نویسنده: فرج‌الله میرعرب
بُعد هنری قرآن آن قدر قوی است که در زمان نزول، بیشترین تأثیر را آهنگ، زیبایی ترکیب، و کیفیت نقل‌ها و بیانات قرآن داشت. طنین گوش‌نواز قرآن چنان اثری داشت که تنها یک بار گوش دادن به آیات قرآن برای تسلیم منکران کافی بوده است.
این ادعا از کلام فاطمه (علیهاالسلام) که فرموده‌اند: «مؤد إلی النجاة استماعه»: (1) گوش دادن به آن موجب رستگاری است، قابل استفاده است. یعنی معارف بی مانند در قالبی عرضه شده که گوش‌نواز است و شنونده را میخکوب می‌کند و به سمت خود می‌کشد.
هنر قرآن - چه در بیان صحنه‌های طبیعت و چه در تبیین ارزش‌ها و ضدارزش‌ها، پاکی‌ها و ناپاکی‌ها و چه در قصه‌ها و داستان‌سرایی‌ها و چه در طرح مثل‌ها و چه در به تصویر کشیدن مراحلی از معاد و قیامت و حساب و کتاب - چنان کارآمد و مؤثر بوده است که عده‌ای از آن به سحر و افسون قرآن یاد می‌کنند. این ویژگی چنان دشمن را به وحشت انداخته بود که عده‌ای گفتند: «وَقَالَ الَّذِینَ كَفَرُوا لَا تَسْمَعُوا لِهَذَا الْقُرْآنِ وَالْغَوْا فِیهِ لَعَلَّكُمْ تَغْلِبُونَ»: (2) به این قرآن گوش ندهید و سخن لغو در آن اندازید؛ شاید شما پیروز شوید.
سیدقطب در کتاب التصویر الفنی فی القرآن (3) وجوه دقیقی از وجوه اعجاز هنری قرآن را به تصویر کشیده است.
آیات پایانی سوره‌ی دُخان، جایگاه نهایی دوزخیان و بهشتیان را چنان به تصویر می‌کشد که خواننده خود را لحظه‌ای در محاصره‌ی مأموران الهی و زبانه‌های آتش احساس می‌کند و در لحظه‌ای دیگر، خود را همدوش با پارسایان، در کنار بوستان‌ها و چشمه‌سارها می‌یابد؛ «إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی مَقَامٍ أَمِینٍ
ِ * فی جَنَّاتٍ وَ عُیُونٍ
* یَلْبَسُونَ مِن سُندُسٍ وَ إِسْتَبْرَقٍ مُّتَقَابِلِینَ
* كَذَلِكَ وَ زَوَّجْنَاهُم بِحُورٍ عِینٍ
* یَدْعُونَ فِیهَا بِكُلِّ فَاكِهَة آمِنِینَ *
لَا یَذُوقُونَ فِیهَا الْمَوْتَ إِلَّا الْمَوْتَة الْأُولَى وَ وَقَاهُمْ عَذَابَ الْجَحِیمِ
»: (4) تقواطلبان ستبر پوشیده، در برابر یکدیگر می‌نشینند. آری چنین خواهد بود؛ آنان را با حوریان درشت چشم تزویج می‌کنیم. هر نوع میوه‌ای را بخواهند، در اختیارشان می‌گذاریم. در آنجا جز مرگ نخستین، دیگر مرگی نخواهد چشید و خدای بزرگ، آنان را از عذاب دوزخ نگه خواهد داشت.
همین زیبایی هنری است که افزون بر جهات دیگر، سبب شده کلام الهی همیشه لذت بخش باشد. در کلامی نورانی از رسول خدا (صلّی الله علیه و آله و سلم) می‌خوانیم: «فان الکتاب هو القرآن ... کلام الله غض جدید طری»: (5) کتاب که قرآن است ... کلام خدا همیشه شاداب، جدید و تازه و لذت‌بخش، شاهد و حکم کننده‌ی عادل و راهبر به حلال و حرام و احکام خداست ... .
مردی از امام صادق (علیه‌السلام) پرسید: چگونه است که هر چه درباره‌ی قرآن بحث و گفتگو می‌شود جز بر شادابی و طراوت لذت‌بخش آن افزوده نمی‌شود؟ این راوی به خوبی زیبایی و لذت بخشی قرآن را درک کرده و و فقط علت را نمی‌داند! اعجاز و خارق عادت بودن در مرحله‌ی بالاتر این است که هر چه خواننده با این کتاب آشناتر و معرفت او بدان بیشتر شود، بر لذتش افزوده می‌شود و این ویژگی هنری قرآن است که در عین علمی بودن و طرح مباحث دقیق، علم و ظرافت‌های هنری با هم آمیخته و اوج دقت علمی را در اوج هنر ارائه کرده است. چنان که گذشت، امام، پاسخ دادند: «لان الله تبارک و تعالی لم یجعله لزمان دون زمان و لالناس دون ناس فهو فی کل زمان جدید و عند کل قوم غضّ الی یوم القیامة»: (6) بدان سبب که خداوند، قرآن را مخصوص عصر و زمان خاص قرار نداده و نیز به مردمی جدا از مردم دیگر اختصاص ندارد؛ از این رو در هر زمانی جدید است و برای هر مردمی، طراوت لذت‌بخشی دارد.
پی‌نوشت‌ها:
1. صدوق؛ من لا یحضره الفقیه؛ ج 3، ص 567-568، ح 4940.
2. فصلت: 26.
3. این کتاب را محمدمهدی فولادوند با عنوان «آفرینش هنری در قرآن» ترجمه کرده است.
4. دخان: 51-56.
5. میرزای نوری؛ مستدرک الوسائل؛ ج 4، ص 237، ح 6.
6. صدوق؛ عیون أخبار الرضا (علیه‌السلام)؛ ج 2، ص 87، ح 32.
میرعرب، فرج الله؛ (1394)، علوم قرآن در احادیث اهل بیت (ع)، قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، چاپ اول
