تحلیلی بر نگارش‌های «الموضوعات» در اهل سنت

بر پایه‌ی کتاب «موسوعة الأحادیث و الآثار الضعیفة و الموضوعة» (1)
یکی از مباحثی که در دانش‌های حدیثی، مورد اهتمام محدّثان بوده، پرداختن به احادیث جعلی و ضعیف است. این امر، در میان اهل سنّت، جایگاه ویژه‌ای داشته و آثار متعدّدی درباره‌ی آن تألیف کرده‌اند. نویسندگان کتاب موسوعة الأحادیث و الآثار الضعیفة و الموضوعة، نوشته‌های این عرصه را از آغاز، تا زمان نگارش کتاب (2) (سال 1419 ق / 1999 م، یعنی ده سال قبل)، 78 اثر معرفی کرده‌اند که با خودِ این اثر، 79 عنوان کتاب می‌شود. گفتنی است این تعداد، کتاب‌های منتشر شده و مطبوع‌اند و قهراً اگر تعداد کتب غیر مطبوع بدان افزوده شود، این آمار، بیشتر خواهد شد. تحلیل این آثار، از جهات گوناگون می‌تواند افق‌هایی را برای پژوهش‌های بیشتر در زمینه‌ی احادیث جعلی و ضعیف بگشاید.
در این مقاله، بر پایه‌ی کتاب یاد شده، مطالبی را در دو قسمت عرضه می‌داریم. نخست گزارشی از کتاب‌های «الموضوعات» بر اساس قرون، تعداد نویسندگان و فراوانی آنها و نیز سبک آنها ارائه داده و سپس به تحلیل این نگارش‌ها در چهار محور پرداخته و در پایان، نتایج پژوهش را عرضه می‌داریم.

یک. گزارش کتاب‌های «الموضوعات»

