مطبوعات و دیدگاههای انتقادی امام خمینی(ره)
نويسنده: امید مسعودی
در عصر ارتباطات با وجود شكل‌گیری ارتباطات ماهواره‌ای مقوله «تهاجم خبری» توسط دولتهای استكباری علیه كشورهای در حال توسعه و نحوه مقابله با این تهاجم ویرانگر همچنان یكی از مسائل اساسی است.
از چهار دهه پیش تاكنون، همزمان با توسعه تكنولوژی‌های ارتباطی، بررسی‌های كمی و كیفی اخبار بین‌المللی، بیانگر نفوذ كشورهای سلطه‌گر غربی بر جریان اطلاعات و اخبار در كشورهای در حال توسعه است به گفته «فدریكومایر» دبیر كل یونسكو: «یكی از بزرگترین تضادهای زمان ما این است كه مرفه‌ترین مناطق كره زمین به عصر تلویزیون كابلی، فاكس و ارتباط ماهواره‌ای گام می‌گذارند، اما هنوز 600 هزار روستا برق ندارند و بیش از 800 میلیون بیسواد در جهان زندگی می‌كنند حس اخلاقی ما كه بویژه در پی توسعه وسایل ارتباطی بیدار‌تر شده است، ما را از تسلیم شدن به این وضعیت هولناك باز می‌دارد.»
تلاش‌ها و كوششهای رهبران كشورهای در حال توسعه در كنفرانس‌های متعدد یونسكو طی دهه‌های هفتاد و هشتاد دستاوردهای عظیمی برای سد كردن نفوذ گسترده – خبری غرب در پی‌داشت تا آنجا كه در اثر این تلاش‌ها آمریكا و انگلیس جلسات كنفرانس یونسكو را ترك كردند و از حدود دو دهه بیش تا كنون كوششهای قابل ملاحظه‌ای توسط پژوهشگران کشورهای در حال توسعه به موازات سیاست‌های رهبران این كشور، به منظور ایجاد « نظم جهانی اطلاعات و ارتباطات» برای مبارزه با نابرابری جهانی ارتباطات و عدم تعادل بین‌المللی اطلاعات در نهایت در جهت مقابله سلطه ارتباطی و جرئی كشورهای غرب صورت گرفته است.
دكتر «نارایان سریواستاوا» در این‌باره معتقد است: «كشورهای در حال توسعه امروز در موقعیت بهتری برای تصحیح اطلاعات یكسویه‌ای كه خبر گزاری‌های فراملی غربی در اختیار آنان می‌گذارند، قرار دارند و می‌توانند تصویر واقعی‌تری از مشكلات كشورهای در حال توسعه و همچنین تحولات سایر مناطق جهان به دست آورند. وی از نحوه برخورد روزنامه‌نگاران كشورهای در حال توسعه با اخبار دریافتی از غولهای خبری غرب انتقاد می‌كند و به ذكر جمله‌ای از خانم «ایندیرا گاندی» رئیس جمهور فقید هند می‌پردازد كه می‌گوید: «در رسانه‌های خود ما، بندرت خبری در مورد كشورهای در حال توسعه به غیر از اخبار مربوط به فاجعه و آشوب وجود دارد. تلاش عظیم و حیرت‌انگیزی كه در زمینه توسعه صورت می‌گیرد، تغییر تحولی كه روستاها و شهرهای ما، در میان زنان ما، كارگران ما و سایرین روی می‌دهد نیز به نظر می‌رسد که دبیران و مدیران رسانه‌های ما قاعده‌بندی «نورث كلیف» را مبنی بر این كه قدرت، موقعیت، پول و مسائل جنسی، خبر را به وجود می‌آورند، شیوه‌نامه خود ساخته‌اند – و به همین ترتیب پرهیزكاری، بهنجاری، سختكوشی و تواضع و فروتنی خبر ساز نیستند.
نجابت و فروتنی ممكن است روزی مالك و وارث كره زمین شود، اما جایی در عناوین اخبار و سر صفحه روزنامه‌ها نخواهد داشت گزارشگری یك جانبه و اخبار تحریف شده داستانی كهنه و قدیمی برای ما هستند.»
