نویسنده: علی علیزاده‌آملی

بیشترِ ضررهای جسمانی استمنا، در هر دو جنس مشترکند، ولی تعدادی از این آسیب‌ها مختص زنان و برخی نیز مربوط به مردان است که از این قرار هستند:

الف) عوارض جسمانی در مردان:

1. احتلام مکرر:

احترام (جُنُب شدن در خواب) در اشخاص سالم و طبیعی هم دیده می‌شود، ولی معمولاً در فواصل زیاد و دیربه‌دیر صورت می‌گیرد، ولی مردانی که در استمنا افراط کرده‌اند، اگر با عمل جلق، کیسه‌های منوی خود را به طور دائم خالی نکنند، به محض پرشدن، به صورت احتلام تخلیه خواهند شد، به طوری که دیدن مختصر خواب شهوت‌انگیز و نعوظ ضعیف شبانه، موجب این امر می‌شود که خود، نشانه‌ی ضعف شدید جنسی است. (1)
هم‌چنین، در هنگام خودارضایی، تصویر شریک جنسی خیالی، مانند لوحی در ضمیرناخودآگاه فرد حک و سبب انزال‌های شبانه‌ی ناخواسته (احتلام) می‌شود. به گونه‌ای که فرد هر چقدر بیشتر خودارضایی کند، میزان این انزال‌های شبانه افزایش می‌یابد.

2. ضعف دستگاه تناسلی:

در مقاربت طبیعی، آلت مرد با جدار نرم و مرطوب مهبل زن که گرمای مناسبی دارد، در تماس است، ولی در استمنا، آلت با دست و یا اشیای خشن‌تر از خود، برخورد می‌کند، در نتیجه: پوست آلت، با مرور زمان و افراط در استمنا، لطافت و حسّاسیت طبیعی خود را از دست می‌دهد و چون مبدأ قسمتی از تحریکات تناسلی، در پوست (سطح خارجی آلت) است، وقتی اعصاب حساس آن، حساسیت طبیعی خود را از دست داد، بعد از مدتی برای ایجاد نعوظ، تحریکات بیشتری لازم خواهد بود، به طوری که حتی گاهی تحریکات زیاد یک زنِ مورد پسند نیز نمی‌تواند موجب نعوظ کامل شود. به این جهت، اشخاصی که در استمنا افراط می‌کنند، بعد از مدتی دچار ضعف دستگاه تناسلی شده، مثل اشخاص عادی، قادر به عمل نزدیکی نیستند. در واقع، برخی افراد مبتلا به استمنا، با وجود کسب رضایت مقبول از خودارضایی، توانایی التذاذ از مقاربت را از دست می‌دهند. (2)

3. انزال زودرس:

جلق‌های مکرر، مراکز عصبی نعوظ و انزال را دچار حساسیّت و ضعف می‌کند. هم‌چنین در اثر مصرف‌شدن انرژی عصبی زیاد و فشار بر فکر برای پیدا کردن سوژه‌ی خودارضایی، در مراکزِ تحریک شده، خستگی به وجود می‌آید و در نهایت، فرد به دلیل ارضای ناکامل جنسی و پشیمانی بعد از عمل، مبتلا به ضعف روحی می‌شود. مجموعه‌ی این حالات سبب می‌شود که مرد، در موارد لزوم به خوبی از عهده‌ی مقاربت طبیعی با زن برنیاید، زیرا نعوظ اغلب ناکامل بوده، حتی گاه قبل از ادخال، انزال صورت می‌گیرد. علت این امر آن است که مراکز عصبی نعوظ و مرکز عصبی انزال در افراد مبتلا به استمنا به اندازه‌ای حساس شده که با کمترین برخوردی انزال واقع می‌شود. (3)
بدترین وضعیت زودانزالی، هنگامی است که تخیّلات عشقی، فرد را گرفتار انزال می‌کند، بدون آن که در خود اراده‌ای داشته باشد.
از نظر روان‌شناسی، زمانی که جوانی دست به خودارضایی می‌زند، بازه‌ی زمانی برای او هیچ اهمیتی ندارد و ترجیح می‌دهد که هر چه سریع‌تر خود را تخلیه کند و این امر در نهایت، منجر به زودانزالی خواهد شد. (4)
البته به این نکته نیز باید توجه داشت که سرعت انزال، ناشی از عوامل دیگری چون محرّک یافتن اولین مقاربت‌ها، کم‌میلی نسبت به آمیزش، رغبت نداشتن به همسر، خستگی زیاد و ... نیز هست.