الف. فهرست کتب، بر پایه‌ی قرون

1. نسخة نبیط بن شریط الأشجعی فی الأحادیث الموضوعة، نبیط بین شریط بن انس الأشجعی، صحابی.
2. الأربعون الودعانیة الموضوعة، ابو نصر محمّد بن علی بن عبیدالله الموصلی (402-494 ق). (3)
3. تذکرة الحفّاظ: اطراف احادیث کتاب المجروحین لابن حبان، محمّدبن طاهر بن علی بن احمد المقدسی (448-507 ق).
4. ذخیرة الحفّاظ المخرج علی الحروف و الألفاظ: ترتیب أحادیث الکامل فی تراجم الضعفاء و علل الحدیث، محمّد بن طاهر بن علی بن احمد المقدسی (448-507 ق).
5. الأباطیل و المناکیر و المشاهیر، ابوعبدالله حسین بن ابراهیم بن حسین بن جعفر الجورقانی (ح 470-543 ق).
6. الموضوعات، ابوالفرج ابن الجوزی (ح 512-597 ق).
7. کتاب القصاص، ابوالفرج ابن الجوزی (ح 512-597 ق).
8. العلل المتناهیة فی الأحادیث الواهیة، ابوالفرج ابن الجوزی (ح 512-597 ق).
9. الأحادیث الموضوعة فی الأحکام المشروعة، زین الدین عمر بن بدر بن سعید الموصلی (557-622 ق).
10. الوقوف علی الموقوف، زین الدین عمر بن بدر بن سعید الموصلی (557-622 ق).
11. المغنی عن الحفظ و الکتاب بقولهم: لا یصح شیء فی هذا الباب، زین الدین عمر بن بدر بن سعید الموصلی (557-622 ق).
12. موضوعات الصغانی، حسن بن محمّد بن الحسن العدوی الصغانی (557-650 ق).
13. الدر الملتقط فی تبیین الغلط، حسن بن محمّد بن الحسن العدوی الصغانی (577-650 ق).
14. تخریج الأحادیث الضعاف من سنن الدار القطنی، عبدالله بن یحیی بن ابی بکر الغسانی الجزایری (م 682 ق).
15. أحادیث القصاص، تقی الدین احمد بن شهاب الدین ابن تیمیه (661-728 ق).
16. رسالة لطیفة فی أحادیث متفرّقة ضعیفة، محمّد بن احمد بن عبدالهادی ابن قدامة (704-744 ق).
17. ترتیب الموضوعات، محمّد بن احمد بن عثمان الذهبی (673-748 ق).
18. أحادیث مختارة من موضوعات الجورقانی و ابن الجوزی، محمّد بن احمد ذهبی (673-748 ق).
19. مختصر الأباطیل و الموضوعات، محمّد بن احمد الذهبی (673-748 ق).
20. الموضوعات فی المصابیح للبغوی و اجوبة الحافظ ابن حجر العسقلانی علیها، عمربن علی بن عمر ابوحفص القزوینی (683-750ق).
21. المنار المنیف فی الصحیح و الضعیف، محمّد بن ابوبکر الزرعی (ابن القیم الجوزیة) (691-751 ق).
22. الأحادیث التی لا أصل لها فی کتاب الاحیاء، عبدالوهّاب بن علی تاج الدین السبکی (728-771 ق).
23. التذکرة فی الأحادیث المشتهرة أو اللآلی المنثورة فی أحادیث المشهورة، محمّد بن بهادر بن عبدالله الزرکشی (745-797 ق).
24. خاتمة سفر السعادة، محمّد بن یعقوب بن محمّد الفیروزآبادی (729-817 ق).
25. تبیین العجب بما ورد فی شهر رجب، احمدبن علی بن حجر العسقلانی (773-852 ق).
26. المقاصد الحسنة فی بیان کثیر من الأحادیث المشتهرة علی الألسنة، محمّد بن عبدالرحمان السخاوی (831-902 ق).
27. اللآلی المصنوعة فی الأحادیث الموضوعة، جلال الدین عبدالرحمان بن ابی بکر السیوطی (849-911 ق).
28. ذیل اللآلی المصنوعة، السیوطی (849-911 ق).
29. تحذیر الخواص من أکاذیب القصاص، السیوطی (849-911 ق).
30. الدرر المنتثرة فی الاحادیث المشتهرة، السیوطی (849-911 ق).
31. التعقبات علی الموضوعات، السیوطی (849-911 ق).
32. الغماز علی اللماز فی الأحادیث المشتهرة، نورالدین ابوالحسن السمهودی (844-911 ق).
33. تمییز الطیب من الخبیث فیما یدور علی ألسنة الناس من الحدیث، عبدالرحمان بن علی بن محمّد ابن الدیبع (866-944 ق).
34. الشذرة فی الأحادیث المشتهرة، ابوعبدالله محمّد بن علی بن محمّد بن طولون الدمشقی (880- 953 ق)
35. تنزیه الشریعة المرفوعة عن الأخبار الشنیعة الموضوعة، سعدالدین علی بن محمّد بن علی بن عبدالرحمان بن عراق (907-963 ق).
36. تذکرة الموضوعات، محمّد طاهربن علی الصدیقی الهندی (914-986 ق).
37. الأسرار المرفوعة فی الأخبار الموضوعة [و هو الموضوعات الکبری]، نورالدین علی بن محمّد بن سلطان (ملّا علی القاری) (م 1014ق).
38. المصنوع فی معرفة الحدیث الموضوع [و هو الموضوعات الصغری]، ملّا علی القاری (م 1014ق).
39. الفوائد الموضوعة فی الأحادیث الموضوعة، مرعی بن یوسف بن ابی بکر الکرمی المَقدسی (م 1033 ق).
40. اتقان ما یحسن من الأخبار الدائرة علی الألسن، محمّد بن بدر الدین محمّد العامری القرشی (977- 1061 ق).
41. مختصر المقاصد الحسنة فی بیان کثیر من الأحادیث المشتهرة علی الألسنة، محمّدبن عبدالباقی بن یوسف بن احمد الزرقانی (1055-1122 ق).
42. الجد الحثیث فی بیان ما لیس بحدیث، احمدبن عبدالکریم بن سعودی العامری (م 1143 ق).
43. کشف الخفاء و مزیل الألباس عما اشتهر من الأحادیث علی ألسنة الناس، اسماعیل بن محمّد بن عبدالهادی الجراحی (1087-1162 ق).
44. التنکیت و الافادة فی تخریج أحادیث خاتمة سفر السعادة، محمّد بن حسن ابن همّات الدمشقی (1091-1175ق).
45. الکشف الالهی عن شدید العضیف و الموضوع و الواهی، محمّد بن محمّد الحسینی الطرابلسی السندروسی (م 1177 ق).
46. النوافح العطرة فی الأحادیث المشتهرة، محمّد بن احمد بن جار الله الصعدی (م 1181ق).
47. النخبة البهیة فی الأحادیث المکذوبة علی خیر البریّة، محمّد بن محمّد بن أحمد السنباوی (1154-1232 ق).
48. الموضوعات فی الاحیاء أو الاعتبار فی حمل الأسفار، محمّد امین بن علی بن محمّد سعید السویدی العراقی (1200-1246ق).
49. الفوائد المجموعة فی الأحادیث الموضوعة، محمّدبن علی بن محمّد الشوکانی (1173 -1250 ق).
50. اسنی المطالب فی أحادیث مختلفة المراتب، ابوعبدالله محمّد بن السید درویش الحوت (1209- 1276 ق).
51. حسن الأثر فیما فیه ضعف و اختلاف من حدیث و خبر و اثر، محمّد بن السید درویش الحوت (1209-1276 ق).
52. الآثار المرفوعة فی الأخبار الموضوعة، محمّد عبدالحی بن محمّد عبدالحلیم الأنصاری اللکنوی (1264- 1304 ق).
53. اللؤلؤ المرصوع فیما لا أصل له أو بأصله موضوع، شمس الدین محمّد بن خلیل الطرابلسی القاوقچی (1223-1305 ق).
54. تحذیر المسلمین من الأحادیث الموضوعة علی سیّد المرسلین، محمّد بن البشیر بن محمّد حسن ظافر المدنی (م بعد از 1329ق).
55. المغیر علی الأحادیث الموضوعة فی الجامع الصغیر، ابوالفیض أحمدبن محمّد بن الصدیق الغماری (م 1380ق). (4)
56. سلسلة الأحادیث الضعیفة و الموضوعة و أثرها السیء فی الأمّة، محمّد ناصر الدین الالبانی (1332-1420 ق).
57. ضعیف الأدب المفرد للإمام البخاری، الالبانی.
58. ضعیف الجامع الصغیر وزیادته الفتح الکبیر، الالبانی.
59. ضعیف سنن ابن ماجة، الالبانی.
60. ضعیف سنن أبی داوود، الالبانی.
61. ضعیف سنن الترمذی، الالبانی.
62. ضعیف سنن النسائی، الالبانی.
63. الجامع المصنف ممّا فی المیزان من حدیث الراوی المضعف، عبدالعزیز بن محمّد بن الصدیق الغماری.
64. التهانی فی التعقب علی موضوعات الصغانی، عبدالعزیز بن محمّد بن صدیق الغماری.
65. الوضع فی الحدیث، عمر بن حسن عثمان فلاته.
66. المشتهر من الحدیث الموضوع و الضعیف و البدیل الصحیح، عبدالمتعال محمّد الجبری.
67. لحظ الالحاظ فی الاستدراک و الزیادة علی ذخیرة الحفّاظ المخرج علی الحروف و الألفاظ، عبدالرحمان بن عبدالجبّار الفریوائی.
68. فضائل افریقیة فی الآثار و الأحادیث الموضوعة، محمّد العروسی المطوی التونسی.
69. أحادیث معلة ظاهرها الصحّة، ابوعبدالرحمان مقبل بن هادی الوادعی.
70. التحدیث بما قیل لا یصحّ فیه حدیث، بکر بن عبدالله ابوزید.
71. تبییض الصحیفة باُصول الأحادیث الضعیفة، محمّد عمرو عبداللطیف.
72. تکمیل النفع بما لم یثبت به وقف و لارفع، محمّد عمرو عبداللطیف.
73. الأحادیث القدسیة الضعیفة و الموضوعة، ابوعبدالله أحمدبن أحمد العیسوی.
74. جنّة المرتاب بنقد المغنی عن الحفظ و الکتاب، ابواسحاق الحوینی.
75. النافلة فی الأحادیث الضعیفة و الباطلة، ابواسحاق الحوینی.
76. الأخبار بمافات من أحادیث الاعتبار، علی رضا بن عبدالله بن علی رضا.
77. سلسلة الأحادیث التی لا أصل لها و أثرها السیّء فی العقیدة و الفقه و السلوک، أبو اُسامة سلیم بن عید الهلالی.
78. نصیحة الداعیة فی اجتناب الأحادیث الضعیفة و الواهیة، مجموعة من طلبة العلم.