حضرت امام خمینی(س) از جمله رهبران كشورهای در حال توسعه است كه پیش از پیروزی انقلاب اسلامی به مقوله «تهاجم خبری» و اصلاح رسانه‌های جمعی توجه داشته و برای مقابله با فساد حاكم بر رسانه‌های دوران طاغوت خواستار تبدیل مطبوعات به دانشگاه عمومی برای آموزش و اصلاح جامعه شدند.
امام خمینی(ص) بنیانگذار جمهوری اسلامی پس از پیروزی انقلاب همواره در پیامها و رهنمودهای خود به اهل قلم و صاحبان مطبوعات آنها را به اصلاح امور مطبوعات بازمانده از دوران طاغوت فرا می‌خواندند و به ترسیم اشكال روزنامه نگاری توسعه به عنوان یك راه حل می‌پرداختند.
در این گفتار به دیدگاههای امام در این زمینه می‌پردازیم و پیش از آن به شناخت هر چند مختصر روزنامه‌نگاری توسعه همت می‌گماریم.
اقدامات اخیر سازمان ملل متحد در قالب كمك‌های یونسكو به آموزش تخصصی روزنامه‌نگاران حتی به نهادهایی چون صندوق بین‌المللی كمك به كودكان و زنان این سازمان نیز تسری یافته است.
آموزش تخصصی روزنامه‌نگاران ضرورتی انكار‌ناپذیر است. در شهریور ماه سال 1374 به ابتكار مركز گسترش آموزش رسانه‌ها و صندوق بین‌المللی كمك به كودكان و زنان اولین كلاسهای تخصصی آموزش روزنامه‌نگاری در زمینه روزنامه‌نگاری توسعه در تهران برگزار شد. در این كلاس آموزشی متن آموزش روزنامه‌نگاری توسعه كه توسط بنیاد تامسن انگلستان تهیه شده بود در اختیار دانشجویان قرار گرفت. مشخصه‌هایی كه این متن برای روزنامه‌نگاری توسعه برشمرده است، روزنامه‌نگاری توسعه را دارای این خصوصیات می‌داند: «روزنامه نگاری توسعه در صدد است كه از پیشرفتها یا پسرفتهای مناطق شهری و روستایی یك كشور به شیوه‌ای واقعی و خواندنی گزارش تهیه كند. این گزارشها باید بین اولیای امور و مردم بین جوامع شهری و روستایی پلی اطلاعاتی ایجاد كند. در دراز مدت، هدف آن سهم داشتن در بهبود راه و رسم زندگی مردم است.»
بر اساس این تعریف، روزنامه‌نگاری توسعه بر خلاف روزنامه‌نگاری غربی معتقد نیست كه «خبر بد، خبر خوبی است» بنابر این به جای پرداختن به اخبار رویدادها، اتفاقات و بحرانها بیشتر بر مسائل و فرایندها تكیه می‌كند.
اگر روزنامه‌نگاری رویداد مدار غربی شكستن یك سد آب را خبر می‌داند، روزنامه‌نگاری فرایند مدار بر روی اخبار احداث سد آب تأكید می‌كند هر چند اینگونه اخبار فاقد هیجان لازم برای بر انگیختن خوانندگان باشد. جنبه دیگر روزنامه نگاری توسعه تأكید بر مردم است، در حالی كه روزنامه‌نگاری غربی نقل قول از گفته‌های سیاستمداران و افراد برجسته را مورد توجه قرار می‌دهد و ارزش خبری آن عمدتاً به اهمیت گوینده آن بستگی دارد، نه به آنچه كه می‌گوید. بنابراین اگر رئیس جمهور به مناسبت سالروز استقلال یك كشور همسایه پیام تبریكی برای رهبر آن كشور ارسال كند، خبر صفحه اول روزنامه‌ها، همین است. صرفاً به این دلیل كه به عنوان یك گزارش مطبوعاتی از بزرگترین جایگاه قدرت كشور ارسال شده است، نه به این دلیل كه حرف مهمی در آن گفته باشد. در حالی كه روزنامه‌نگاری توسعه معتقد است یك سازمان كار آمد خبری باید پیشرفت مردم را ثبت كند.