4. دفع بی‌اختیار منی (اسرپماتوره/ منی ریزش): (5)

در این عارضه، بدون این که به مرد لذتی دست دهد، خودبه خود منی به همراه ادرار دفع می‌شود؛ برای مثال: در اثر تحریکات خیلی عادی و نعوظی مختصر و حتی در هنگام اجابت مزاج، به ویژه در مواقعی که فرد مبتلا به یبوست باشد، منی بی‌اختیار دفع می‌شود.
علت این عارضه آن است که وقتی در استمنا افراط گردد، تحریکات مکرّری در دستگاه تناسلی و مجاری انزالی و کیسه‌های منوی رخ می‌دهد و در نتیجه: این اعضا بسیار حساس و عضلاتشان شل شده و قدرت نگه‌داری خود را از دست می‌دهند. در این صورت، بر اثر تحریکات جزیی یا فشار نعوظی مختصر و یا حتی گاهی خاراندن اعضای تناسلی، به شخص انزال دست می‌دهد. (6)
افرادی که «تسلسل انزال» یا «سیلان منی» دارند، وقتی «شوک» به اعصابشان وارد آید، یعنی از چیزی بترسند، فوراً بدون اراده مقداری منی از آن‌ها خارج می‌گردد.

5. مشکلات نعوظی:

مشکلات نعوظی، شامل «دیر نعوظ کردن» (کندی نعوظ)، «زود خوابیدن نعوظ» (نعوظ بی‌دوام) و «نعوظ ناقص» می‌شود که درباره‌ی هر یک مطالبی را به اجمال اشاره می‌کنیم:
نعوظ یعنی خیزش و آمادگی آلت مردانه برای آمیزش جنسی. مرد در حالت طبیعی باید از همان آغاز آمیزش جنسی با همسرش، آلتش به طور کامل بجنبد و برخیزد و تا پایان آمیزش و انزال، این حالت را داشته باشد. با این حال، مردانی هستند که به زحمت نعوظ برایشان دست می‌دهد (کندی نعوظ)، یا این که نعوظشان در ابتدا مشکلی ندارد، ولی هنوز به ارگاسم (7) نرسیده، به یک‌باره می‌خوابد (نعوظ بی‌دوام) و مانع آمیزش آن‌ها می‌شود و برخی نیز نعوظشان به موقع است، حتی دوام نیز دارد، ولی آلتشان رخوت داشته و استحکام و سفتی آن مانند آلت‌های معمولی نیست (نعوظ ناقص). این افراد ناتوانی جنسی دارند که علت آن، افراط در استمناست.

6. کاستن کارایی عقل: عجز در فهم مطالب و نقصان قوای حافظه از عوارض دیگر خوارضایی است. (8)