ب. فراوانی نویسندگان

این 78 اثر را 55 نویسنده تحریر کرده‌اند: 43 نویسنده، هر کدام یک اثر تألیف کرده‌اند؛ ولی 12 نفر دیگر، 35 اثر باقی مانده را. ترتیب فراوانی آثار این دوازده نویسنده، از این قرار است:
1. آلبانی (7 اثر) شماره های 56، 57، 58، 59، 60، 61، 62
2. سیوطی (5 اثر) شماره های 27، 28، 29، 30، 31
3. ذهبی (3 اثر) شماره های 17، 18، 19
4. ابن جوزی (3 اثر) شماره های 6، 7، 8
5. عمر بن بدر بن سعید (3 اثر) شماره های 9، 10، 11
6. صغانی (2 اثر) شماره های 12، 13
7. ابن القیسرانی (2 اثر) شماره های 3، 4
8. ملّا علی قاری (2 لاثر) شماره های 37، 38
9. محمّد بن درویش (2 اثر) شماره های 49، 50
10. عبدالعزیز بن غماری (2 اثر) شماره های 63، 64
11. ابو اسحاق الحوینی (2 اثر) شماره های 74، 75
12. محمّد عمرو عبداللطیف (2 اثر) شماره های 71، 72

ج: کتاب‌های اصلی و فرعی

مراد از «اصلی»، کتاب‌هایی است که نویسندگان دیگر، با نظر بدانها، کتابی را تألیف کرده‌اند، مثل این که آن را تلخیص یا نقد یا استدراک و ذیل نویسی و یا چند نمونه از آن را جمع کرده باشند.
1. ذخیرة الحّفاظ المخرج علی الحروف و الألفاظ، محمّد طاهر بن علی بن احمد المقدسی، ش 4؛
- لحظ الألحاظ فی الاستدراک و الزیادة علی ذخیرة الحفاظ، عبدالرحمان بن عبد الجبّار الفریوائی، ش 67.
2. الأباطیل و المناکیر، جورقانی، ش 5؛
- أحادیث مختاره، ذهبی، ش 18؛
- مختصر الأباطیل، ذهبی، ش 19.
3. الموضوعات، ابن جوزی، ش 6؛
- ترتیب الموضوعات، ذهبی، ش 17؛
- أحادیث مختاره، ذهبی، ش 18؛
- مختصر الأباطیل، ذهبی، ش 19؛
- اللآلی المصنوعه، سیوطی، ش 27؛
- ذیل اللئالی، سیوطی، ش 28؛
- التعقبات، سیوطی، ش 31؛
- تنزیه الشریعة، ابن عراق، ش 35.
4. المغنی عن الحفظ، موصلی، ش 11؛
- جنّة المرتاب بنقد المغنی، ابواسحاق الحوینی، ش 74.
5. موضوعات الصغانی، صغانی، ش 12؛
- التهانی فی التعقب، غماری، ش 64.
6. الأحادیث التی لا أصل لها فی کتاب الاحیاء، سبکی، ش 22؛
- الموضوعات فی الاحیاء، محمّد امین السویدی، ش 48؛
- الأخبار بمافات من أحادیث الاعتبار، علی رضا بن عبدالله بن علی رضا، ش 76.
7. التذکرة فی الأحادیث المشتهرة، زرکشی، ش 23؛
- الدر المنتثرة، سیوطی، ش 30.
8. خاتمة سفر السعادة، فیروزآبادی، ش 24؛
- التنکیت، ابن همات دمشقی، ش 44.
9. المقاصد الحسنه، سخاوی، ش 26؛
- مختصر المقاصد الحسنه، زرقانی، ش 41؛
- تمییز الطیب من الخبیث فیما یدور علی ألسنة الناس من الحدیث، ابن الدیبع، ش 33.
10. اللئالی المصنوعه، سیوطی، ش 27؛
- ذیل اللئالی، سیوطی، ش 28؛
- تنزیه الشریعة المرفوعة عن الأخبار الشنیعة الموضوعة، ابن عراق، ش 35.
11. تمییز الطیب من الخبیث فیما یدور علی ألسنة الناس من الحدیث، ابن الدبیع، ش 33؛
- اسنی المطالب فی أحادیث مختلفة المراتب، محمّد بن السیّد درویش الحوت، ش 50.
12. اتقان ما یحسن، عامری قرشی، ش 40؛
- الجد الحثیث فی بیان ما لیس بحدیث، ابن سعودی العامری، ش 42.
در واقع، این 78 عنوان کتاب، بر اساس این دسته بندی، به سه گروه تقسیم می‌شوند:
1. کتب اصلی، 15 عنوان؛
2. کتب فرعی یا ناظر، 28 عنوان؛
3. غیر آن دو، 35 عنوان.

