی اصلی |
|||
|
Chi-square |
d.f |
p-value |
RMSEA |
|
123/68 |
94 |
0/0000 |
0/0014 |
|
GFI |
AGFI |
CFI |
NFI |
|
|
رابطه (بارعاملی) |
ضرایب معناداری |
|
|
سؤال 1 |
0/73 |
8/64 |
|
|
سؤال 2 |
0/54 |
7/29 |
|
|
سؤال 3 |
0/42 |
4/59 |
|
|
سؤال 4 |
0/38 |
8/62 |
|
|
سؤال 5 |
0/45 |
7/69 |
|
|
سؤال 6 |
0/68 |
8/56 |
|
|
شاخص‌های برازش مدل فرضیه‌های فرعی |
|||
|
Chi-square |
d.f |
p-value |
RMSEA |
|
234/92 |
186 |
0/0018 |
0/0261 |
|
GFI |
AGFI |
CFI |
NFI |
|
0/93 |
0/91 |
0/90 |
0/92 |
همان‌طور که مشاهده می‌شود، با توجه به معنی‌دار بودن ارزش t، اعتبار و برازندگی مناسب مدل تأیید می‌شود، چراکه مقدار کای‌دو، مقدار RMSEA کمتر از 0/08 و نسبت کای‌دو به درجه‌ی آزادی کمتر از 3 و مقدار CFI،AGFI،GFI و NFI نیز بالای 90 درصد است. لذا تمامی سؤال‌ها تأیید می‌شوند.
خلاصه‌ی یافته‌ها
1. سؤال اصلی
آیا بین سرمایه‌ی نمادین با سبک زندگی اسلامی بر مبنای الگوی سیره‌ی رضوی رابطه‌ی معنادار وجود دارد؟تأیید شد (R=0.61).
2. سؤال‌های فرعی
1. آیا بین سرمایه‌ی نمادین ایرانی-اسلامی با آموزش‌های زندگی دینی بر مبنای الگوی سیره‌ی رضوی رابطه‌ی معنادار وجود دارد؟تأیید شد (R=0.73).
2. آیا بین سرمایه‌ی نمادین ایرانی-اسلامی با الگوسازی سیره‌ی اهل بیت (علیه‌السّلام) بر مبنای الگوی سیره‌ی رضوی رابطه‌ی معنادار وجود دارد؟
تأیید شد (R=0.54).
3. آیا بین سرمایه‌ی نمادین ایرانی-اسلامی با اصول عقاید دینی بر مبنای الگوی سیره‌ی رضوی رابطه‌ی معنادار وجود دارد؟
تأیید شد (R=0.42).
4. آیا بین سرمایه‌ی نمادین ایرانی-اسلامی با اصول تولی و تبری بر مبنای الگوی سیره‌ی رضوی رابطه‌ی معنادار وجود دارد؟
تأیید شد (R=0.38).
5. آیا بین سرمایه‌ی نمادین ایرانی-اسلامی با آموزش عبادت و بندگی بر مبنای الگوی سیره‌ی رضوی رابطه‌ی معنادار وجود دارد؟
تأیید شد (R=0.45).
6. آیا بین سرمایه‌ی نمادین ایرانی-اسلامی با غفلت‌زدایی بر مبنای الگوی سیره‌ی رضوی رابطه‌ی معنادار وجود دارد؟
تأیید شد (R=0.68).
بحث و نتیجه‌گیری
هدف از انجام این نوشتار، بررسی رابطه‌ی سرمایه‌ی نمادین مبتنی بر الگوی ایرانی-اسلامی با سبک زندگی اسلامی بر مبنای سیره‌ی رضوی بود. یک سؤال کلی و شش سؤال جزئی شکل گرفت که تمامی سؤال‌ها مورد تأیید قرار گرفتند و مشخص شد سرمایه‌ی نمادین ایرانی-اسلامی با سبک زندگی اسلامی و ابعاد آن (آموزش زندگی دینی در هر زمان، الگوسازی سیره‌ی اهل بیت (علیه‌السّلام)، اصول عقاید دینی، اصول تولی و تبری، آموزش بندگی و عبادت و غفلت‌زدایی) دارای رابطه‌ی معنادار و به ترتیب برابر با 0/61، 0/73، 0/54، 0/42، 0/38، 0/45 و 0/68 است.نتایج نشان دهنده‌ی آن است که هرچه افراد خود و خانواده‌شان را ملزم به رعایت شئونات اسلامی و پیروی از سبک زندگی اسلامی کنند، بیشتر به نمادهای اقتصادی اسلامی، اجتماعی اسلامی و فرهنگی اسلامی احترام می‌گذارند، در زندگی خود به کار می‌گیرند و به دیگران استفاده و پیروی از آنها را پیشنهاد می‌دهند.