امام علی (علیه‌السلام) می‌فرماید:
هوای نفسانی با عقل، منافات دارد. (9)
زمانی که با خودارضایی انزال رخ می‌دهد، حرکات کرم‌وارِ جذب، در کیسه‌ی منی ایجاد می‌شود و این کیسه، خیلی زودتر از زمان مقرر، تخلیه می‌گردد. فرایند طبیعی بدین گونه است که کیسه‌های منی سعی می‌کنند تا خود را پر کنند، ولی از آن‌جایی که منی خیلی زودتر از بدن خارج شده، چیزی جز هوای مرطوب از طریق آلت تناسلی مرد جذب نخواهد شد.
این هوا بعداً از طریق کیسه‌ی منی به «سیستم لنفاوی» و سپس به مغز منتقل می‌شود و باعث شُک‌دمایی شده و میان ماده‌ی مغزی و سلول‌ها فضای سردی را ایجاد می‌کند. این امر، واکنش نرمال ماده‌ی مغزی سیستم عصبی و جسمانی را مختل می‌سازد. کیسه‌ی منی می‌بایست به جای جذب هوا، اسپرم جذب کند، ولی این امر مقدور نخواهد بود، زیرا اسپرم‌ها از قبل آزاد شده‌اند. علاوه بر این، جذب هوا از جذب مایع، خیلی ساده‌تر است. (10)
«ساموئل اون‌ویر»، فیلسوف، انسان‌شناس، و محقق امور جنسی و روان‌شناس بخش مطالعات جنسی، درباره‌ی این هوای سردِ جذب شده، می‌گوید:
در خصوص افرادی که به شخصه استمنا می‌کنند، به راحتی می‌توان گفت که چه مشکلی می‌تواند به وجود آید: زمانی که آن‌ها خودارضایی می‌کنند، در حال ارتکاب به جرم در برابر طبیعت هستند. وقتی انزال به واسطه‌ی خودارضایی پدید می‌آید، حرکات کرم‌وارِ جذب ایجاد می‌شود که این حرکات برای هرمردی، کاملاً قابل درک و تشخیص است. کیسه‌های منی به دلیل خالی بودن، سعی می‌کنند تا خود را پر کنند و به همین دلیل، هوای مرطوب با همان حرکات کرمی شکل از طریق آلت‌تناسلی مرد جذب و سپس این سگینال‌ها به مغز فرستاده می‌شود، از این‌رو، مایع مغزی زیادی در این میان، از بین می‌رود و در نتیجه فرد از نظر ذهنی خسته می‌شود.
بد نیست بدانید که تعدادی از مردها به دلیل عمل منفور خودارضایی دیوانه شده‌اند. مغزی که پر از هوا شود، دیگر توانایی تفکر ندارد و قابلیت‌های ذهنی خود را از دست خواهد داد. (11)

7. کوچک و ضعیف شدن بیضه‌ها:

معمولاً بیضه‌ی پسرها به طور مادرزاد متعادل و به اندازه‌ی لازم است. کم هستند پسرهایی که بیضه‌هایی کوچک و غیرطبیعی، از مادر متولد شوند.
نوجوان یا جوانی که خودارضایی را چندسال به طور پیوسته تکرار می‌کند، رفته رفته بیضه‌هایش کوچک و کوچک‌تر می‌شود، تا آن‌جا که احتمال دارد بعد از ازدواج، بیضه‌های کوچک و ناتوان او نتواند کار طبیعی خود را شایسته و بایسته انجام دهد و از ساخت منی به اندازه‌ی متعادل و لازم عاجز ماند، در نتیجه: نه تنها نمی‌تواند در آمیزش جنسی، همسرش را خشنود و ارضا کند، بلکه این کم‌بودن منی، از نظر فعالیت‌های مغزی و روانی نیز برایش زیان‌هایی دارد. (12)

ب) عوارض جسمانی در زنان:

1. لذت نبردن از مقاربت طبیعی:

زنانی که مبتلا به استشها (خودارضایی) هستند، از مقاربت لذت چندان نبرده و خیلی دیر به اوج لذت می‌رسند، علت این امر آن است که در زن‌ها سه منطقه‌ی جنسی قابل تحریک وجود دارد که عبارت‌اند از: «کلیتوریس»، «نقطه‌ی جی» (13) و «سر رحم». در یک مقاربت طبیعی، تحریک زیاد این سه ناحیه موجب می‌شود که زن به اوج لذت جنسی دست یافته و رضایت حاصل کند، ولی در غیر این صورت، لذت، ناچیز خواهد بود. به طوری که، اگر در مقاربت طبیعی، قسمت کلیتوریس یا «نقطه‌ی جی» یا سرِ رحم تحریک نگردند، امکان رسیدن به اوج لذت جنسی بسیار کم است.
زنان مبتلا به خودارضایی از آن ‌جایی که غالباً فقط با تحریک نمودن کلیتوریس، خود را به اوج لذت جنسی می‌رسانند، اگر این عمل را مدّت طولانی ادامه دهند، به دلیل تمرکز مناطق شهوی کلیتوریس، دیگر از تحریک «نقطه‌ی جی» و سرِ رحم، برانگیخته نمی‌گردند، (14) بدین سبب، زنانی که عادت به خودارضایی دارند، معمولاً از مقاربت، لذت چندانی نبرده و حتی عده‌ای از آنان از مقاربت گریزان هستند، به طوری که فقط با استشها می‌توانند رضایت خاصر خود را فراهم سازند. مسلماً اگر چنین زنانی شوهر اختیار کنند، نمی‌توانند رضایت جنسی خود و همسرانشان را تأمین کنند، از این نظر، زندگی زناشویی آنان با شکست مواجه می‌شود. (15)