د. سبک کتاب‌ها

کتب «الموضوعات» از نظر سبک و شیوه، یکسان نیستند؛ بلکه به گونه‌های مختلف قابل تقسیم‌اند که به برخی از آنها با ذکر نمونه اشاره می‌کنیم:
1. برخی از این کتاب‌ها به گردآوری روایات ضعیف یا جعلی پرداخته‌اند و هیچ گونه نظم و ترتیبی در آنها موجود نیست، مانند شماره‌های 1، 2 و 7.
2. برخی دیگر، به گردآوری روایات پرداخته‌اند؛ ولی از نظم و ترتیب برخوردارند و علاوه بر آن، به ذکر دلیل ضعف یا جعل نیز می‌پردازند، مانند شماره‌های 5، 6 و 8.
3. برخی از این کتب، تنها به استخراج احادیث ضعیف از کتاب‌های دیگر پرداخته‌اند، مانند شماره‌های 3، 4، 14، 20، 22، 55 و 57-63.
4. برخی از کتاب‌های الموضوعات، به بیان قاعده برای شناخت احادیث جعلی پرداخته‌اند، مانند: شماره‌ی 21.

دو. تحلیل نگارش‌ها

چنان که در مقدّمه یاد شد، تحلیل نگارش‌ها بر اساس قرون و مناطق جغرافیایی و گرایش‌های فکری نویسندگان و نیز محورهایی که در آن حدیث جعل شده، می‌تواند افق‌هایی را برای پژوهش‌های گسترده بگشاید. در این جا تحلیل این نگارش‌ها را در چهار محور دنبال می‌کنیم:

الف. تحلیل بر پایه‌ی پراکندگی و فراوانی بر حسب قرون  

پراکندگی کتاب‌ها بر اساس قرون، بدین صورت است:
قرن اول 1 اثر ش 1
قرن پنجم 2 اثر ش 2، 3
قرن ششم 5 اثر ش 4-8
قرن هفتم 6 اثر ش 9-14
قرن هشتم 9 اثر ش 15-23
قرن نهم 2 اثر ش 24 و 25
قرن دهم 11 اثر ش 26-36
قرن یازدهم 4 اثر ش 37-40
قرن دوازدهم 6 اثر ش 41-46
قرن سیزدهم 4 اثر ش 47-50
قرن چهاردهم 4 اثر ش 52-54
قرن پانزدهم 24 اثر ش 55-78
آمار فراوانی بر اساس قرون، بدین صورت است:
قرن 15 24 اثر
قرن 10 11 اثر
قرن 8 9 اثر
قرن 7 و 12 هر کدام 6 اثر
قرن 6 5 اثر
قرن 11 و 13 هر کدام 4 اثر
قرن 14 3 اثر
قرن 5 و 9 هر کدام 2 اثر
قرن 1 1 اثر

چنان که ملاحظه می‌شود، بیشترین آثار در این سه دوره، تدوین شده است:
قرن پانزدهم، 24 اثر؛
قرن دهم، 11 ا ثر؛
قرن هشتم، 9 اثر.

ب. تحلیل بر پایه‌ی شهرها و مناطق جغرافیایی

شهرها به ترتیب کثرت تألیف، بدین شرح‌اند: (5)
1. دمشق 22 اثر شماره‌های 14-19، 21، 22، 34، 35، 40، 42-44، 56-62، 65
2. مصر 18 اثر شماره های 23، 25-32، 41، 47، 66، 69، 71-73، 75، 76
3. موصل 4 اثر شماره‌های 2، 9-11
4. بغداد 4 اثر شماره‌های 6-8، 48
5. تونس 4 اثر شماره‌های 55، 63، 64، 68
6. یمن 3 اثر شماره‌های 33، 46، 49
7. مدینه 2 اثر شماره‌های 1 و 54
8. بیت المقدس 2 اثر شماره‌های 3 و 4
9. لاهور 2 اثر شماره‌های 12 و 13
10. هند 3 اثر شماره‌های 36 و 52، 67
11. بیروت 4 اثر شماره‌های 50 و 51، 68 و 74
12. عراق 1 اثر شماره 48
13. طرابلس 2 اثر شماره‌های 45 و 53
14. فلسطین 1 اثر شماره 39
15. هرات 3 اثر شماره‌های 37 و 38
16. قزوین 1 اثر شماره 20
17. شیراز 1 اثر شماره 24
18. کویت 1 اثر شماره 78
19. ریاض 2 اثر شمارههای 70، 78

