گزارش اجمالی از کنگره‌ی بزرگداشت حضرت عبدالعظیم حسنی

یکم. شخصیت عبدالعظیم حسنی (علیه‌السلام)

شخصیت حضرت عبدالعظیم حسنی، ابعادی گسترده و عمیق دارد که بررسی آن، نشست‌های علمی متعدّدی را می‌طلبد.
می‌توان ابعاد شخصیت ایشان را در سه بُعد روحی، علمی و سیاسی تعریف کرد. این محدّث عالی مقام، بر حسب ادلّه و شواهدی که در دسترس است و به معصومان (علیهم‌السلام) و سخنان بزرگان شیعه مستند می‌گردد، در هر سه بعد، به مدارج عالی و بلندی دست یافت که اینک بدان اشاره می‌گردد. (1)

1. بُعد روحی

در حدیثی مشهور، امام حسن عسکری (علیه‌السلام) به یکی از شیعیان فرمود:
أما أنّک لوزُرت قبر عبدالعظیم عندکم، کنتَ کمن زار الحسین بن علی (علیهما السلام). (2)
به راستی که اگر قبر حضرت عبدالعظیم را زیارت کنی، مانند آن است که حسین بن علی (علیهما السلام) را زیارت کرده‌ای.
و آن گاه که این محدّث بزرگ، عقاید و باورهایش را بر امام هادی (علیه‌السلام) عرضه داشت، امام به وی فرمود:
مرحباً بک، أنتَ ولیُّنا حقّاً. (3)
آفرین بر تو، که به حق، دوستدار مایی!
همچنین امام رضا (علیه‌السلام) به وی فرمود:
أبلغ عنّی أولیائی السلام. (4)
سلام مرا به دوستانم برسان.
شیخ صدوق او را با این تعبیر ستوده است:
کان مرضیّاً. (5)
او مورد رضایت [پیشوایان دینی] بود.
و شیخ طوسی، هنگامی که نام او را در رجال آورده، تعبیر «رضی الله عنه» برایش ذکر کرده است. (6)
علّامه حلّی در مدحش می‌فرماید:
کان عابداً و رِعاً. (7)
او عبادت پیشه و پارسا بود.
این همه، از منزلت روحی بلند این محدّث والامقام خبر می‌دهد.

2. بُعد علمی

در کتب فهارس، برایش دو کتاب بر شمرده‌اند: خطب امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) و یوم و لیلة. (8)
گرچه این دو کتاب، به دست ما نرسیده‌اند.
همچنین در کتب حدیثی، 18 روایت از امامان معصوم (علیهم‌السلام) نقل کرده که بسیاری از آنها دارای مضامین بلند است و این، خود، از شخصیت علمی وی حکایت می‌کند. (9)
از سوی دیگر، امام هادی (علیه‌السلام) ابو حمّاد رازی را به هنگام مواجهه با مشکلات دینی، به عبدالعظیم ارجاع می‌دهد:
یا أبا حمّاد، إذا أشکل علیک شیءٌ من أمر دینک بناحِیَتک، فسَل عنه عبدالعظیم بن عبدالله الحسنّی، و اقرأه منِّی السلام. (10)
ای ابو حمّاد! هنگامی که در منطقه‌ی محل زندگی‌ات، با مشکلات دینی رو به رو شدی، از عبدالعظیم حسنی بپرس و سلام مرا به وی برسان.

3. بُعد جهادی

گستره‌ی مبارزه و جهاد حضرت عبدالعظیم را از این موارد می‌توان به دست آورد:
یک. هجرت پنهانی به ری؛
دو. زندگی مخفی در ری؛
سه. نام و نسبش، تنها به هنگام غسل دادن وی از روی نوشته‌ای که در جیبش بود، آشکار شد؛
چهار. برخی از محقّقان، مرگ او را شهادت دانسته‌اند.
نجاشی در این باره نوشته است:
عبدالعظیم برای فرار از حکومت، وارد شهر ری شد و در زیرزمین خانه‌ی یکی از شیعیان در «سکة الموالی»، سکونت یافت. در آن سرداب، خداوند را عبادت می‌کرد، روزها روزه می‌گرفت و شب‌ها به شب زنده داری اشتغال داشت. وی در آن جا بیمار شد و سپس از دنیا رفت. چون لباس‌هایش را برای غسل دادن درآوردند، در جیبش نوشته‌ای پیدا شد که نسب وی بدین شرح در آن نوشته شده بود:
من ابوالقاسم، عبدالعظیم، پسر عبدالله، پسر علی، پسر حسن، پسر زید، پسر حسن بن علی بن ابی طالب هستم. (11)
حضرت عبدالعظیم، با این ابعاد وجودیِ گسترده و زندگی درخشان، سزاوار است که درباره‌ی شخصیت و افکار و اندیشه‌هایش، کارهای علمی فراوانی صورت پذیرد.