2. تغییر شکل در اعضای تناسلی:

از عوارض موضعی استشها، تغییر شکل‌هایی است که در قسمت‌های مختلف اعضای تناسلی، مانند کلیتوریس، لب‌های کوچک و بزرگ رخ می‌دهد، به طوری که کلیتوریس از اندازه‌ی طبیعی خود بزرگ‌تر شده و لب‌های کوچک نیز ممکن است دراز، شل، آویزان و مثلثی شکل بشوند.
هم چنین در اثر خودارضایی، رنگ «لب‌های کوچک» که در حالت طبیعی، صورتی است، تیره و کبود شده و اغلب در سطح داخلی آن‌ها، دانه‌های زرد و برجسته‌ای پیدا می‌شود، این دانه‌ها همان غددی هستند که از اندازه‌ی معمول بزرگ‌تر شده‌اند. «لب‌های بزرگ» نیز در استشها، طراوات طبیعی خود را از دست داده و حالت پژمرده به خود می‌گیرند. (16)

3. دخول اشیای خارجی به داخل مهبل یا مجرای ادرار و آسیب‌های احتمالی:

برخی از دختران برای تحریک جنسی خود، به وارد کردن جسمی در داخل مجرای ادرار و حرکت و رفت و برگشت آن جسم می‌پردازند، گاه در هنگام اوج لذت جنسی، جسم خارجی از دست رها و داخل مثانه می‌شود، چنان که برای خروج آن باید به عمل جراحی متوسل شد. گاهی نیز به علت پنهان ماندن قضیه و رسوب مواد ادراری در روی این اشیا، سنگ مثانه ایجاد می‌گردد.
برخی دوشیزگان نیز اجسامی را به گونه‌ای که به پرده‌ی بکارت نرسد، در مهبل خود وارد می‌کنند و چون با وسیله‌ی نقطه‌ی حساسّ جنسی خود را تحریک کرده‌اند، با عوارضی مانند: عفونت‌های میکروبی و حتی آسیب‌دیدن پرده‌ی بکارت مواجه هستند. این کار در زنان بیشتر به صورت تحریک کلیتوریسی می‌باشد، ولی اگر بخواهند از شیء‌ای استفاده کنند، برخلاف دوشیزگان، از وارد کردن اجسام به مهبل خود، به دلیل نداشتن پرده‌ی بکارت، ابایی ندارند، در موقعی که اشیای شکننده برای این منظور به کار رود، خط شکستگی آن‌ها و جراحات مهبل وجود دارد.
اغلب اتفاق می‌افتد که در این نوع خودارضایی‌ها، اشیاء شکسته می‌شود. در بیمارستان‌های زنان، تاکنون چند دفعه از این اتفاقات مشاهده شده است. (17)

4. ایجاد درد در هنگام قاعدگی و بی‌نظمی آن:

در بعضی موارد، ممکن است تکرار عمل استشها و مداومت بر آن، عوارضی همچون احساس درد در هنگام خون‌ریزی قاعدگی و بی‌نظمی آن و هم‌چنین ایجاد ترشحات چرکی را به همراه داشته باشد. (18)

ج) مضرّات جسمانی دیگر

علاوه بر موارد یاد شده، استمنا مضرّات بدنی دیگری نیز دارد که برخی از آن‌ها عبارتند از:

1. گرفتگی عضلانی هنگام رسیدن به اوج لذت جنسی:

عضلات بدن و دستگاه تناسلی، در مردان برای تخلیه‌ی اسپرم و در زنان برای پمپاژ خون به ناحیه‌ی تناسلی، منقبض می‌شوند، از این‌رو، عضلات در استمنای اعتیادگونه و زیاده از حد، همیشه در حال انقباض و گرفتگی هستند.