اخبار توسعه در دو طیف وسیع می‌تواند وسیله روزنامه‌نگاری توسعه مورد توجه واقع شود:
1- اخبار مربوط به پروژه‌های عمرانی از تأمین یك نیروگاه برقی و آبی گرفته تا ایجاد یك شبكه آب سالم در دهكده‌ای كه دارای آب آلوده است، از ابداع روش‌های جدید سواد‌آموزی گرفته تا نو‌آوری در سیستم ایش.
2- مشكلاتی كه باید رفع شوند مانند استثمار زنان به عنوان نیروی كار ارزان از یك سو و ایجاد تعاونی زنان از سوی دیگر، نتایج مصیبت بار استثمار كودكان و ایجاد شغل‌هایی كه به دهقانان فقیر امكان می‌دهد به جای فرستادن كودكان خود به خیابانها آنها را نزد خود نگه دارند، رفع تبعیض‌های جنسی، پرداختن به مسائل بهداشت، آموزش اشتغال، دادگستری و مبارزه با فقر.
خبرنگاران روزنامه‌نگاری توسعه به جای منفعل بودن (Passive) می‌بایست فعال (active) باشند یعنی به جای برخورد منفعلانه با رویدادهای اطراف و بذل توجه به اخبار رویداد مدار می‌بایست به زندگی پیرامون خود چشم بدوزند و ببینند ایا چیزهایی وجود دارد كه برای خوانندگان اهمیت داشته و مورد توجه شان قرار گیرد. این همان نكته‌ای است كه روزنامه‌نگاری غربی بدان اهمیت چندانی نمی‌دهد: زندگی در روستا چگونه است؟ چه تغییراتی در آن روی می‌دهد؟ افزایش رفت و آمد وسایل نقلیه شهری چه تأثیری بر نحوه بازی كودكان گذاشته است؟
بر اساس استانداردهای مرسوم روزنامه‌نگاری، این گونه مطالب ابداً خبر محسوب نمی‌شوند و معمولاً در صفحات داخلی گزارشها ظاهر می‌شوند تا در صفحه اول؛ در حالی كه از پیشرفت مردم، از پیشرفت یك ملت سخن می‌گویند مطالبی هستند كه می‌توانند مشوق پیشرفت باشند، موردی از عدم پیشرفت را برجسته‌تر نشان می‌دهند و سبب شناسایی دستاوردها و محكومیت استثمار می‌شوند. در یك كلام، روزنامه‌نگاری توسعه، همین است.
از روزی كه بوق افتضاح شهریور بیست را زدند تا به امروز مطبوعات فارسی سه دوره مشخص و مختلف را از نظر وضع ظاهر و زبان و تعداد انتشار و محتویات پیموده‌اند:
1- تا حدود سال 24 و 25 دوره رواج مطبوعات دهن دریده است در این دوره مردم عادی هنوز در جستجوی آن مطبوعه‌ای هستند كه ساده‌تر فحش می‌دهند و صریحتر و هنوز با اصول كاری ندارند...
از نظر محتوا – درد دلها خصوصی – فحش به اشخاص و مصادر امور، اخبار جنگ با آب و تاب هر چه تمامتر، محاكمه مسببان انگشت شمار آن اوضاع و داستانهای اغراق‌آمیز درباره زندانها و همه هیجان‌انگیز.»
2- از این پس تا سال 1332 ناهار بازار احزاب سیاسی است. دوره مبارزه‌های به اصطلاح اصولی است! در این دوره احزاب سیاسی هر كدام متناسب موقعیت‌های محلی و جهانی خویش به نهایت درجه قدرت رسیده‌اند... همه دست به عصا می‌روند و رعایت می‌كنند و حساب دهن دریدگی از میان رفته است.
در این دوره روزنامه‌ها آموخته‌اند كه از خودكشی ژاندارمری در دور افتاده‌ترین دهات یا از خراب شدن پلی بر رودخانه برای گریز زدن به صحرای كربلای خودشان مستمسكی بسازند...»
«ترجمه مطالب رایج می‌شود.»
3- و از سال 1332 به بعد مائیم و این «رنگین نامه‌ها»! تحریك كشنده حیوانی‌ترین غرایز و خالی از حق و شور و شوق.
بر روی همین نكته است كه دولت هم دست كمك می‌گذارد. برای اینكه مردم با كله‌هاشان فكر نكنند، باید با پائین تنه‌شان زندگی كنند با اسافل اعضاء! با مسائل جنسی! با هرزگی و قرتی مآبی‌ها.»
