نویسنده: علی‌رضا اخوان صراف
چکیده
مصونیت قرآن از تحریف، همواره در طول تاریخ، جولان‌گاه اندیشه‌ها و آرای اندیشمندان اسلامی و غیر آن بوده است و بزرگانی را از همه فرق اسلامی به چالش کشیده، تا برای اثبات مصونیت این آخرین کتاب الهی از تحریف، همه تلاش خویش را به کار گیرند؛ چرا که بزرگ‌ترین و مهم‌ترین نقطه قوت دین اسلام، اصیل بودن منابع آن است.با توجه به جایگاه بلند وحی الهی، عده‌ای برای تضعیف موضع فِرَق دیگر، به اتهام تحریف به زیاده و کم، به آنان واداشته است.
افزون بر این، از آغاز بعثت تاکنون، ساحت وحی الهی از خدشه و اتهام کج‌فهمان و بیماردلان خالی نبوده است؛ هر گروهی از ظن خویش یار این معرکه شده و به خیال خویش دست پُر بازگشته است. این جستار کوتاه بر آن است تا بیانگر گوشه‌ای از آرا و اندیشه‌های امام خمینی (رحمةالله علیه) در این باب باشد.
پیشگفتار
مصونیت و پیراستگی قرآن از تحریف، در طول تاریخ، جولان‌گاه اندیشه‌ها و آرای اندیشمندان اسلامی و غیر آن بوده است و بزرگانی را از همه فرق اسلامی به چالش کشیده، تا برای اثبات مصونیت این آخرین کتاب الهی، تمام تلاش خویش را به کار گیرند؛ چرا که بزرگ‌ترین و مهم‌ترین نقطه قوت اسلام، اصیل بودن منابع آن است.در طول تاریخ اسلام، حتی هنگام نزول وحی و در حضور پیامبر گرامی (صلی الله علیه و آله و سلم)، عده‌ای برای تأمین دیدگاه‌های فردی و جمعی خویش، به دگرگون سازی، جا به جایی و تغییر معنا و مفهوم وحی الهی دست یازیده‌اند.
از دیگر سو، عدم ذکر فضایل خاندان عصمت و طهارت (علیهم السلام) به صورت ظاهر در قرآن، گروهی را بر آن داشته، تا به توهم تأثیر گردش زمان در نحوه نگارش قرآن، به نفوذ قلم تحریف، حذف و دگرگونی در کتاب الهی اعتقاد یابند و اکنون، خود انگشت به دهان، نظاره‌گر پیامدهای درون و برون مذهبی این دیدگاه باشند.
دسته دیگر کسانی هستند که با قصد و غرض، در این معرکه وارد شده‌اند، تا با هر دستاویزی، خدشه یا خللی به اصالت قرآن وارد آورند.
اثری سراسر دروغ و جعل در ناکجا آبادی، توسط ناشناسی جمع‌آوری شده و به وسیله دستگاهی مغرض، در شمارگان زیادی منتشر می‌شود، سپس در نگارش‌های بعدی، توسط همین جریان، به عنوان منابع دست اول مذهب اهل بیت معرفی می‌شود.
در حرکتی دیگر، پرسش‌هایی ساده و احساسی از جانب عده‌ای ناشناس، نویسنده‌ای را به نگارش کتابی وا می‌دارد که نگارش ده‌ها و صدها کتاب و مقاله دیگر را برای راست کردن فهم کج‌فهمان لازم می‌افتد.
از آن بدتر، در حرکتی دیگر، افسانه‌ای از لابه‌لای متون تاریخی و روایات بازشناسی شده، در غالب داستانی فراگیر، منتشر می‌شود تا نقطه‌ای سیاه، در پرونده تحریف‌ناپذیری قرآن همه‌گیر شود.
افسانه‌های تاریخی، از متون کهن روایی استخراج شده، در قالب داستان یا نوشته، با دَرهم‌گویی و پرگویی منتشر می‌شود، چرا که به هر حال، نوشته بی‌ارزش امروز، میراث مکتوب آیندگان خواهد بود.
پژوهشگر مذهب اهل بیت (علیهم السلام)، نمی‌تواند به دلیل کهنگی بحث، به این مهم نپردازد، زیرا از سویی در معرض طعن هم‌دینان است که روایات و آرای انبوهی را بر صدق مدعای خویش دلیل می‌آورند و از سوی دیگر، باید آگاهانه، پاسخ‌گوی شبهات و حرکت‌های خزنده تحریف خواهی در تاریخ قرآن و متون باشد که مبادا آیندگان چون ما، وارث ساده‌دلی و نیک‌اندیشی اندیشمندان پیشین و ناراستی بیماردلان گردند.