به عبارتی با داشتن نمادهای ایرانی-اسلامی و پیروی و به کار بستن آنها، در بخش‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، زندگی و سبک زندگی افراد رنگ و بوی ایرانی-اسلامی به خود می‌گیرد که می‌توان گفت زندگی آنها از سمت الگوهای غربی به سمت الگوهای ایرانی-اسلامی یا اخلاقی-دینی سوق می‌یابد.
ویژگی‌های افراد پیرو سبک زندگی اسلامی که نمادهای ایرانی-اسلامی را پذیرفته‌اند به شرح زیر است:
بیشتر به هم مسلک‌هایشان اعتماد، با آنها تیم‌سازی و گروه‌سازی و در فعالیت‌هایشان مشارکت می‌کنند. خود را با آنها منسجم‌تر و به عنوان یک کل در نظر می‌گیرند، اهدافشان با اکثر هم‌سبکان اسلامی هم‌راستا خواهد بود، برای رسیدن به اهداف اسلامی در کنار سایر افراد که دارای این سبک زندگی هستند، حضور پیدا خواهند کرد، از آنها پیروی کرده و همکاری می‌کنند.
همچنین از نمادهای فرهنگی تبعیت و تلاش می‌کنند کتاب‌ها و نوشته‌های ایرانی-اسلامی بخوانند و بیشتر در رشته‌های تحصیلی ایرانی-اسلامی و مبتنی بر اخلاقی-دینی تحصیل کنند. این افراد، الگوهای ایرانی-اسلامی را یاد می‌گیرند و در راستای این الگوها، سرمایه‌های فرهنگی عینیت یافته و تجسم یافته ایجاد، در نهادهایی که مبتنی بر این الگوی دینی و اخلاقی هستند شرکت و با برقراری ارتباطات، اطلاعات کسب می‌کنند.
کمتر زندگی تجملاتی دارند. از تولیدات داخلی کشور خود در مقایسه با تولیدات کشورهای غربی استفاده می‌کنند. در کشور خود و کشورهای مذهبی منطقه مسافرت و سرمایه‌گذاری و تلاش می‌کنند سرمایه‌های جاری و غیرجاری خود را به گونه‌ای در اقتصاد به‌کار گیرند تا به نفع تولید داخلی باشد، این سرمایه بتواند کارآفرینی ایجاد کند، سرمایه‌های اقتصادی را در کشور به حرکت در آورد، اقتصاد را از حالت رکود خارج و به سمت اقتصاد مولد حرکت کند.
این افراد تلاش می‌کنند به دیگران در همه‌ی زمان‌ها و مکان‌ها آموزش دینی دهند، امر به معروف و نهی از منکر کنند و این آموزش‌ها در هر زمان ادامه و همیشه برای آنها در اولویت قرار دارد. از سرمایه‌های نمادین ایرانی-اسلامی (اخلاقی-دینی)، سیره‌ی نبوی و امامان معصوم (علیه‌السّلام) پیروی می‌کنند و همواره این سبک زندگی و گفتارها و رفتارهای معصومان را در زندگی خود به کار می‌گیرند. بر عقاید دینی خود پایبندند و سعی دارند در این راه باقی بمانند، به این مسیر و حرکت در آن افتخار می‌کنند، برای افرادی که دارای سبک زندگی اسلامی هستند احترام قائل‌اند. خود را ملزم به رعایت اصلی تولی و تبری می‌دانند، همواره با دوستان خدا و اسلام، دوست و با دشمنان خدا و دشمنان اسلام، دشمن هستند. از دشمنان اسلام و دین، دوری و با دوستان دین و اسلام، نزدیکی و با آنها همنشینی و مصاحبت می‌جویند. با این ارتباطات و اطلاعات، نمادهای ایرانی-اسلامی را در بین سایر افراد اشاعه و ترویج می‌دهند مانند: پوشیدن لباس‌های خاص یا داشتن دستبندها و انگشترهای خاص(عقیق و فیروزه) که می تواند نمادهای خاصی اعم از شیعه و ... باشد.