تقسیم شهرها را به صورت منطقه‌ای نیز می‌توان چنین تنظیم کرد:
1. شام 30 اثر
دمشق 22 اثر
طرابلس 2 اثر
بیروت 4 اثر
بیت المقدس 2 اثر
فلسطین 1 اثر
2. مصر 11 اثر
3. عراق 9 اثر
موصل 4 اثر
بغداد 4 اثر
عراق 1 اثر
4. شبه جزیره عربستان 7 اثر
مدینه 2 اثر
ریاض 2 اثر
یمن 3 اثر
5. شبه قاره هند 5 اثر
لاهور 2 اثر
هند 3 اثر
6. ایران 4 اثر
قزوین 1 اثر
شیراز 1 اثر
هرات 2 اثر
7. تونس 4 اثر
8. کویت 1 اثر

ج. تحلیل بر اساس گرایش‌های فکری و مذهبی نویسندگان

در این تحلیل، گرایش فکری نویسندگان، عمدتاً از جهت مذهبی فقهی، منظور شده است؛ ولی برخی تعبیرها چون: سلفی، صوفی، محدّث و ادیب، در مواردی به کار رفته که نویسندگان، گرایش فقهی نداشته‌اند (مانند سلفی‌های معاصر) و یا گرایش آنها به دست نیامده است. یادآوری این نکته، ضروری است که برای برخی از این نویسندگان، گاه توصیف‌های دیگری نیز در کتب شرح حال آمده، مانند: حافظ، مورّخ، متکلّم، مفسّر، فقیه، و اصولی که از آن صرف نظر شده و عنوانی که بتواند گویای جهتگیری فکری باشد، انتخاب شده است:
1. شافعی 20 اثر شماره‌های 17-33، 35، 40، 42، 43، 48
2. حنفی 12 اثر شماره‌های 9-13، 44، 34، 37، 38، 45، 52، 53
3. سلفی 8 اثر شماره‌های 49، 56-62
4. حنبلی 7 اثر شماره‌های 6-8، 15، 16، 21، 39
5. محدث 6 اثر شماره‌های 5، 14، 20، 36، 50، 51
6. صوفی 3 اثر شمارههای 55، 63، 64
7. مالکی 3 اثر شماره‌های 41، 47، 54
8. ظاهری 2 اثر شماره‌های 3 و 4
9. ادیب 1 اثر شماره‌ 46
10. نامعلوم 2 اثر شماره‌های 1و2

د. تحلیل بر اساس تعداد روایات مجعول و موضوعات آنها

این تحلیل را بر پایه‌ی فهرست سه جلدی همین موسوعه، استخراج کرده‌ایم. در این کتاب، 31577 حدیث ضعیف و جعلی فهرست شده است. این تعداد را نویسندگان در سه جلد فهرست کتاب، در 61 موضوع دسته بندی کرده‌اند. در این جا نخست عناوین را بر اساس طبقه بندی موضوعی نویسندگان، با ذکر تعداد حدیث می‌آوریم و سپس میزان فراوانی احادیث را در موضوعات نشان خواهیم داد:

1. عناوین و تعداد ابواب و تعداد احادیث (6)

1.التوحید 11 باب 219 حدیث
2. الإیمان 11 باب 587 حدیث
3. السمعیات و الغیبیات 17 باب 434 حدیث
4. الانبیا و التاریخ 8 باب 426 حدیث
5. العلم 30 باب 1296 حدیث
6. الشعر و الشعراء 1 باب 63 حدیث
7. الاعتصام بالسنة و ذم البدع 17 باب 400 حدیث
8. الطهارة 37 باب 1247 حدیث
9. الحیض 7 باب 116 حدیث
10. الصلوة 50 باب 2050 حدیث
11. صلوة التطوع 13 باب 685 حدیث
12. المساجد 16 باب 245 حدیث
13. الجمعة 16 باب 340 حدیث
14. صلوة العیدین 10 باب 203 حدیث
15. صلوة الاستسقاء 2 باب 14 حدیث
16. الکسوف 1 باب 32 حدیث
17. الجنائز 300 باب 446 حدیث
18. الزکاة 24 باب 471 حدیث
19. الصیام 26 باب 784 حدیث
20. الاعتکاف 4 باب 22 حدیث
21. الحج 26 باب 712 حدیث
22. الجهاد 36 باب 590 حدیث
23. المغازی و السیر 18 باب 107 حدیث
24. الصید و الذبائح 17 باب 259 حدیث
25. النکاح 49 باب 1303 حدیث
26. الرضاع و المحرّمات 5 باب 45 حدیث
27. الطلاق 17 باب 169 حدیث
28. اللعان 3 باب 32 حدیث
29. العتق 9 باب 112 حدیث
30. المعایش و الحرف 12 باب 375 حدیث
31. البیوع 32 باب 446 حدیث
32. الزرع و المساقاة 7 باب 68 حدیث
33. اللقطة 4 باب 15 حدیث
34. الفرائض و الوصیة 7 باب 123 حدیث
35. الهدایا و الهبات 5 باب 77 حدیث
36. النذر 5 باب 43 حدیث
37. الأیمان 10 باب 58 حدیث
38. الاحکام و القضایا 16 باب 308 حدیث
39. الحدود و العقوبات 31 باب 487 حدیث
40. الأشربة 16 باب 366 حدیث
41. الإمارة 20 باب 311 حدیث
42. الأطعمة 63 باب 1232 حدیث
43. اللباس 21 باب 452 حدیث
44. الزینة 31 باب 735 حدیث
45. الطب و المرض 34 باب 825 حدیث
46. الرؤیا 5 باب 54 حدیث
47. فضائل النبی 35 باب 1516 حدیث
48. الفضائل و المثالب 52 باب 2810 حدیث
49. فضائل القرآن 22 باب 1049 حدیث
50. تفسیر القرآن 115 باب 558 حدیث
51. البلدان و البقاع 22 باب 533 حدیث
52. الأوقات و الأزمنة 10 باب 221 حدیث
53. الذکر و الدعاء 35 باب 1114 حدیث
54. الزهد و الرقائق 45 باب 2555 حدیث
55. الآداب 40 باب 1200 حدیث
56. السلام 11 باب 233 حدیث
57. البر و الصلة 28 باب 1403 حدیث
58. الفتن و أشراط الساعة 22 باب 681 حدیث
59. الیوم الآخر 10 باب 367 حدیث
60. الجنة و النّار 20 باب 244 حدیث
61. الکبائر 33 باب 1048 حدیث