این نوشته می‌کوشد، تا آرای بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، درباره پیراستگی قرآن از تحریف کاویده و دیدگاه‌های علمی و عرفانی آن بزرگ بیان شود.
روش‌شناسی
از دیدگاه کلی، همه اندیشه‌های بشری را می‌توان از دو دیدگاه درونی و بیرونی سنجید؛ روش نخست روشی استدلالی، یکسان با روش صاحب اندیشه در معرض نقد است. در برخورد افراطی، این روش با اندیشه‌ای که «متن باوری» نامیده می‌شود، موقعیت تاریخی و شرایط سیاسی، اجتماعی و تاریخی اندیشه‌ور نادیده گرفته می‌شود. روش دوم که «تاریخ باوری» است، اندیشه را زندانی زمان و مکان خویش دانسته، آن را دارای اعتباری محدود می‌داند. چنین رویکردی، همواره با جایگزینی علت و دلیل، اندیشه اندیشمند را از اصالت می‌اندازد.(1)در جستار حاضر، سعی بر آن است که روشی بینابین در پیش گرفته شود و در سایه جایگاه سیاسی امام، قلم از متن باوری، به دامان تاریخ باوری نگریزد؛ هر چند که برخی آرای حکومتی، ناگزیر تاریخ‌مند هستند. افزون بر این، در این نوشته کوتاه، هدف، تبیین اندیشه‌هاست؛ نه نقد آنها.
منبع‌شناسی
با توجه به نبود تألیف، تدریس ـ به جز تفسیر سوره حمد ـ یا سخنرانی مستقل قرآنی از امام خمینی، در مورد آرای قرآنی ایشان چهار مصدر زیر بازشناسی شده‌اند:ـ تألیفات و تصنیفات مختلف در علوم حوزوی؛
ـ سخنرانی‌ها و گفته‌های عمومی و مناسبتی؛
ـ درس‌های تفسیر سوره حمد؛
ـ نامه‌های خانوادگی.
همچنین، طی سال‌های اخیر منابع دست دومی نیز توسط مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی و دیگران نگارش یافته که در واپسین بخش این نوشتار خواهند آمد.
نکته مهم دیگر توجه به سیر تاریخی آرای قرآنی امام و سیر باطنی ایشان است؛ التفاتی به زمان تقریبی نگارش آثار مرتبط، راهگشای ما در بازشناسی برخی تعارضات ظاهری خواهد بود:
1318 هـ. ش، کشف الاسرار
1321 هـ. ش، آداب الصلوة
1325 هـ. ش، انوار الهدایة
پیشینه تاریخی
مبحث صیانت قرآن از تحریف، طی محورهای درون‌مذهبی، برون‌مذهبی و برون‌دینی، در دوره‌های تاریخی متفاوت قابل بازشناسی است:در حیطه درون‌مذهبی، با پذیرش ادله قائلین به تحریف، پیامدهای ناگواری رخ می‌نمایاند؛ از دست رفتن حجیت ظواهر قرآن و راه یافتن اجمال در آن، بنیان‌های اصولی فقه را می‌لرزاند.
در حیطه برون مذهبی، تشیّع همواره آماج حملات هم‌کیشان خود، در اتهام به قول به تحریف بوده و هست؛ کمتر اندیشمند شیعی را می‌توان یافت که نظری در این زمینه نداشته باشد.
در حیطه برون دینی نیز، از شیاع اسرائیلیات و افسانه‌ها، چون افسانه غرانیق گرفته، تا فعالیت‌های تبشیری و تخریبی سده‌های اخیر، همه و همه، دژ محکم «صیانت قرآن» را هدف گرفته‌اند؛ چرا که اگر این باور ویران شود، تسخیر کلیّت اسلام، با اصول کلامی فعلی، چندان مشکل نخواهد بود.