همچنین همواره تلاش می‌کنند به بندگی و عبادت مشغول باشند و بیشتر به فرامین الهی سر می‌نهند. سعی می‌کنند در خواب غفلت نروند و افرادی را که در خواب غفلت باشند یادآور خدا، معاد و نبوت می‌شوند و پیشنهاد می‌دهند در این راه گام برداند.
به طور کلی باید گفت افرادی که به نمادهای ایرانی-اسلامی احترام می‌گذارند و این نمادها را در زندگی به کار می‌گیرند، بیشتر سبک زندگی اسلامی را سرلوحه قرار می‌دهند و سبک زندگی معصومان( 14 معصوم) (علیه‌السّلام) را در گفتار، کردار و پندار اجرا می‌کنند.
نتایج این بررسی با نتایج بررسی مرتضی حضرتی (1392) همخوانی دارد. براساس نتایج آن تحقیق با افزایش سرمایه‌های نمادین، رعایت حقوق شهروندی افراد نیز بیشتر می‌شود که با یافته‌های بررسی پیش‌رو همخوانی دارد، زیرا هرچه افراد، دین‌مدارتر باشند و در این راه گام بردارند، افراد جامعه را یا برادر دینی یا برادر آفرینشی خود می‌دانند، از این رو تلاش خواهند کرد حقوق سایر هم‌دینان و هموطنان خود را رعایت کنند و از خود رفتارهای فرانقشی مثبت نشان خواهند داد.
همین‌طور در تحقیق ماهگل عبدالله‌زاده مینایی، بین سرمایه‌ی نمادین و خشونت خانوادگی رابطه معنادار پیدا شده است و نشان می‌دهد که با افزایش سرمایه‌های نمادین در بین اعضای خانواده، میزان خشونت بیشتر می‌شود، این یافته با یافته‌های نوشتار حاضر در ظاهر مغایرت دارد، اما در باطن هم راستای هم هستند. در آن تحقیق، سرمایه نمادین غربی مورد مطالعه قرار گرفته که مبتنی بر دنیاگرایی و دنیاپرستی است و موجب لذت‌های زودگذر می‌شود، اما در این بررسی منظور از سرمایه‌ی نمادین، سرمایه‌ی نمادین ایرانی-اسلامی یا دینی و اخلاقی است که موجب کمتر شدن خشم و بهبود روابط افراد خانواده و جامعه می‌شود.
منصور انصاری و فاطمه طاهرخانی در تحقیقشان، سرمایه‌های نمادین را در شخصیت امام خمینی (رحمةًاللهعلیه) دنبال می‌کنند و به تصویر می‌کشند. امام خمینی (رحمةًاللهعلیه) به عنوان چهره‌ای ایرانی و اسلامی و نماد جمهوری اسلامی ایران مقبول هستند، این شخصیت می‌تواند به عنوان الگوی تمامی افراد و استفاده‌کنندگان نماد ایرانی-اسلامی مورد استفاده قرار گیرد که با یافته‌های بررسی حاضر نیز هم راستایی دارد و یکدیگر را تأیید می‌کنند.
تحقیقات دیگری توسط دانشمندان و محققان دیگر در خارج از کشور صورت گرفته است که چون بعضاً سرمایه نمادین مبتنی بر الگوی غربی و مادی را به صورت ناخواسته مورد استفاده قرار داده‌اند، به طور موثر نمی توان با این بررسی مقایسه و دلایل منطقی اظهار کرد، بنابراین از ذکر آنها خودداری می‌شود.
به دلیل بروز محدودیت‌های زمانی و مکانی متعدد در انجام این بررسی، به محققان آتی پیشنهاد می‌شود:
1. تحقیق مشابهی انجام دهند و نتایج آن را با نتایج حاضر مقایسه کنند.
