مكتوبات حديثي ائمه (ع) 2

در بخش نخست اين نوشتار،‌ به تاريخچه و فهرست مكتوبات حديثي ائمه (ع) پرداخته شد و در پايان،‌ از يكصد و سي اثر ياد شده كه به ائمه (ع)، منسوب‌اند. اينك و در اين نوشتار، به پژوهش‌هاي ضروري در اين عرصه مي‌پردازيم.

پژوهش‌هاي قابل پيگيري در حوزه‌ي مكتوبات حديثي ائمه (ع)

آثار منسوب به ائمه (ع)، در سه گروه، قابل دسته بندي‌اند:

الف. آثار كامل موجود

مقصود،‌ آثاري هستند كه به صورت كامل، موجودند؛ چه آن‌هايي كه مستقلاً به چاپ رسيده‌اند و چه آن‌هايي كه در ضمن مصادر حديثي، نقل شده‌اند، خواه در انتساب آن‌ها ترديدي باشد يا نباشد.
اين آثار، 35 مورد از يكصد و سي اثر را به خود اختصاص داده‌اند كه عبارت‌اند از:‌(1)
1- عهده للاشتر (7)؛
2- رسالة المحكم و المتشابه(2)‌(8)؛
3- الصحيفة السجادية (21)؛
4- رساله الحقوق (22)؛
5- مناسك الحج (23)؛
6- رسالة الي سعد الاسكاف (28)؛
7- رسالة الي سعد الخير(29)؛
8- التوحيد (36)؛
9- الاهليلجة في التوحيد (37)؛
10- الاهوازية (38)؛
11- رسالة الي أصحابه (39)؛
12- الجعفريات (3)‌(40)؛
13- رسالة في الغنائم (41)؛
14- رسالة في وجوه معايش العباد (42)؛
15- نثر الدرر (44)؛
16- وصية النبي (45)؛
17- خواص القرآن (4)‌(73)؛
18- صحائف الامام الصادق (74)؛
19- ذكر مناظرة جعفر الصادق (ع)‌(75)؛
20- رسالة من يعلم (76)؛
21- رسالة لجعفر (77)؛
22- الرسالة المفضلية (78)؛
23- الصراط (79)؛
24- الهفت (80)؛
25- مصباح الشريعة (81)؛
26- رسالة (91)؛
27- رسالة في العقل (92)؛
28- رسالة في التوحيد (93)؛
29- الرسالة الذهبية (5)(95)؛
30- ما كتبه الي المامون (100)؛
31- الامالي في التفسير (116)؛
32- رسالة الرد (117)؛
33- أجوبة يحيي (123)؛
34- الزيارة الجامعة (124)؛
35- تفسير العسكري (6)‌(125).

ب. آثار ناقص موجود

آثاري را مي‌گويند كه به صورت كامل موجود نيستند، ‌ولي از منابع و مصادر حديثي، قابل بازيابي و بازسازي هستند. اين آثار،‌36 مورد و بدين شرح‌اند:
1- كتاب علي (7)‌(1)؛
2- صحيفه علي (8)‌(2)؛
3- جمع القرآن و تاويله (3)؛
4- كتاب السنن و القضايا و الاحكام (40)؛
5- الجفر (5)؛
6- الجامعة (6)؛
7- وصيه لمحمد بن حنفية (9)؛
8-كتاب في علوم القرآن (10)؛
9- صحيفة الفرائض (11)؛
10- كتاب زكات النعم (12)؛
11- جنة الاسماء‌(15)؛
12- مصحف علي (9)‌(16)؛
13- التعليقة النحوية (17)؛
14- كتاب عجائب أحكامه (18)؛
15- ما أثر عنه من الادعية (19)؛
16- مسنده (20)؛
17- صحيفة في الزهد (24)؛
18- الجامع في الفقه (25)؛
19- تفسير القرآن (27)؛
20- كتاب الهداية (30)؛
21- كتاب الحج (46)؛
22- تقسيم الرويا (65)؛
23- رسالة الي أصحاب الراي و القياس (66)؛
24- وصية لعبدالله بن جندب (67)؛
25- وصية لابي جعفر (68)؛
26- كلامه في وصف المحبة (69)؛
27- رسالة في احتجاج علي الصوفية (70)؛
28- كلامه في خلق الانسان و تركيبه (71)؛
29- حكمه القصيرة (72)؛
30- مسند الامام موسي بن جعفر (82)؛
31- صحيفة الرضا (10)(94)؛
32- أمالي الرضا (96)؛
33- أمالي الرضا (97)؛
34- كتاب الاهليلجة (98)؛
35-مجالس الرضا (99)؛
36- كتاب المنقبة (126)؛