2. خستگی و کوفتگی مفرط:

این حالت به دلیل صرف انرژی زیاد در اعمال جنسی، از جمله خودارضایی است، زیرا باعث کمبود انرژی و تخلیه‌ی ذخایر «گلیکوژن» (نوعی قند) می‌شوند که برای تأمین انرژی سلول‌های عضلانی لازم است و در نتیجه خستگی و کوفتگی مفرط روی می‌دهد. (19)

3. مرض چرک و تشکیل غدد منوی:

معمولاً کسانی که خودارضایی می‌کنند، ناچارند که به نقاط خلوت بروند و بعید نیست که ضمن کار، ناگهان به علت احساس خطر از سر رسیدن یا پی‌بردن کسی، از ادامه‌ی عمل خودداری کنند و در همان حال به آن‌ها انزال دست دهد و منی به طور کامل دفع شده، در مجرای آلت‌تناسلی بماند. این کار، مرض چرک را در مجرای آلت‌تناسلی مرد پدید می‌آورد که از حیث سوزندگی و ناراحتی، شبیه مرض سوزاک است و در زنان، جمع شدن این مواد، موجب تشکیل «غدد منوی» می‌شود که به شکل رسوب در داخل آلت و در حدود مهبل می‌ماند و پس از مدتی که زیاد شد، باید آن‌ها را با وسایل خاص از بین برد و داخل رحم را «کوتاژ» کرد و تراشید و مواد زاید را دفع نمود، وجود این مواد، خود یکی از دلایل نازایی است که زن را عقیم می‌کند و مانع آبستنی او می‌شود. (20)
گاهی برخی پسران بعد از ارضا شدن، از خروج مایع منی جلوگیری می‌کنند که این کار بسیار مضر است، زیرا باعث ورود مایع منی به مثانه و آسیب‌رسیدن به پروستات و واریسی شدن مجرای منی‌بَر می‌شود. هم‌چنین کیسه‌های منی به تدریج قدرت خود برای پاشیدن منی با سرعت بالا را از دست می‌دهند. البته این حالت هیچ تأثیری در بچه‌دار شدن فرد ندارد. (21)

4. برداشتِ اکسیژن از اعضای رئیسه‌ی بدن (مغز، قلب و کلیه):

با مختصر معلومات می‌توانید مبتلایان را متوجه‌ی این مسئله کنید، بدین ترتیب که اگر نبض کسی که 72 ضربه در دقیقه دارد، بلافاصله پس از استمنا، برای جبران کمبود اکسیژن در اعضای رئیسه، بیشتر می‌شود و بدین طریق، برداشتِ اکسیژن از روی نبض، معلوم می‌گردد و به مرور با جلق‌زدن، باعث احساس سوزش در مغز و ... می‌شود که علت مراجعه‌ی بعضی مبتلایان به پزشک است. (22)

5. بروز انواع سرطان‌ها:

در جنس مذکر علاوه بر سرطان پروستات که ناشی از حالت اعتیادگانه‌ی خودارضایی است، سرطان‌های دیگری همچون سرطان آلت‌تناسلی، سرطان بیضه نیز مشاهده می‌شود.
در جنس مؤنث، سرطان مهبل، مخاط مهبل و سرطان کلیتوریس ایجاد می‌شود. بروز این سرطان‌ها به دلیل کارکردن بیش از اندازه‌ی عضو تناسلی است و در سیر طبیعی به ندرت چنین بیماری‌هایی دیده می‌شود. (23) هم‌چنین احتمال ابتلا به سرطان سینه افزایش می‌یابد. (24)