2. سرمایه‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی را با متغیرهای مستقل و وابسته‌ی این نوشتار بررسی کنند و به عنوان متغیرهای میانجی و تعدیل‌کننده در تحقیقات خود وارد کنند.
مسئولان و مدیران اجتماعی، سرمایه‌های نمادین مبتنی بر الگوی ایرانی-اسلامی را در کشور تولید، مدیریت و بازتولید کنند و در برابر الگوها و نمادهای غربی، نمادهایی ایرانی-اسلامی بسازند تا بتوانند نمادهای غربی را در هم شکنند و جایگزینی برای نمادهای غربی باشند؛ زیرا نمادهای ایرانی-اسلامی می‌توانند در اشاعه‌ی فرهنگ، اقتصاد و اجتماع مبتنی بر سبک زندگی اسلامی نقش بسیار زیادی داشته باشد.
پی‌نوشت‌ها:
1- استادیار گروه مدیریت دانشگاه پیام نور واحد لواسانات تهران vm.darini@yahoo.com
2- کارشناس ارشد مدیریت بازرگانی-گرایش بازاریابی، دانشگاه ایلام davood.joyame@gmail.com
3- استادیار گروه مدیریت دانشگاه ایلام taab1374@yahoo.com
4- استادیار گروه مدیریت دانشگاه ایلام amir7912000@yahoo.com
5- اشاره به آیه‌ی «الْیوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِینَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَیكُمْ نِعْمَتِی وَرَضِیتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِینًا» (مائده/ 3).
6- اشاره به آیه «یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا آمِنُوا بِاللَّهِ» (نساء/ 136).
7- اشاره به آیه «هُمْ لِلْكُفْرِ یوْمَئِذٍ أَقْرَبُ مِنْهُمْ لِلْإِیمَانِ یقُولُونَ بِأَفْوَاهِهِمْ مَا لَیسَ فِی قُلُوبِهِمْ» (آل عمران/ 167).
8- Symbolic Capital
9- Theory of Symbolic Power
10- Understanding
11- Ancestral
12- Virtues
13-Cultural capital
14- Organisms
15- Social capital
16- Domestic violence
17-Latent Variable
18- Observed Variable
منابع تحقیق : ارمکی، اخوان و معصومه نعلچی، (1393)، «سبک زندگی معنوی امام رضا (علیه‌السّلام): الگویی برای آرامش روانی». فرهنگ رضوی، سال دوم، شماره‌ی 7: 180-145.
از کیا، مصطفی و غلامرضا غفاری، (1383). توسعه‌ی روستایی با تأکید بر جامعه‌ی روستایی ایران. تهران: نی.
اکبری، امین، (1383). نقش سرمایه‌ی اجتماعی در مشارکت: بررسی تاثیر سرمایه‌ی اجتماعی و سیاسی (مطالعه‌ی موردی روستای فارسنج از توابع سقز). دانشگاه علوم اجتماعی، دانشگاه تهران.
انصاری، منصور، فاطمه طاهرخانی، (1388). «بازیابی نظریه‌ی سرمایه‌ی نمادین در اندیشه و کلام حضرت امام خمینی (رحمةًاللهعلیه)». پژوهش‌نامه‌ی متین، دوره‌ی 45: 1-19.
بابایی، رسول، (1390). «امکانات سیاسی در نظریه‌ی جامعه شناختی پیر بوردیو: تولید نظریه‌ی سیاسی». سیاست، مجله‌ی دانشکده‌ی حقوق و علوم سیاسی، دوره‌ی 41، شماره‌ی 3، پاییز: 39-56.
بوردیو، پیر، (1384). اشکال سرمایه (سرمایه‌ی اجتماعی، اعتماد، دموکراسی و توسعه). مترجم افشین خاکباز و حسن پویان، تهران: شیرازه.
بوردیو، پیر، (1384). طرحی از یک نظریه کنش، مترجم مرتضی مردی‌ها، تهران: نقش و نگار.
پیری، معصومه، (1390). «بررسی نقش تعامل نمادین در صمیمت زوجین از دیدگاه زنان شهرستان کرج». پایان‌نامه‌ی کارشناسی ارشد رشته‌ی مشاوره خانواده، دانشگاه علامه طباطبایی.