ج- آثار غيرقابل بازيابي يا دشوارياب

آثاري را مي‌گويند كه بازيابي آن‌ها يا ممكن نيست و يا دشوار است؛ زيرا با عنواني كلي و مبهم، در منابع، منسوب شده‌اند. اين آثار،‌59 مورد بوده كه عبارت‌اند از:
1- كتاب في أبواب الفقه (13)؛
2- كتاب آخر (14)؛
3- نسخة (26)؛
4- كتاب (31)؛
5- كتاب (32)؛
6- كتاب (33)؛
7- نسخة احاديث ( 34)؛
8- نسخة احاديث (35)؛
9- كتبا رسائله (43)؛
10- كتاب (47)؛
11- كتاب مبوب في الحلال و الحرام (48)؛
12- كتاب (49)؛
13-كتاب (50)؛
14- كتاب (51)؛
15- كتاب نوادر (52)؛
16- كتاب نوادر (53)؛
17- كتاب نوادر (54)؛
18- نسخه كبيره (55)؛
19- نسخه (56)؛
20- نسخه (57)
21- نسخه (58)؛
22- نسخة (59)؛‌
23- نسخه (60)؛‌
24- نسخه (61)؛
25- نسخه (62)؛‌
26- كتاب نسب اليه (63)؛
27- نسخه (64)؛
28- كتاب (83)؛
29- كتاب (84)؛
30- كتاب (85)؛‌
31- نسخه (86)؛
32- نسخه (87)؛
33- نسخه (88)؛
34- مسائل (89)؛
35- مسائل (90)؛
36- كتاب (101)؛
37- كتاب (102)؛
38- كتاب (103)؛
39- نسخه مبوبه كبيره (104)؛
40- نسخه (105)؛
41- نسخه (106)؛
42- نسخه (107)؛
43- نسخه (108)؛
44- نسخه (109)؛
45- مسائل (110)؛
46- مسائل (111)؛
47- (مسائل (112)؛
48- مسائل (113)؛
49- مسائل (114)؛
50- مسائل (115)؛
51- قطعه من أحكام الدين (118)؛
52- نسخه (119)؛
53- نسخه (120)؛
54- نسخه (121)؛
55- مسائل (122)؛
56- نسخه (127)؛
57- مسائل (128)؛
58- مسائل (129)؛
59- مسائل (130)؛
در زمينه‌ي مكتوبات فهرست شده، دو نوع كار مي‌بايد انجام گيرد:

1-پژوهش

براي رفع ترديد نسبت به مواردي كه در انتساب آن‌ها شكي وجود دارد و نيز بررسي موارد تداخل عناوين، كشف و شناسايي منابع جديد،‌ پژوهش‌هايي جدي، ‌مورد نياز است.
پژوهش‌هايي كه تاكنون درباره‌ي تفسير العسكري،‌ مصباح الشريعة، فقه الرضوي، رسالة المحكم و المتشابه و .. به انجام رسيده، ‌از اين قبيل‌اند و هنوز در مورد آن‌ها و موارد ديگر، جاي تامل‌هاي عميقي، باقي است.
بسياري از اين عناوين، به نظر مي‌رسند كه با هم تداخل دارند كه بايد با تحقيقات كامل و بيشتري، وضعيت آن‌ها روشن گردد، مانند ارتباط كتاب في علوم القرآن با كتاب املي فيه ستين نوعاً من علوم القرآن، و كتاب السنن و القضايا و الاحكام با كتاب في الفقه و ..
در اين زمينه، مي‌بايد از كهن ترين مصادر آغاز كرد و در نسبت دادن، ‌آنها را ملاك و ميزان قرار داد. اگر از اثري در منابع و فهرست نامه‌هاي كهن، ياد نشد، انتساب آن با ترديد جدي‌اي مواجه است. بدين ترتيب، در پژوهش، اين سه موضوع اساسي، در اولويت قرار مي‌گيرند:
الف. پژوهش و تحقيق در انتساب؛
ب. تحقيق در كشف و شناسايي منابع جديد؛
ج. بحث و بررسي، نسبت به تداخل عناوين آثار.