این اوضاع و احوال متأسفانه تا پیروزی انقلاب اسلامی در سال 1357 بر این مرز و بوم حاكم بوده است و البته اگر از برخی نشریات و مطبوعات سالم در این دورانهای تاریخی بگذریم، فضای عمومی حاكم بر مطبوعات كشور ما فضایی آلوده بوده است تنها پس از پیروزی انقلاب اسلامی است كه از سوی حضرت امام خمینی(س) دیدگاههای انتقادی در سطحی گسترده متوجه مطبوعات و رسانه‌های گروهی كشور می‌شود و افكار عمومی خواستار دگرگونی بنیادی در اوضاع مطبوعات می‌گردد.
بازمی‌گردد. با بررسی آثار انتقادی حضرت امام به كتاب «كشف الاسرار» در سال 1322 (یعنی دو سال پس از فرار رضاخان و روی كار آمدن فرزندش) می‌رسیم. امام كه خود از نزدیك شاهد جنایتها و توطئه‌های شیطانی رضا خان بود و ماهیت رژیم پسرش محمد رضا را بخوبی می‌شناخت با نگارش این كتاب ضمن رد نظریات علی اكبر حكمی‌زاده نویسنده كتاب «اسرار هزار ساله» كه نسبت به شیعیان اهانت روا داشته بود، به افشای خیانتهای رضاخان هم پرداختند.
حضرت امام با نوشتن كتاب «كشف الاسرار» نخستین گامها را برای اعتراض به اوضاع آن زمان برداشت و از غفلت و كم توجهی روحانیون به مسائل روز، شدیداً انتقاد كرد، امام از روزنامه‌های آن دوره به عنوان «كالای پخش فساد اخلاق» نام برد.
خود‌خواهی و ترك قیام برای خدا ما را به این روزگار سیاه رسانده و همه جهانیان را بر ما چیره كرد و كشورهای اسلامی را زیر نفوذ دیگران در آورد. قیام برای منافع شخصی است كه روح وحدت و برادری را در ملت اسلامی خفه كرده... قیام برای نفعهای شخصی است كه روزنامه‌ها كه كالای پخش فساد اخلاقی است، امروز هم همان نقشه‌ها را كه از مغز خشك رضاخان بی‌شرف تراوش كرده تعقیب می‌كنند و در میان توده پخش می‌كنند. قیام برای خود است كه مجال به
بعضی از این وكلای قاچاق داده كه در پارلمان بر علیه دین و روحانیت هر چه می‌خواهند بگویند و كسی نفس نكشد...»
حضرت امام این دیدگاه انتقادی را نسبت به روزنامه‌ها و نشریات دوران ستم‌شاهی همواره مطرح كردند. از دیدگاه حضرت امام در طول حكومت خاندان پهلوی، استعمار روزنامه‌ها را به سمت ابتذال و آلودگی سوق می‌داد تا فكر مردم را مسموم كنند.
«ملت عزیز در طول 50 سال اخیر گرفتار مجلات و روزنامه‌های تخریب كننده و فاسد كننده نسل جوان و از آنها بدتر سینماها و رادیو تلویزیون بود كه با برنامه‌های خود، ملت را به حد وافر در آغوش غرب و غرب زده‌ها غلتانید. ضررهای رسانه‌های گروهی از خرابی‌های توپ و تانكها و سلاحهای مخرب بالاتر و بدتر است چرا كه ضررهای سلاحها گذرا و ضررهای فرهنگی به نسل‌های بعدی انتقال پیدا می‌كند.»
امام رسالت مطبوعات را رسالتی فرهنگی و آموزشی می‌دانست و همواره از دست‌اندركاران مطبوعات می‌خواستند تا «آزادانه مطالب را بنویسند ولی توطئه نكنند.» و ایشان معتقد بودند كه «مطبوعات باید یك مدرسه سیار باشند» و «رسانه‌های گروهی... می‌توانند
خدمت‌های گرانمایه‌ای را به فرهنگ اسلام و ایران نمایند...»
دیدگاههای حضرت امام در این دوره را می‌توان در دو دسته جمع‌بندی كرد:
1- افشای عملكرد و ماهیت رژیم در خصوص ایجاد اختناق در مطبوعات.
