راه رهایی از شبهات و شهوات

عَن اَبی هُرَیرَةٍ قالَ قالَ رَسولُ اللهِ (صلی الله علیه و آله و سلم): اِنَّما یُؤتی النّاسُ یَومَ القِیامَةِ عَن اِحدی مِن ثَلاثٍ: اِمّا مِن شُبهَةٍ فِی الدّین ارتَکَبوها اَو شَهوَةٍ لِلَذَّةٍ آثَرُوها اَو عَصَبیَّةِ لَحمَةٍ اَعمَلُوها. فَإِذا لاحَت لَکُم شُبهَةٌ فِی الدّینِ فاجلُوها بِالیَقینِ وَ اِذا عُرِضَت لَکُم شَهوَةٌ فَاقمَعوها بِالزُّهدِ وَ اِذا عَنَّت لَکُم غَضبَةٌ فَأدُّوها بِالعَفوِ إِنَّهُ یُنادی مُنادٍ یَومَ القِیامَةِ مَن کانَ لَهُ عَلَی اللهِ أجرٌ فَلیَقُم فَلا یَقومُ اِلَّا العافون ألَم تَسمَعوا قَولَهُ تَعالَی: فَمَن عَفَا وَ أَصلَحَ فَأَجرُهُ عَلَی اللهِ.
از ابوهریره روایت شده است که پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: روز قیامت که فرامی‌رسد مردم به یکی از سه کار مؤاخذه می‌شوند (و به جهنّم می‌روند): یا به سبب شبهاتی که در دین مرتکب شده‌اند، یا شهوتی که در آن فرورفته‌اند، یا تعصّباتی که به آنها عمل کرده‌اند. بنابراین اگردر دین برای شما شبهه‌ای پیش آمد آن را با یقین روشن کنید. اگر شهوت سراغتان آمد با زهد آن را سرکوب و ریشه کن کنید و اگر خشمگین شدید درگذرید، زیرا روز قیامت منادی ندا می‌دهد که هر کس نزد خدا اجری دارد برخیزد و در اینجا فقط کسانی برمی‌خیزند که بخشوده‌اند آیا نشنیده‌اید که خداوند فرمود: هر کس درگذرد و اصلاح کند، مزدش برخداست.
بحارالانوار، ج 77، ص 180