2- بازيابي

تعدادي از مكتوبات ياد شده، به صورت كامل، باقي نمانده‌اند و يا در مصادر حديثي، يك جا منقول نيستند؛ ليكن در مصادر حديثي، از آن‌ها نقل مي‌شود، مانند: كتاب علي، صحيفة الرضا، صحيفة علي و ...
بازيابي و ارائه‌ي مستقل اين دسته از آثار، يكي از پژوهش‌هاي جدي و ضروري در عرصه‌ي احياي متون حديثي شيعه است.

پي‌نوشت‌ها:

* اين مقاله، ‌پيش از اين،‌ در ميراث حديث شيعه (دفتر دهم) منتشر شده است.
1- عناوين آثار، به ترتيب شماره‌هاي بخش نخست اين نوشتار، ذكر مي‌شود و شماره‌ي داخل پرانتز، همان شماره‌ي مسلسل آثار در بخش نخست است.
2-در اين باره، ‌ر.ك:‌«مسائلي پيرامون تفسير و علوم قرآن منسوب به اهل بيت (ع)، ا.م. موسوي، كيهان‌انديشه،‌ ش 28، ص 113- 141.
3- در اين باره، ر.ك: مستدرك الوسائل، ج1، ص 15- 37 (الخاتمه).
4- در اين باره، ر.ك: دو فصل نامه‌ي علوم الحديث، ش 7، ص 67.
5- در اين باره، ‌ر.ك:‌ بحارالانوار ج1، ص 11 و 30؛‌ مستدرك الوسائل، ج1، ص 224- 229 (الخاتمه).
6- در اين باره، ر.ك: كيهان‌انديشه، ش 28، ص 122- 141، «نگاهي به تفسير منسوب به امام حسين عسگري (ع)»،‌ سعيد رضوي، پژوهش‌هاي قرآني، ش 5-6، ص 312-331؛‌ پژوهشي در تفسير العسگري، محمد مسعود راهنماي منفرد، پايان نامه‌ي كارشناسي ارشد.
7-در اين باره، ر.ك: كتاب علي، مصطفي قصير العاملي، بيروت: 1415 ق/ 1995 م؛ مكاتب الرسول، ج1، ص 72- 89؛ آيات الاحكام، محمد بن علي بن ابراهيم استرآبادي، ج1، ص 18-27؛ بصائر الدرجات؛ ص 142- 162؛‌ پژوهشي در تاريخ حديث شيعه، ‌ص 37-51؛‌ نقش ائمه در احياي دين، ‌ج11، ص 29- 46؛‌ «بازجست كتاب علي»؛‌ حامد ناجي اصفهاني،‌ فصل نامه‌ي حوزه‌ي اصفهان، ش 4-5، ص 7- 63؛‌ در جستجوي كتاب علي، ‌سيد علي سجادزاده، پايان نامه‌ي كارشناسي ارشد، دانشگاه علوم رضوي.
8- در اين زمينه، ر.ك: صحيفه‌ي علي بن ابي طالب، رفعت فوزي،‌ قاهره:‌1406ق/1986م؛ «صحيفه‌ي اميرمومنان، ‌قديم ترين سند حديثي موجود در ميان مسلمانان»،‌ محمد صادق نجمي،‌ فصل نامه‌ي علوم حديث،‌ ش 3، ص 41-60.
9- در اين باره، ر.ك: ‌«نخستين صحيفه‌ي تفسيري، مصحف امام علي (ع)»،‌ حسن حكيم باشي، پژوهش‌هاي قرآني، ش 5-6، ص 214-245؛‌ «مصحف امام علي (ع)؛‌ محسن معيني، هفت نامه‌ي گلستان قرآني، ش 160 (بكم خرداد 1381)، ص 33-34؛ تاريخ قرآن،‌ محمود راميار، ‌ص 365-368.
10- در اين باره، ‌ر.ك: مستدرك الوسائل، ج1، ص 217 223 (الخاتمة).

منابع تحقيق :
مهريزي، مهدي؛ (1390)،‌ حديث پژوهي، ‌قم: سازمان چاپ و نشر دارالحديث، چاپ دوم.