6. کم‌اشتهایی:

پذیرش غذا هنگامی تحقق می‌یابد که تعادل لازم در سلسله اعصاب، افکار و اعضای بدن انسان وجود داشته باشد، ولی خودارضایی آرامش را از اعصاب و اعضای بدن انسان می‌گیرد، در نتیجه گرایش به خوردن و نوشیدنِ مناسب از بین می‌رود و اگر هم با اکراه و اجبار غذایی مصرف شود، نشاط و نیروی لازم را ایجاد نخواهد کرد. (25)

7. ریزش مو:

زمانی این عارضه پدیدار می‌شود که شخص، اعتیاد شدید به استمنا پیدا کند. خودارضایی، به تدریج با تغییرات هورمونی و شیمیایی که در بدن ایجاد می‌کند، باعث افزایش تبدیل هورمون جنس مردانه، یعنی «تستوسترون» به «دی هیدرو تستوسترون» (DHT/ Dihydrotestosterone) می شود که از عواقب بالا بودن این ماده در خون، ریزش موها و تاسی‌سر و بزرگ شدن غده‌ی پروستات (26) و عوارض ناشی از آن در پیری است. (27)

8. ضایعاتی در آلت تناسلی:

تورّم کانال نطفه و غدّه‌ی پروستات و غدد وَدی در انسان، تورم قسمت انتهایی مجرای ادرار، قطره‌قطره آمدن ادرار، شل شدن عضلات تناسلی و از دست دادن قدرت نگه‌داری منی یا ادرار، جای خارش روی دستگاه تناسلی، از دست دادن تدریجی قوای تناسلی، عقیم شدن و ناتوانی در تولید مثل و ضعف در دستگاه تناسلی، به حدی که در مواردی توانایی مقاومت از بین می‌رود.

9. کم‌خونی:

به علت فراوانی خون در آلت تناسلی، به ویژه در اثر تحریک مصنوعی و مداوم آلت‌ تناسلی، و هم‌چنین به دلیل این که خودارضایی مرکز خون‌سازی کبد را ضعیف می‌کند.

10. آسیب‌هایی در چشم:

حلقه‌ی سیاه و ضعیف در زیر چشمانِ، اشک‌آلودی و ناآرامی، خواب‌آلود و مضطراب به نظر رسیدنِ چشم، درشت شدن، ضعف بینایی و سیاهی رفتن چشمان.

11. آسیب‌هایی به عصب:

تحریک عصبی به واسطه‌ی هیجانات جنسی و استمنا، موجب خستگی عصبی و فرسوده دستگاه اعصاب می‌شود. هم‌چنین جست‌وجو برای سوژه‌ی‌ استمنا، مراکز تحریکات را خسته و سبب ضعف عصبی خواهد شد.

12. آسیب‌پذیری در برابر بیماری‌ها:

این مورد به دلیل تحلیل رفتن قدرت بدن و انرژی جسمانی است. جسمی که ضعیف شود، نمی‌تواند در مقابل میکروب‌ها و ویروس‌ها از خود دفاع کند. بدین خاطر است که نویسنده‌‌ی کتاب پرورش نوباوگان و حفظ‌الصحه در جوانی، در بیان مضرّات استمنا می‌گوید که این عمل، در طبیعت هر کس یک نوع بیماری و عوارض ایجاد می‌کند؛ برای مثال شخص که استعداد به بیمار سل دارد، پس از تداوم خود ارضایی، به سل مبتلا می‌شود و فردی که آمادگی برای سرماخوردیگی دارد، سرما می‌خورد و ... (28) .