2- انتقاد از مطبوعات این دوره تأكید بر دوری جستن مطبوعات از فساد و ابتذال.
- «بعضی مطبوعات به خیال اینكه آزادی است می‌خواهند از مردم سلب آزادی كنند» (18/3/58)
- «معنی آزادی این نیست كه هر كس برخلاف قوانین، بر خلاف قانون اساسی یك ملت هر چه دلش می‌خواهد بگوید مثلاً
اهانت به مردم بكند.» (9/3/58)
- «بركت اسلام بود كه بعد از انقلاب همچو آزاد كردند همه را، تمام مطبوعات آزاد شد، منتها بعدش دیدند كه پنج شش ماه كه گذشت دیدند كه بعضی از مطبوعات وابسته به اسرائیل است و بعضی‌شان دارند توطئه می‌كنند علیه مملكت... هر كدام كه اینطور هستند جلویشان گرفته شود؟»
برخی از تحلیلگران، بدون توجه به بیانات حضرت امام در مقاطع خاص تاریخی تصور می‌كند كه حضرت امام با آزادی مطبوعات مخالف بوده‌اند در حالی كه ایشان ضمن تأكید بر آزادی مطبوعات، خواهان استقلال آنها بوده‌اند. «من بار دیگر از مطبوعات سراسر ایران می‌خواهم كه بیایید دست در دست یكدیگر بنهید و آزادانه، مطالب را بنویسید ولی توطئه نكنید. من بارها گفته‌ام كه مطبوعات باید مستقل و آزاد باشند ولی متأسفانه و با كمال تعجب، تعدادی از آنها را در مسیری دیدم كه با كمال بی‌انصافی مقاصد شوم راست و چپ را در ایران پیاده می‌كردند و هنوز هم می‌كنند. مطبوعات در هر كشوری نقش اساسی را در ایجاد جوی سالم و یا ناسالم دارند.
حضرت امام ضمن فراخوانی مطبوعات به استقلال و آزادی، آنها را به انتقاد سالم دعوت می‌كنند:
«روزنامه‌ها باید با كسی صورت مخاصمه نداشته باشند بلكه صورت ارشاد داشته باشند. مطالب را بگویند. انتقاد باید باشد زیرا یك جامعه كه انتقاد شود اصلاح می‌شود. عیب هم در همین جاست چون سر تا پای انسان عیب است و باید این عیب‌ها را انتقاد كرد تا جامعه اصلاح شود. (4/4/60)
«اگر زارعی خوب زراعت كرد و زراعتش خوب بود، شما این شخص را به جای مقامات كشور در صفحه اول بگذارید و زیرش بنویسید این زارع چگونه بوده است، این منتشر بشود و یا كارمندی خوب كار كرد، و یا اگر طبیبی عمل خوبی انجام داد، عكس او را در صفحه اول چاپ كنید. «حضرت امام حتی از اینكه عكس و مطالب‌ایشان برجسته شود، انتقاد كردند و فرمودند:
«من میل ندارم رادیو هر وقت باز می‌شود اسم من باشد، مدتهاست كه از این جهت متنفرم، این كار غلطی است، به اندازه متعارف، نسبت به همه خوب است. زیادی‌اش مضر است. این به ضرر مطبوعات است و مطبوعات را سبك می‌كند. اشخاص، شخصیت‌هایشان با خودشان است، اینطور نیست كه اگر اسمشان زیاد یا كم مطرح گردد، شخصیتشان زیاد یا كم شود. در ایران هر كس معلوم است چه جوری است. بنابراین، آنچه راجع به خودم می‌گویم این است كه اگر قرار است عكس مرا بگذارید، به جای آن، عكس یك رعیت را بگذارید و زیرش بنویسید این رعیت چه كار مهمی كرده است.»