نور هدایت

پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) در این حدیث راه رهایی از شهوات و شبهات را بیان می‌فرماید که شبهات را با یقین روشن سازید و شهوات را با زهد ریشه‌کن کنید. امّا آتش تعصّبات را - هر نوع تعصّبی باشد - با نیروی عفو فرو بنشانید، چرا که مردم به سبب همین عوامل وارد جهنّم می‌شوند. البتّه عدّه‌ای در مقابل برخی عوامل گناه مصونیّت دارند و به سوی آنها کشیده نمی‌شوند. مثلاً بسیار بعید است که یک روحانی - پناه بر خدا- شراب بنوشد یا قِمار کند، ولی برعکس جوانی که در محیط آلوده‌ای قرار دارد خیلی زود به سوی آنها جلب می‌شود. یا اینکه اهل علم زود به شبهات کشیده می‌شوند، در حالی که در مورد مردم عادی چنین نیست. گاهی که می‌خواهد چیزی را اثبات کند در آیات و روایات کاوش می‌کند متشابهات را پیدا می‌کند و به آن تمسّک می‌جوید. پیش داوری می‌کند، استدلال‌هایی می‌آورد که از خانه‌ی عنکبوت سست‌تر است، در حالی که اوّل باید ببینیم خدا و پیامبر چه می‌گویند و خود را شاگرد قرآن بدانیم، نه استاد قرآن. لذا حضرت (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: سرچشمه‌ی جهنّم سه چیز است: شبهات؛ تعصّبات؛ شهوات.
«تعصّب» و «عصبیّت» در اصل از مادّه‌ی «عَصَب» به معنای پی‌هایی است که مفاصل را به هم ارتباط می‌دهد، سپس هرگونه ارتباط و پیوستگی را تعصّب و عصبّیت نامیده‌اند، امّا معمولاً این واژه در مفهوم افراطی و مذموم آن به کار می‌رود.
در روایات اسلامی «تعصّب» به عنوان یک اخلاق مذموم به شدّت نکوهش شده است. در حدیثی از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) می‌خوانیم که فرمود: مَن کَانَ فِی قَلبِهِ حَبَّةٌ مِن خَردَلٍ مِن عَصَبِیَّةٍ بَعَثَهُ اللهُ یَومَ القِیامَةِ مَعَ اَعرابِ الجاهِلِیَّةِ: «کسی که در قلبش به اندازه‌ی دانه خردلی عصبیّت داشته باشد خداوند روز قیامت او را با اعراب جاهلیّت محشور می‌کند». (1)
در حدیث دیگری از امام صادق (علیه السلام) می‌خوانیم که فرمود: مَن تَعَصَّبَ اَو تُعُصِّبَ لَهُ فَقَد خَلَعَ رِبقَةَ الإِیمانِ مِن عُنُقِهِ: «هر که تعصّب به خرج دهد یا برای او تعصّب داشته باشند، پیوند ایمان را از گردن خویش برداشته است». (2)
از روایات اسلامی استفاده می‌شود که ابلیس نخستین متعصّب بود.
امام علی (علیه السلام) در خطبه‌ی قاصعه (192) نهج البلاغه درباره‌ی تعصّب بیاناتی دارند، از جمله می‌فرماید: اَمَّا اِبلیسُ فَتَعَصَّبَ عَلی آدَمَ لِاَصلِهِ وَ طَعَنَ عَلَیهِ فِی خِلقَتِهِ فَقالَ اَنَا نارِیٌّ وَ اَنتَ طینِیٌّ: «ابلیس در برابر آدم به خاطر اصل و اساس خویش تعصّب ورزید و آدم را مورد طعن قرار داد و گفت: من از آتشم و تو از خاک».
سپس حضرت می‌افزاید: فَإِن کانَ لابُدَّ مِن العَصَبِیَّةِ فَلیَکُن تَعَصُّبُکُم لِمَکارِمِ الخِصالِ وَ مَحامِدِ الأفعالِ وَ مَحاسِنِ الاُمورِ: «اگر قرار است تعصّبی داشته باشید این تعصّب شما باید به سبب اخلاق پسندیده، افعال نیک و کارهای خوب باشد».
ضمناً از این حدیث به خوبی روشن می‌شود که ایستادگی سرسختانه برای طرفداری از واقعیّت نه تنها تعصّب مذموم نیست، بلکه می‌تواند خلأ روحی انسان را در پیوندهای نادرست جاهلی پر کند.
بعد پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) در ذیل حدیث فرمود: «روز قیامت منادی صدا می‌زند هر که اجری بر خداوند دارد بلند شود، تنها کسانی بلند می‌شوند که هنگام غضب، گذشت می‌کنند و از برادر دینی خود درمی‌گذرند». بعد حضرت (صلی الله علیه و آله و سلم) گویی در جواب این سؤال که چرا اینها بر خدا حقّی دارند؟ فرمود: «آیا این آیه را نشنیده‌اید که هر که عفو و اصلاح کند پس اجرش بر خداست».
ما هم باید سعی کنیم که در بین مسلمانان الفت برقرار کنیم. خدایا، تو به ما گفتی عفو کنید، ولی تو بیشتر سزاوار عفو کردن هستی؛ ما بر خودمان ظلم کرده‌ایم، برما ببخشای.

پی‌نوشت‌ها:

1. کافی، ج 2، ص 308، ح 3.
2. کافی، ج 2، ص 307، ح 1.

منبع مقاله :
مکارم شیرازی، ناصر، (1390) انوار هدایت (مجموعه مباحث اخلاقی)؛ قم: انتشارات امام علی بن ابی طالب (ع)، چاپ اول.