2. فراوانی احادیث ضعیف یا جعلی در عناوین یاد شده:

1. الفضائل و المثالب 2810 حدیث
2. الزهد و الرقائق 2555 حدیث
3. الصلوة 2050 حدیث
4. فضائل النبی 1516 حدیث
5. البر و الصلة 1403 حدیث
6. النکاح 1303حدیث
7. العلم 1296 حدیث
8. الطهارة 1247 حدیث
9. الأطعمة 1232 حدیث
10. الآداب 1200 حدیث
11. الذکر و الدعاء 1114 حدیث
12. فضائل القرآن 1049 حدیث
13. الکبائر 1048 حدیث
14. الطب و المرض 825 حدیث
15. الصیام 784 حدیث
16. الزینة 735 حدیث
17. الحج 712 حدیث
18. صلوة التطوع 685 حدیث
19. الفتن و أشراط الساعة 681 حدیث
20. الجهاد 590 حدیث
21. الإیمان 587 حدیث
22. تفسیر القرآن 558 حدیث
23. البلدان و البقاع 533 حدیث
24. الحدود و العقوبات 487 حدیث
25. الزکاة 471 حدیث
26. اللباس 452 حدیث
27. البیوع 446 حدیث
28. الجنائز 446 حدیث
29. السمعیات و الغیبیات 434 حدیث
30. الأنبیاء و التاریخ 426 حدیث
31. الاعتصام بالسنة و ذمّ البدع 400 حدیث
32. المعایش و الحرف 375 حدیث
33. الیوم الآخر 367 حدیث
34. الأشربة 366 حدیث
35. الجمعة 340 حدیث
36. الإمارة 311 حدیث
37. الأحکام و القضایا 308 حدیث
38. الصید و الذبائح 259 حدیث
39. المساجد 245 حدیث
40. الجنة و النار 244 حدیث
41. السلام 233 حدیث
42. الأوقات و الأزمنة 221 حدیث
43. التوحید 219 حدیث
44. صلوة العیدین 203 حدیث
45. الطلاق 169 حدیث
46. الفرائض و الوصیة 123 حدیث
47. الحیض 116 حدیث
48. العتق 112 حدیث
49. المغازی و السیر 107 حدیث
50. الهدایا و الهبات 77 حدیث
51. الزرع و المساقاة 68 حدیث
52. الشعر و الشعراء 63 حدیث
53. الإیمان 58 حدیث
54. الرؤیا 54 حدیث
55. الرضاع و المحرّمات 45 حدیث
56. النذر 43 حدیث
57. اللعان 32 حدیث
58. الکسوف 32 حدیث
59. الاعتکاف 22 حدیث
60. اللقطة 15 حدیث
61. صلوة الاستسقاء 14 حدیث

سه. نتایج تحلیل‌ها

در این تحلیل، به دنبال آن هستیم که روشن شود:
1. کدام یک ار جریان‌های فکری و فرقه‌ها و مذاهب، نسبت به حدیثِ موضوع و ضعیف، دغدغه و حساسیت بیشتری داشته‌اند: عقل گرایان، ظاهر گرایان و یا دارندگان گرایش‌های صوفیانه؟
2. کدام مناطق و نیز در چه برهه‌های زمانی، این دغدغه‌ها بیشتر بوده است؟ و البته در این صورت، بررسی شرایط فرهنگی و تاریخی آن ادوار زمانی و نیز آن شهرها می‌تواند به کشف این رابطه کمک کند؟
3. در چه موضوعاتی بیشتر جعل و وضع صورت گرفته و یا احادیث آن، متهم به ضعف شده‌اند؟
4. چه مقدار از این کتاب‌ها را فرقه‌ها و مذاهب، علیه یکدیگر نوشته‌اند؟ به سخن دیگر، اگر حنبلی‌ها «الموضوعات» نوشته‌اند، به احادیثی اشاره دارند که در کتب رایج حدیثی گرد آمده یا به احادیثی که متکلّمان و یا شافعی‌ها در کتاب‌های خود آورده‌اند؟
و موارد دیگر.
بر این اساس، آمارهای یاد شده در قسم تحلیل ها، این نتایج را نشان می‌دهند:

الف. ادوار زمانی

از نظر ادوار زمانی، سه قرن، بیشترین تألیف را داشته‌اند:
قرن پانزدهم، 24 اثر؛
قرن دهم، 11 اثر؛
قرن هشتم، 9 اثر.

ب. منطقه‌ی جغرافیایی

دو منطقه‌ی جغرافیایی، بیشترین تألیف را در خود شاهد بوده است:
دمشق، 22 اثر؛
مصر، 11 اثر.

ج. گرایش‌های فکری

از نظر گرایش‌های فکری، این ترتیب را شاهد هستیم.
شافعی‌ها، 20 اثر؛
حنفی‌ها، 12 اثر؛
سلفی‌ها 8 اثر؛
حنبلی‌ها، 7 اثر.
اگر مسئله را به گونه‌ای دیگر مطرح کنیم که سلفی‌ها و حنبلی‌ها و نیز ظاهری‌ها در واقع، به یک جریان فکری با طیف وسیع تعلق دارند، در آن صورت، آمار چنین می‌شود:
شافعی، 20 اثر؛
سلفی - حنبلی - ظاهری، 19 اثر؛
حنفی، 12 اثر.