جانی‌پور، محمد و علی سروری‌مجد، (1393). «تبیین شیوه‌های تربیتی امام رضا (علیه‌السّلام) در راستای ایجاد سبک زندگی اسلامی». فرهنگ رضوی، سال دوم، شماره‌ی 7: 53-80.
حضرتی، مرتضی، (1392). «بررسی جامعه‌شناختی رابطه‌ی سرمایه‌ی نمادین و نگرش به حقوق شهروندی (مطالعه‌ی موردی: شهر تبریز)». پایان‌نامه‌ی کارشناسی ارشد رشته‌ی جامعه‌شناسی، دانشگاه آزاد واحد تبریز.
خامنه‌ای، سید علی، (1391). «بیانات مقام معظم رهبری»، ایران، شماره‌ی 5205.
روح‌الامینی، محمود، (1377). زمینه‌ی فرهنگ‌شناسی، چاپ چهارم، تهران: عطار.
روحانی، حسن، (1388). «درآمدی بر نظریه‌ی سرمایه‌ی فرهنگی». راهبرد، سال 18، شماره‌ی 53: 7-35.
شارع‌پور، محمود و غلامرضا خوش‌فر، (1381). «رابطه‌ی سرمایه‌ی فرهنگی با هویت اجتماعی جوانان». نامه‌ی علوم اجتماعی، شماره‌ی 20: 133-147.
شویره، کریستین و اولیویه فونتن، (1385). واژگان بوردیو. مترجم مرتضی کتبی، تهران: نی.
صفدری، سلیمان، (1374)، «رضایت اجتماعی و عوامل موثر بر آن». پایان‌نامه‌ی کارشناسی ارشد رشته‌ی جامعه شناسی، دانشگاه شهید بهشتی.
عبدالله‌زاده مینایی، ماهگل، (1390)، «تأثیر سرمایه‌ی نمادین خانواده بر خشونت خانگی»، پایان‌نامه‌ی کارشناسی ارشد رشته‌ی مطالعات زنان و خانواده، دانشگاه علامه طباطبایی.
فکوهی، ناصر، (1384). «پیر بوردیو: پرسمان دانش و روشنگری». علوم اجتماعی، مجله‌ی دانشگاه فردوسی مشهد، سال دوم، شماره‌ی 1: 141-161.
محسنی، منوچهر، (1367). قدمت جامعه‌شناسی، تهران: دوران.
نامدار جویمی، احسان، (1393). «بررسی رابطه‌ی سرمایه‌ی فرهنگی، اجتماعی و نمادین با رفتار مصرف‌کننده در صنعت پوشاک (مطالعه‌ی موردی: شهروندان شهر اصفهان)». پایان‌نامه‌ی کارشناسی ارشد رشته مدیریت بازاریابی، دانشگاه ایلام.
نوغانی، محسن، (1383). «آموزش و پرورش و بازتولید فرهنگی». رشد علوم اجتماعی، دوره‌ی جدید، شماره‌ی 33: 1-19.
یاوری، وحید، محمد جانی‌پور، (1388). تصویرسازی از آینده از منظر شهدای انقلاب اسلامی، تهران: بنیاد شهید انقلاب اسلامی با همکاری مرکز تحقیقات علوم انسانی دانشگاه امام صادق (علیه‌السّلام).
Benn,Suzanne; Richard Jones, (2009). “The Role Symbolic Capital in Stackholder Disputes: Dessision Making Concerning Intractable Wastes". Journal of Environment Management, Vol 9: 1593-1604.. Gavereliuc, Dana, Alin Gavereliuc, (2014). Symbolic Capital and Cultural Dimensions in Romanian Educational Organizations". Procidia, Social and Behavior Sciences 127: 392-395.
Nilep, Chad, (2009). "Sibling Interaction and Symbolic Capital: Toward a Theory of Political Micro-economy”. Journal of Pragmatics, Vol 41, September: 1683-1692.
منبع مقاله :
بنیاد بین‌المللی فرهنگی هنری امام رضا (علیه‌السّلام)؛ (1394)، فصلنامه‌ی فرهنگ رضوی علمی پژوهشی، مشهد مقدس: دفتر نشریه، شماره‌ی دهم