دوم. بزرگداشت عالمان ری

آستانه‌ی حضرت عبدالعظیم و مؤسّسه‌ی علمی - فرهنگی دارالحدیث، طرحی را در سال 1380 ش، با عنوان «مجموعه کنگره‌های بزرگداشت عالمان ری» آغاز کرد.
در نخستین جلسه‌ی شورای سیاست گذاری این طرح، بزرگداشت چهار تَن از شخصیت‌ها و بزرگان ری به تصویب رسید: حضرت عبدالعظیم حسنی؛ ابوالفتوح رازی؛ ثقة الاسلام کلینی؛ و شیخ صدوق.
اهداف برگزاری این کنگره‌ها عبارت‌اند از:
1. معرفی و بزرگداشت شخصیت علمی و معنوی این بزرگان؛
2. ترویج معارف قرآنی و حدیثی اهل بیت (علیهم‌السلام)؛
3. تحقیق و پژوهش در میراث حدیثیِ این بزرگان؛
4. شناخت جایگاه آستان حضرت عبدالعظیم (علیه‌السلام) و تأثیر آن بر تحوّلات تاریخ تشیّع در ایران.
برنامه‌های کنگره‌ی بزرگداشت حضرت عبدالعظیم، از خرداد سال 1381 ش، به مناسبت هزار و دویست و پنجاهمین سال ولادت وی آغاز شد، و به صورت رسمی، فراخوان مقاله در روزنامه‌ها اعلام گردید.
کمیته‌ی علمی، با فرصت اندکی که در اختیار داشت، برنامه‌های خود را در پنج حوزه ساماندهی کرد:
- تألیف، تصحیح و گردآوری آثار مربوطه به حضرت عبدالعظیم و شهر ری؛
- سفارش و فراخوانه نگارش مقاله؛
- سفارش انتشار ویژه نامه‌هایی از سوی نشریات، همزمان با برگزاری کنگره؛
- انتشار لوح فشرده‌ی (CD) تولیدات علمی کنگره؛
- انتشار خبرنامه.

سوم. پژوهش‌های انجام شده در کنگره

شرح کارهای علمی انجام شده در محورهای پنج گانه‌ی یاد شده، بدین شرح است:

1. تألیف، تدوین و تصحیح 25 جلد کتاب

شرح این 25 جلد کتاب چنین است:
یک. مسند حضرت عبدالعظیم حسنی.
کتاب مسند عبدالعظیم حسنی، توسّط استاد عزیزالله عطاردی، در سال 1337 ش، به چاپ رسیده بود که استدراک و ترجمه‌ی آن، توسط علیرضا هزار به انجام رسید.
دو. تصحیح چند اثر خطّی و چاپ سنگی در هفت جلد. عناوین این آثار چنین است:
- جنّات النعیم، 1 جلد؛
- روح و ریحان یا جنّة النعیم، 5 جلد؛
- تذکره‌ی عظیمیه، 1 جلد.
سه. شناخت نامه‌ی حضرت عبدالعظیم و ری، شامل مقالات و رساله‌های منتشر شده در کتب و مجلّلات، 6 جلد.
چهار. فهرست نگاری و کتاب شناسی، در پنج مجلّد بدین شرح:
- فهرست کتاب‌های چاپ سنگی کتاب خانه‌ی حضرت عبد العظیم (علیه‌السلام)، 1 جلد؛
- فهرست نسخه‌های خطّی کتاب خانه‌ی آستان حضرت عبدالعظیم (علیه‌السلام)، 2 جلد؛
- فهرست نسخه‌های خطّی حوزه و موزه‌ی آستان حضرت عبدالعظیم حسنی، 1 جلد؛
- مأخذشناسی حضرت عبدالعظیم حسنی و شهر ری، 1 جلد.
پنج. تدوین شش جلد کتاب با عناوین زیر:
- آستان حضرت عبدالعظیم حسنی در گذشته و حال، 1 جلد؛
- امام زادگان و زیارتگاه‌های شهر ری، 1 جلد؛
- بزرگان ری، 2 جلد؛
- دانشمندان و مشاهیر حرم حضرت عبدالعظیم حسنی و شهر ری، 2 جلد.

2. مجموعه مقالات کنگره

کنگره‌ها و نشست‌های علمی، آن گاه که بر محور موضوعات تاریخی و میراثی بر پا می‌شوند، و تصحیح و تحقیق آثار را در دستور دارند، اگر از مباحث نو و تولید نظریه‌های جدید غفلت ورزند، بخش مهمّی از وظیفه‌ی خود را ایفا نکرده‌اند؛ چرا که آماده سازی میراث مکتوب به شکلی جدید و نیز گردآوری منابع، در شمار خدمات پژوهشی است و پژوهش، از آن پس آغاز می‌گردد. همچنین هر پژوهشی - هر اندازه هم که روزآمد و کاربردی باشد -، گذشته را شامل می‌شود؛ چرا که به ناگزیر، بر بنیاد پژوهش‌های پیشین شکل می‌گیرد.
با توجّه به این اصل، کمیته‌ی علمی کنگره‌ی بزرگداشت حضرت عبدالعظیم (علیه‌السلام)، تولید مقالات و اندیشه‌های جدید را بخش مهمّی از رسالت خود قرار داد و برای دستیابی به این هدف، از طریق فراخوان عمومی و نیز سفارش تدوین مقاله، اقدام کرد. با وجود زمان اندک، در مجموع، هشتاد مقاله به کمیته‌ی علمی رسید که پنجاه مقاله از آنها، نتیجه‌ی فراخوان‌های عمومی و سی مقاله نیز دستاورد سفارش‌های خاص بودند.
پس از ارزیابی‌های علمی، از میان هشتاد مقاله‌ی یاد شده، پنجاه مقاله، جهت چاپ در مجموعه مقالات کنگره، مناسب تشخیص داده شد که به ترتیب زیر به چاپ رسید:
جلد اوّل، حاوی دوازده مقاله، شامل مقالات اعتقادی از قبیل، عرض دین، امامت، مهدویت، تشیّع در ری و ... است. در جلد دوم، دوازده مقاله جای گرفته است که بیشتر جنبه‌ی تاریخی دارند. در جلد سوم، نُه مقاله با موضوعات گوناگون دیگر، جای گرفته است. جلد چهارم مجموعه مقالات، حاوی شانزده مقاله‌ی فارسی و عربی، به همراه پیام مقام معظّم رهبری و سخنرانی‌های ایراد شده در کنگره است.