د. موضوعات

از نظر موضوعات نیز با این ترتیب روبه رو هستیم:
از نظر عناوینی که در آنها حدیث ضعیف یا مجعول وجود دارد:
الفضائل و المثالب، با 2810 حدیث، بیشترین و صلوة الاستسقاء با 14 حدیث، کمترین رقم را دارند. این ارقام را به این صورت نیز می‌توان منظور داشت:
1. بیشتر از دو هزار: سه عنوان: الفضائل و المثالب، الززهد و الرقائق، الصلوة.
2. بیشتر از هزار: ده عنوان: فضائل النبی، البرّ و الصلة، النکاح، العلم، الطهارة، الأطعمة، الآداب، الذکر و الدعاء، فضائل القرآن، البکائر.
3. بیشتر از پانصد: ده عنوان: الطب و المرض، الصیام، الزینة، الحج، صلوة القطوع، الفتن و اشراط الساعة، الجهاد، الایمان، تفسیر القران، البلدان و البقاع.
4. بیشتر از صد: 25 عنوان: الحدود و العقوبات، الزکاة اللباس، البیوع، الجنائز، السمعیات و الغیبیات، الانبیاء و التاریخ، الاعتصام بالسنّة و ذمّ البدع، المعایش و الحرف، الیوم الآخر، الأشربة، الجمعة، الإمارة، الأحکام و القضایا، الصید و الذبائح، المساجد، الجنّة و النّار، السلام، الأوقات و الأزمنة، التوحید، صلوة العیدین، الطلاق، الفرائض و الوصیة، الحیض، العتق، المغازی و السیر.
5. کمتر از صد: سیزده عنوان: الهدایا و الهبات، الزرع و المساقاة، الشعر و الشعراء، الایمان، الرؤیا، الرضاع و المحرّمات، النذر، اللعان الکسوف، الاعتکاف، اللقطة، صلوة الاستسقاء.
حال اگر سه دوه‌ی زمانی را - که بیشترین تألیف را داشته - (یعنی قرن هشتم، دهم و پانزدهم)، با توجّه به منطقه‌ی جغرافیایی و گرایش فکری مؤلّفان، با هم مقایسه کنیم، این نتیجه به دست می‌آید:
الف. قرن هشتم
1. تعداد اثر 9 اثر
2. شهرها
دمشق 7 اثر
مصر 1 اثر
قزوین 1 اثر
3. گرایش فکری
شافعی 5 اثر
حنبلی 3 اثر
محدّث 1 اثر
ب. قرن دهم
1. تعداد اثر 11 اثر
2. شهرها
مصر 7 اثر
دمشق 2 اثر
یمن 1 اثر
هند 1 اثر
3. گرایش‌های فکری
شافعی 9 اثر
حنفی 1 اثر
محدّث 1 اثر
ج. قرن پانزدهم
1. تعداد اثر 24 اثر
2. شهرها
دمشق 8 اثر
مصر 7 اثر
تونس 3 اثر
بیروت 2 اثر
ریاض 2 اثر
هند 1 اثر
کویت 1 اثر
3. گرایش فکری
سلفی 7 اثر
صوفی 3 اثر
از نظر کلّی چنین می‌توان استنتاج کرد:

قرن هشتم

در این قرن، دمشق، پایگاه تدوین آثار «الموضوعات» بوده است و از نظر فکری، تدوین‌ها میان شافعی‌ها و حنبلی‌ها دایر است: شافعی‌ها با 4 اثر و حنبلی‌ها با 3 اثر.
شرایط فکری و فرهنگی این عصر را بشار عوّاد، به زیبایی ترسیم می‌کند. او می‌گوید: در این قرن، از یک سو شافعی‌ها به خاطر حمایت ایّوبی‌ها، صاحب قدرت و دارای مدارس و موقوفات می‌شوند و از جانب دیگر، حنبلی‌ها قدرت دارند و برخوردار از دار الحدیث‌ها و مدرسه‌های فراوان و نزاع میان آنها سخت و جدّی است.
سخن بشار عوّاد چنین است:
و شهدت دمشق فی هذا العصر نزاعاً مذهبیاً و عقائدیاً حاداً، کانّ الحُکَّامُ الممالیکُ یتدخلون فیه فی کثیرٍ من الأحیان، فیُناصرون فئة علی اُخری. و کان الأیّوبیون قبل ذلک قد عنُوا عنایة کبیرة بنشر مذهب الإمام الشافعی، فأسَّسوا المدارس الخاصة به، و أوقفوا علیها الوقوف. و عنوا فی الوقت نفسه بنشر عقیدة الأشعری، و اعتبروها السُّنة التی یجبّ التباعُها. لذلک أصبحت للشاعرِة قوة عظیمة فی مصر و الشام. و قد أثر ذلک علی المذاهب الاُخری، فأصابها الوهنُ و اضعف عدا الحنابلة الذین ظلوا علی جانب کبیر من القوّة، و کانت لهم فی دمشق مجموعة من دور الحدیث و المدارس.
و کان النزاع العقائدی بین الحنابلة و الأشاعرة مضطرماً، زاده اعتماد الحنابلة علی النصوص فی دراسة العقائد، و اعتماد الأشاعرة علی الاستدلال العقلی و البرهان المنطقی فی دراستها، و بقدر ما ولَّد هذا التعصبُ من تمزق فی المجتمع، فإنَّه وَلَّد فی الوقت نفسه نشاطاً علیماً واضحاً فی هذاالمضار، تَمثَّلَ فی الکتب الکثیرة التی ألفت فیه. کما ظهر تحیُّرٌ واضح فی کثیرٍ من کتابات العصر.
وکانَ الجهلُ و الاعتقادُ بالخُرافات و المغیّبات سائداً بین العوام فی المجتمع الدمشقی. و کان التصوّف منتشراً فی إرجاء انتشاراً واسعاً، و ظهر بینهم کثیراٌ من المشعوذین الذین أثَّروا علی العوام أیَّما تأثیر. بل عملَ الحکّامُ الممالیکُ علی الاهتمام بهم، و کان لهم اعتقادٌ فیهم، فکان للملک الظاهرِ بیبرس البندقداری (م 676 ق) شیخٌ اسمه الخَضِرُ بنُ أبی بکر بن موسی العدوی، کان «صاحب حالٍ، و نفسٍ مؤثرة، وهمة إبلیسیة، و حال کاهنی»، و کان الظاهرُ یُعظمه، و یزوره أکثر من مرة فی الاُسبوع، و یطلعه علی أسراره، و یستصحبه فی أسفاره لاعتقاده التام به. و انتشر تقدیسُ الأشیاخ، و الاعتقادُ فیهم، و طلب النذور عند قبورهم، بل کانوا یسجدون لبعض تلک القبور، و یطلبون المغفرة من أصحابها. (7)