13. پیامدهای دیگر:

دردهای قولنج در ناحیه‌ی لگن و استخوان دنبالچه، سست‌شدن زانو، درد کشاله‌ی ران و ناحیه‌ی تناسلی تغییرات در مراکز ستون فقرات و اعضایی که هنوز کامل نشده‌اند، ضعف مفاصل و لرزش دست، ناراحتی معده، رنگ‌پریدگی و زردی رنگ، بی‌خوابی، خمودگی، بی‌رمق به نظر رسیدن، پیری زودرس، زشتی چهره و از بین رفتن طراوات صورت، سردرد، سرگیجه، سوت کشیدن گوش‌ها و گاهی عرق کردن کف دست. (29)

پی‌نوشت‌ها:

1. امیر شریفی خضارتی، انحرافات جنسی: مطالعه‌ی تطبیقی جرم‌شناسی و فقهی، ص 232.
2. همان، ص 234.
3. باید دانست که مردان مبتلا به خودارضایی در هنگام استمنا می‌توانند با اراده‌ی خود انزال را به عقب اندازند، ولی در زمانی نزدیکی با همسر، اختیار و کنترل خود را از دست داده، دچار انزال زودتر از موقع می‌شوند.
4. ر.ک: همان، ص 233.
5. Spermatorrhea.
6. امیر شریفی خضارتی، انحرافات جنسی: مطالعه‌ی تطبیعی جرم‌شناسی و فقهی، ص 232.
7. اوج لذت جنسی، لذت کامل.
8. ر.ک: علی قائمی، خانواده و مسائل جنسی کودکان، ص 141.
9. غررالحکم و دررالکلم، شرح خوانساری، ج 1، ص 258.
10. علی محمودی، مرگ تدریجی، ص 55.
11. همان.
12. شهریار پارسا، کتاب الکترونیکی آشنایی با عوارض استمنا و راه‌های ترک آن، ص 7.
13. G Point .
14. هم‌چنین اندام‌های جنسی آن‌ها به لذت بردن با دست، شرطی می‌شوند و امکان دارد بعد از ازدواج به محرکات طبیعی جنسی پاسخ ندهند (احمد اسماعیل‌زاده‌ی برزی، واقعیت‌هایی درباره‌ی خودارضایی، ص 39-40).
15. امیر شریفی خضارتی، انحرافات جنسی: مطالعه‌ی تطبیقی جرم‌شناسی و فقهی، ص 234.
16. همان، ص 236.
17. همان، ص 237.
18. همان، ص 238.
19. انقباض شدید و یک مرتبه‌ی تمام عضلات بدن در زمان اوج لذت جنسی (ارگاسم)، باعث مصرف مواد غذایی ذخیره شده در عضلات و به طور عمده کاهش (گلیکوژن) (ماده‌ی اصلی برای تأمین نیروی عضلانی) می‌شود. باید گفت که «خستگی عضلانی» تقریباً با سرعتِ تهی شدن عضلات از گلیکوژن، رابطه‌ی مستقیم دارد و هر چه این سرعت بیشتر باشد، خستگی بیشتر است.
20. علی محمودی، مرگ تدریجی، ص 69.
21. احمد اسماعیل‌زاده‌ی برزی، واقعیت‌هایی درباره‌ی خودارضایی، ص 81.
22. ر.ک: سیدرضا پاک‌نژاد، اولین دانشگاه و آخرین پیامبر، ج 16، ص 189.
23. علی‌اصغر صرفه‌جو و جواد رحمتی، جوانان و ازدواج با خویشتن، ص 61-62.
24. احمد اسماعیل‌زاده‌ی برزی، واقعیت‌هایی درباره‌ی خود ارضایی، ص 34.
25. مرکز پاسخ‌گویی به سؤالات و شبهات دینی منیر، انانیسم: پرتگاه جوان، ص 18.
26. پروستات غده‌ای است که در زیر مثانه قرار دارد. این غده مایع سفید لزجی ترشح می‌کند که به عنوان وسیله‌ای برای حمل اسپرم‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرند (احمد اسماعیل‌زاده‌ی برزی، واقعیت‌هایی درباره‌ی خودارضایی، ص 35.
27. حمیدرضا شاکرین و جمعی از محققان، پرسش‌ها و پاسخ‌های دانشجویی: دفتر هفتم، ص 288.
28. ر.ک: پرورش نوباوگان و حفظ‌الصحه در جوانی، ص 5 و 6.
29. گاه این ضررها به صورت غیرمستقیم ایجاد می‌شوند که توضیح آن در مورد پیشین گذشت.