مباحث برون مذهبی
پیشینه تاریخ متهم ساختن علمای امامیه به اعتقاد به تحریف قرآن، به سده‌های نخست تاریخ اسلام باز می‌گردد؛ شاید بتوان نخستین موضع گیری‌ها را در نوشته‌های شیخ صدوق (رحمةالله علیه) (م 381) یافت:اعتقادنا أنّ القرآن الذی أنزله الله علی نبیّه (صلی الله علیه و آله و سلم) هو ما بین الدفّتین، وهو ما فی أیدی الناس، لیس بأکثر من ذلک... ومن نسب إلینا أنّا نقول أنّه أکثر من ذلک فهو کاذب.(2)
کلام زیر از امام راحل بیانگر همین موضع علمای امامیه است:
حتی قرآن به خط حضرت امیر یا به خط حضرت سجاد هم الآن موجود است در بین ما که همین است؛ غیر از این هیچ چیز نیست؛ همین قرآن است؛ هیچ تغییری نکرده است.(3)
مباحث درون مذهبی
مقالة الأخباریین بالنسبة إلی ظواهر الکتاب المجید، واستدلّوا علی ذلک بوجوه: منها: وقوع التحریف فی الکتاب حسب أخبار کثیرة، فلا یُمکن التمسّک به لعروض الإجمال بواسطته علیه. وهذا ممنوع بِحَسب الصغری والکبری.(4)در بحث حجیت ظهور و ظواهر، امام ضمن رد ادعای قائلین عدم حجیت ظواهر کتاب (اجمال ظواهر کتاب به دلیل تحریف)، چند دلیل اقامه می‌کند:
نخست صغرای استدلال، یعنی تحریف قرآن به نقیصه و حذفِ مواردی چون فضایل اهل بیت (علیهم السلام) را با توجه به سیره امامان (علیهم السلام) و علمای گذشته، با عبارت زیر رد می‌کنند:
لو کان الأمر کما ذکره هذا وأشباهه، من کون الکتاب الإلهی مشحوناً بذکر أهل البیت وفضلهم، وذکر أمیرالمؤمنین وإثبات وصایته وإمامته، فَلِمَ لم یحتجّ بواحد من تلک الآیات النازلة والبراهین القاطعة من الکتاب الإلهی أمیرالمؤمنین وفاطمة، والحسن والحسین ـ علیهم السلام ـ .(5)
این بحث به گونه‌ای مشروح‌تر، در درس‌های اصول امام بررسی شده است:
اگر کسی به تاریخ اسلام مراجعه کند، در می‌یابد تا چه اندازه مسلمین به قرائت، حفظ و ضبط قرآن عنایت داشته‌اند و می‌تواند بفهمد که این دیدگاه، چقدر سخیف و به دور از واقعیات است و آنچه در برخی از روایات در تأیید این نظریه رسیده، برخی از آنها ضعیف و برخی مجهول و برخی دیگر از مضامین آن، نامتناسب است و گروهی از روایات آن، گرچه صحیح است؛ اما مضمون آنها، هرگز دلالت بر تحریف کتاب ندارد و نکاتی است در باب تأویل قرآن و تطبیق مصادیق بر آیات شریف.(6)
کبرای استدلال را نیز به دلیل وقوع تحریف (به شرط قبول آن) در غیر آیات الأحکام رد می‌کند:
وأمّا الکبری: فلأنّ التّحریف ـ علی فرض وقوعه ـ إنّما وقع فی غیر آیات الأحکام، ممّا هو مخالف لأغراضهم الفاسدة.(7)
از دیدگاه امام، ذکر اهل بیت و فضایل آنها، به صورت غیر مستقیم، در جای جای قرآن شریف آمده است:
ما می‌گوییم «اولوا الأمر» در قرآن و «أهل الذکر»، در آیات بسیار و «أهل البیت» در آیه تطهیر و صادقین در آیه (کُونُوا مَعَ الصّادِقِینَ) و حبل الله در آیه اعتصام «بحبل الله» و صراط الله و صراط مستقیم و مؤمنون در آیه (إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللهُ) و امانت در آیه (إِنّا عَرَضْنَا اْلأَمانَةَ) و صدها غیر این آیات، درباره امامت و امام است؛ نه آن‌که اسم امام به خصوص در قرآن، ذکر شده است.(8)
امام هم نظر با دیگر علمای امامیه، معتقدند که نوعی تحریف معنوی در قرآن راه یافته است؛ این مسأله جلوه‌ای عرفانی در کلام امام می‌یابد:
و آن قرآن بی‌تحریف و تغییر است و از کتاب وحی الهی. کسی که تحمل این قرآن را می‌تواند کند، وجود شریف ولیّ الله مطلق، علی بن ابی طالب، علیه السلام ]است[ و سایرین نتوانند، اخذ این حقیقت کنند؛ مگر با تنزّل از مقام غیب به موطن شهادت... و این یکی از معانی «تحریف» است که در جمیع کتاب الهی و قرآن شریف واقع شده و تمام آیات شریفه، با تحریف، بلکه تحریفات بسیار، به حسب منازل و مراحلی که از حضرت اسماء تا اخیره عوالم شهادت و ملک طی نموده، در دسترس بشر گذاشته شده. و عدد مراتب تحریف مطابق با عدد مراتب بطون قرآن است.(9)
حکام جور و علمای وابسته نیز، نوعی تحریف عارضی بر قرآن روا داشته‌اند:
چون می‌دیدند که با قدرت‌های خودشان مخالف است، از آن اول، آنچه را از قرآن که می‌دیدند با مصالح خودشان مخالف است، چون نمی‌توانستند از قرآن بردارند، تعبیر می‌کردند، کج معنا می‌کردند، [به] روحانیونی که وابسته به خودشان بود، وادار می‌کردند که این‌ها را کج معنا کنند، منحرف کنند قرآن را از آن چیزی که هست؛ ولی بحمدالله قرآن ماند بین مسلمین، و نتوانستند قرآن را تحریف کنند و بردارند، اگر می‌توانستند می‌کردند.(10)
مباحث برون دینی
بسمه تعالی(إِنّا للهِ وَإِنّا إِلَیْهِ راجِعُونَ)
به اطلاع مسلمانان غیور سراسر جهان می‌رسانم مؤلف کتاب «آیات شیطانی» که علیه اسلام و پیامبر و قرآن، تنظیم و چاپ و منتشر شده است...، محکوم به اعدام می‌باشند... تا دیگر کسی جرأت نکند به مقدسات مسلمین توهین نماید... والسلام علیکم و رحمة الله و برکاته.
روح الله الموسوی الخمینی(11)
شاید بتوان گفت، پیش از صدور فتوای قتل سلمان رشدی، کمتر فقیهی به دلیل نشر کتب ضالّه، فتوای ارتداد و قتل صادر کرده باشد. درنگی در متن فتوا که یکی از دلایل آن، «تنظیم مطالبی علیه قرآن» و حکمت آن «عدم جرأت دیگران بر توهین به مقدسات مسلمین» است و نام کتاب آیات شیطانی ـ که بر گرفته از افسانه غرانیق اسـت ـ نشان می‌دهد که باید با هر گونه تلاشی در جهت اشاعه فرهنگ تحریف قرآن مبارزه کرد.
خاتمه
آنچه در پیشگفتار نیامد، تفاوت اندیشه و رأی بود؛ همایشی که این نوشتار برای آن تنظیم شده، همایش اندیشه‌های قرآنی امام خمینی است؛ در حالی که در این نوشته و اغلب نوشتارهای مشابه، آرا بررسی می‌شود؛ نه اندیشه‌ها که این حیطه، به دلیل وابستگی‌های اصولی و تاریخی، جای اندیشه‌ورزی نیست. شاید بایسته‌تر بود که این همایش به «بررسی اندیشه‌ها و آرای قرآنی امام خمینی (رحمةالله علیه)» نامیده می‌شد.پی‌نوشت‌ها:
1- برگرفته از: مقاله اندیشه سیاسی امام خمینی، ابعاد و زوایا.
2- رسالة الاعتقادات، ص 93.
3- صحیفه امام، ج 4، ص 191.
4- انوار الهدایه، ص 243.
5- همان، ص 245.
6- ر.ک: تهذیب الاُصول، ج 2، ص 165.
7- أنوار الهدایه، ص 247.
8- کشف اسرار، ص 131؛ به نقل از: قرآن کتاب هدایت.
9- آداب الصلوة، ص 181.
10- صحیفه امام، ج 18، ص 423.
11- همان، ج 21، ص 263.
1. آداب الصلوة، امام خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1373.
2. أنوار الهدایة فی التعلیقة علی الکفایه، امام خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1372.
3. تهذیب الاصول، تقریرات درس اصول امام خمینی، جعفر سبحانی، قم، مؤسسه نشر اسلامی، 1405 ق.
4. صحیفه امام، امام خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1372.
5. قرآن کتاب هدایت در دیدگاه امام خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1382.
6. کشف اسرار، امام خمینی، انتشارات مصطفوی.
منبع مقاله :
مجموعه مقالات همایش اندیشه‌های قرآنی امام خمینی(س)، جلد اول.