قرن دهم

در این قرن، پایگاه اصلی تدوین کتب الموضوعات، مصر است و بیشتر تألیفات از آنِ شافعی‌هاست. اگر سخن بشار عوّاد را درباره‌ی قرن هشتم در نظر بگیریم که شافعی‌ها و اشاعره، در دمشق و مصر قوت گرفتند و نزاع میان آنان و حنابله بالا گرفت و حنابله، از قدرت برخوردار بوده‌اند؛ ولی اینک در قرن دهم، حنابله، رو به ضعف نهاده‌اند و بیشترین تألیف را شافعی‌ها دارا هستند.

قرن پانزدهم

در این قرن، دمشق و مصر، شاهد بیشترین تألیف‌هاست و البته از نظر گرایش‌های فکری، سلفی‌ها بیشترین اثر را عرضه کرده‌اند.
می توان گفت که ارتباط شرق با غرب و ورود مباحث علمی نوین در جوامع اسلامی، پیامدهای بسیاری نسبت به حدیث داشته است. ایرادهای خاورشناسان به حدیث از سوی نویسندگانی چون گُلدزیهر (1850-1921 م) و شاخت (1902 م -1969 م) و برخی دیگر از مستشرقان، مسلمانان را نیز تحت تأثیر قرار داده است.
در مَثَل، سیّد احمد خان هندی (1898 م)و شاگردانش در شبه قاره، ایرادهای تندی بر احادیث وارد ساخته‌اند و این ایرادها تا بدان جا می‌رسد که در مصر در سال 1906 م، (8) در مجله‌ی المنار، مقاله‌ای با عنوان «الاسلام هو القرآن وحده» نوشته می‌شود (9) و احادیث را یک سر به نقد می‌کشد. روشن فکران اهل سنّت، چون احمد امین (1886-1954 م)، رشید رضا (1865-1935م) و محمود ابو رَیَّه (زنده در 1965 م)، ایرادهای فراوانی بر احادیث وارد می‌سازند. (10)
امید است که این گزارش و تحلیل - که نخستین از نوع خود است -، برای پژوهشگران سودمند افتد و زمینه‌ای برای پژوهش‌های عمیق‌تر و گسترده‌تر گردد.

پی‌نوشت‌ها:

1. این مقاله، پیش از این، در فصل نامه‌ی علوم حدیث (ش 49-50) منتشر شده است.
2. مشخصات کتاب شناختی این اثر، چنین است: موسوعة الأحادیث و الآثار الضعیفة و الموضوعة، اعداد: علی حسن علی الحلبی و ابراهیم طه القیسی و حمد محمّد مراد، ریاض: مکتب المعارف للنشر و التوزیع، 1419 ق / 1999 م، 15 جلد.
3. یادآوری می‌شود که قلمداد کردن این دو کتاب به عنوان «الموضوعات» نادرست است؛ زیرا نویسندگان این دو کتاب، احادیث جعلی و ضعیف را گرد نیاورده‌اند؛ بلکه خودِ این دو کتاب، متّهم به جعل و وضع شده‌اند و تعبیر «الموضوعة» در انتهای نام این دو کتاب، از نویسندگان نیست.
4. نویسندگان از این جا تا آخر را با عنوان معاصر معرفی کرده و تاریخ ولادت و وفات را نیاورده‌اند و ما نیز آنان را ذیل قرن پانزدهم، تحلیل می‌کنیم.
5. یادآوری می‌شود که در تحلیل کتاب‌ها بر اساس شهرها از شماره 65 تا پایان، محل نشر، به عنوان شهر و منطقه‌ی جغرافیایی منظور شده است.
6. یادآوری می‌شود که شمارش احادیث، با توجّه به عدم شماره گذاری در کتاب، توسط نویسنده انجام شده است.
7. سیر أعلام النبلاء، ج 1، ص 13-14.
8. برای نمونه، ر.ک: القرآنیون و ردّ شبهاتهم، ص 176.
9. مجلّه‌ی المنار، ش 9، ص 517 و 906.
10. الاسلام و الحداثه، ص ص 93-111.

منبع مقاله:
مهریزی، مهدی؛ (1389)، حدیث پژوهی، قم: دارالحدیث، چاپ اول.