3. انتشار ویژه نامه‌ی مجلّات

مجله‌ی آیینه پژوهش - که دو ماه یک بار منتشر می‌شود - ، شماره‌ی هشتاد خود را - که در خرداد و تیر 1382 منتشر شد - به این کنگره اختصاص داد و در آن، ده مقاله درباره‌ی حضرت عبدالعظیم، ری و معرفی کتاب‌های منتشر شده از سوی کنگره، به چاپ رسانید.
همچنین فصل نامه‌ی علوم حدیث، شماره‌ی 27 خود را - که در بهار 1382 به چاپ رسید - به کنگره اختصاص داده و ده مقاله در آن منتشر شد.

4. لوح فشرده (CD)

لوح فشرده‌ی 29 جلد منشورات کنگره، آماده شد و در روز برپایی همایش، به شرکت کنندگان اهدا گردید.

5. خبرنامه‌ی کنگره

چهار شماره‌ی خبرنامه‌ی کنگره در مدّت فعالیت کمیته‌ی علمی کنگره، به چاپ رسید که شماره‌ی سوم و چهارم آن، هم زمان با برپایی کنگره منتشر شد.

چهارم. درباره‌ی کنگره عبدالعظیم

کنگره‌ی بزرگداشت حضرت عبدالعظیم در 22 خرداد 1382 ش، برابر با یازدهم ربیع الثانی 1423 ق، در کنار آستان حضرت عبدالعظیم در شهر ری برگزار شد.
در این کنگره، حدود ششصد نفر از علما، شخصیت‌های فرهنگی و استادان حوزه و دانشگاه، از شهرهای قم، مشهد، تهران، اصفهان، شیراز و ... شرکت داشتند.
این کنگره، با تلاوت آیات قرآن کریم، آغاز به کار کرد و با پیام رهبری و خیر مقدم جناب حجة الاسلام و المسلمین ری شهری - تولیت آستان - ادامه یافت.
سخنران افتتاحیه، جناب حجة الاسلام و المسلمین هاشمی رفسنجانی بود. در ادامه‌ی برنامه، حضرت آیات: سبحانی، استادی، و جوادی آملی به سخنرانی پرداختند. در این برنامه، ده مقاله نیز ارائه شد.
در پایان، از همه‌ی کسانی که در به ثمر رسیدن این برنامه‌ها سهم وافر داشتند، بویژه تولیت محترم آستان حضرت عبدالعظیم (علیه‌السلام) و ریاست محترم مؤسّسه‌ی فرهنگی دار الحدیث، شورای عالی سیاست گذاری، مدیران محترم آستان حضرت عبدالعظیم، مؤسّسه‌ی علمی - فرهنگی دار الحدیث و تمامی نویسندگان و محقّقان، سپاس گزاری می‌شود.

پی‌نوشت‌ها:

1. این مقاله پیش از این، به زبان عربی، در فصل نامه‌ی علوم الحدیث (ش 15)، با عنوان: «تقریر موجز عن: مؤتمر تکریم السیّد عبدالعظیم الحسنی (علیه‌السلام)»، منتشر شده است.
2. ثواب الأعمال، ص 124، ح 1.
3. التوحید، ص 81، ح 31.
4. الاختصاص، ص 247.
5. کتاب من لا یحضره الفقیه، ج 4، ص 468.
6. رجال الطوسی، ص 387، ش 5706.
7. خلاصة الأقوال، ص 226، ش 755.
8. رجال النجاشی، ص 247-248، ش 653؛ خاتمة مستدرک الوسائل، ج 4، ص 404.
9. ر.ک: مسند عبدالعظیم (علیه‌السلام)، از مجموعه‌ی آثار منتشر شده‌ی منشورات کنگره.
10. خاتمة مستدرک الوسائل، ج 4، ص 406.
11. رجال النجاشی، ص 248، ش 653.

منبع مقاله:
مهریزی، مهدی؛ (1389)، حدیث پژوهی، قم: دارالحدیث، چاپ اول.