اخلاق علمی

کریستین شریدر فرشت

یکی از دلایل اعطای جایزة نوبل فیزیک به رابرت میلیکان در سال 1302/1923، آزمایش او دربارة بار الکترون بود که نتایج آن را بر اساس همة قطره‌های مورد آزمایش در مقاله‌ای در سال 1292/1913 منتشر کرده بود. اما نیم قرن بعد، پژوهشگران تاریخ علم کشف کردند که میلیکان، بی‌آنکه توضیحی بدهد، نتایج مربوط به یک چهارم از قطره‌هایش را کنار گذاشته بود، ولی خودش مدعی بود که چنین کاری نکرده است. اگرچه کشف این نکته و نادرستی تصویری که میلیکان از پژوهش علمی‌اش ارائه داده بود عواقب چندانی نداشت، ولی یک رشته رسواییهای علمی در دهه‌های 1340/1960 و 1350/1970 در تحقیقات زیست ـ پزشکی، که پیامد آزمایش های ساختگی و فریب دادن افراد مورد آزمایش بود، منجر به پیدایش مجموعه‎‌ای از مقالات در زمینة اخلاق علمی شد.
کنگرة ایالات متحد امریکا، در سال 1353/1974 قانونی را تصویب کرد که به موجب آن هر موسسه‌ای که از اعتبارات پژوهشی فدرال استفاده می‌کند موظف است یک هیئت اخلاق ‌پژوهش برای نظارت بر امور پژوهشی داشته باشد. تا سال 1362/1983، دانشگاه های معتبر جهان مقررات و آیین‌نامه‌هایی برای مقابله با کج روی یا سوء ‌رفتارهای پژوهشی وضع کردند.
دانشمندانی که خواستار تخصیص اعتبار از مؤسسات وابسته به دولت آمریکا هستند اکنون باید به پرسش هایی که مربوط به اخلاق پژوهشی است، مانند اینکه آیا موضوع آزمایش انسان ها هستند یا این که آیا روش های پژوهش مورد نظر را هیئت نظارت مؤسسه ارزیابی کرده است یا خیر، صریحاً پاسخ بدهند.

فرآیندها و فرآورده‌ها

در زمینه‌های علمی با دو دستة کلی از مسائل اخلاقی روبه‌رو می‌شویم: دسته‌ای از مسائل به فرآیندها مربوط می‌شوند و دسته‌ای دیگر به فراورده‌ها. بسیار پیش از این ها، یعنی در سال 1210/1831، چارلز بابیج به بعضی از فرایندهای غیراخلاقی در پژوهش علمی، از جمله به آراسته‌سازی، دستکاری، و جعل اشاره کرده است. منظور از آراسته‌سازی، برطرف کردن بی‌نظمی های موجود در داده‌های علمی است تا آن ها را سازگار باهم جلوه بدهد. دستکاری، آن است که بعضی از داده‌های علمی کنار گذاشته می‌شوند ـ همان‌طور که میلیکان کنار گذاشت ـ و فقط داده‌هایی مطرح می‌شوند که با نظریه جور در می‌آیند. جعل یعنی اینکه بخشی از داده‌های گزارش شده، یا شاید گاهی همة آن ها ساختگی است. از آن جا که همة داده‌های گردآوری شده در هر پژوهش الزاماً قابل استفاده نیست، معمولاً پژوهشگران برای سروسامان ‌دهی به روند پژوهش باید این داده‌ها را به نوعی جمع و جور کنند. به این ترتیب، دستکاری یک پژوهشگر ممکن است برای پژوهشگری دیگر جمع و جور کردن تلقی شود.
همین پرسش اخلاقی را برای فرآورده‌های علم نیز می‌توان مطرح کرد:
اینکه آیا به مردم آسیب می‌رسانند، یا اینکه آیا با استفاده از روش های مغرضانه حاصل شده‌اند. برای نمونه، فرو‌ریزه‌های پرتوزای ناشی از آزمایش های روزمینی سلاح های هسته‌ای در ایالات متحد امریکا منجر به شیوع بیماری سرطان خون و سرطان های دیگر در نواحی ای از نوادا، یوتا، آریزونا، و کالیفرنیا، که در مسیر باد قرار داشتند، شده است.
بخش دارویی ادارة نظارت بر اغذیه و داروها در ایالات متحد امریکا، هنگام بررسی 496 مورد از مطالعات کلینیکی، با مسائل متعددی روبه‌رو شد که به فرایندها و رویه‌های پژوهشی مربوط می‌شوند. از جملة این موارد می‌توان عدم رضایت بیمار، مسئولیت‌پذیری ناکافی در قبال دارو، عدم پای‌بندی به توافق‌نامه‌ها، بی‌دقتی در اسناد و دسترس‌ناپذیری اسناد را نام برد. در پی دریافت گزارش های مشکوک به سوء‌رفتارهای پژوهشی، بازرسی های ادارة نظارت بر اغذیه و داروها از سال 1962 تاکنون منجر به سلب صلاحیت یک چهارم از پژوهشگران مورد بررسی شده است.
اگر آمار ادارة نظارت بر اغذیه و داروها را به عنوان نمونه بپذیریم، رویه‌ها، فرایندها، و پیامدهای غیراخلاقی پژوهش ممکن است به آسیب های جدی بیانجامد. گزارش سازمان بازرسی کل ایالات متحد امریکا در سال 1365/1986 حاکی از آن است که 90 درصد از تأسیسات هسته‌ای 127 گانة وزارت انرژی این کشور ـ که در بسیاری از آن ها پژوهش انجام می‌شود ـ آب-های زیرزمینی را حتی تا 1000 برابر استانداردهای مقرر آلوده کرده بوده‌اند. این گزارش هم چنین نشان می‌دهد که پاکسازی محیط زیست از این آلودگی ها، که از تأسیسات وزارت انرژی و وزارت دفاع ناشی شده‌اند، مستلزم صرف 300 میلیارد دلار هزینه است.