در این دیدار امام فرمودند:
«اخبار روزنامه‌ها تكراری نباشد، آخر كی با كی ملاقات كرده این چه خبر مهمی است؟ این اصلاً قابل نیست بگوییم خبر، تا بگوییم مهم! این كه بگویید من هر روز با كی ملاقات و با او چه گفتم، این تكراری است. من راجع به خودم می‌گویم كه عكس من مطلقاً در صفحه اول نباشد. همان‌طور كه گفتم، گاهی لازم است كه گفته شود: مثلاً فرض كنید بناست ریاست جمهوری معرفی شود، خوب! این مسأله مهمی است و یا مثلاً هیأت دولت آمده است. خود این مسأله‌ای است، ولی هر چند وقت یك بار از این مسائل پیدا می‌شود. اما هر روز كی آمد این جا و من چی گفتم و چی شد و یا كی با كی ملاقات كرد! این چه اثر و فایده‌ای دارد؟»
حضرت امام به روزنامه‌نگاری توسعه و پرداختن به اخبار تحولات جامعه با تأكید بر مردم علاقمند بودند:
«باید با اخبار مردم را تعلیم كرد و باید اخبار به صورتی باشد كه مفید باشد، باید كاری شده باشد تا اخبار باشد. آن اشخاصی كه در اطراف ایران زحمت می‌كشند و وقتی خبرشان را دادید تشویق می‌شوند.»
جمع بندی دیدگاههای امام خمینی(س) در مورد مطبوعات پس از پیروزی انقلاب اسلامی را می‌توان به شرح زیر آورد:
1- تفكیك آزادی از توطئه.
2- مطبوعات ایینه آرمانهای ملت باشند.
3- پرهیز از جنگ مطبوعاتی و رعایت اخلاق.
4- مطبوعات مدرسه سیار جامعه‌اند.
5- انتقاد حق مطبوعات است نه انتقام.
6- پرهیز از مدیحه سرایی در مطبوعات.
به این ترتیب بنظر می‌رسد مطبوعات كشور می‌بایست با توجه به رهنمودهای امام در دوران سازندگی و توسعه كشور تجدید نظر اساسی در شیوه گزینش اخبار و مطالب به عمل آوردند و خود را با شرایط نوین كشور و اعتلای نام جمهوری اسلامی منطبق ساخته و خود الگوی تازه‌ای برای دیگر كشورها باشند. انشاءالله
منبع: سایت حوزه
/خ
از چهار دهه پیش تاكنون، همزمان با توسعه تكنولوژی‌های ارتباطی، بررسی‌های كمی و كیفی اخبار بین‌المللی، بیانگر نفوذ كشورهای سلطه‌گر غربی بر جریان اطلاعات و اخبار در كشورهای در حال توسعه است به گفته «فدریكومایر» دبیر كل یونسكو: «یكی از بزرگترین تضادهای زمان ما این است كه مرفه‌ترین مناطق كره زمین به عصر تلویزیون كابلی، فاكس و ارتباط ماهواره‌ای گام می‌گذارند، اما هنوز 600 هزار روستا برق ندارند و بیش از 800 میلیون بیسواد در جهان زندگی می‌كنند حس اخلاقی ما كه بویژه در پی توسعه وسایل ارتباطی بیدار‌تر شده است، ما را از تسلیم شدن به این وضعیت هولناك باز می‌دارد.»
تلاش‌ها و كوششهای رهبران كشورهای در حال توسعه در كنفرانس‌های متعدد یونسكو طی دهه‌های هفتاد و هشتاد دستاوردهای عظیمی برای سد كردن نفوذ گسترده – خبری غرب در پی‌داشت تا آنجا كه در اثر این تلاش‌ها آمریكا و انگلیس جلسات كنفرانس یونسكو را ترك كردند و از حدود دو دهه بیش تا كنون كوششهای قابل ملاحظه‌ای توسط پژوهشگران کشورهای در حال توسعه به موازات سیاست‌های رهبران این كشور، به منظور ایجاد « نظم جهانی اطلاعات و ارتباطات» برای مبارزه با نابرابری جهانی ارتباطات و عدم تعادل بین‌المللی اطلاعات در نهایت در جهت مقابله سلطه ارتباطی و جرئی كشورهای غرب صورت گرفته است.
دكتر «نارایان سریواستاوا» در این‌باره معتقد است: «كشورهای در حال توسعه امروز در موقعیت بهتری برای تصحیح اطلاعات یكسویه‌ای كه خبر گزاری‌های فراملی غربی در اختیار آنان می‌گذارند، قرار دارند و می‌توانند تصویر واقعی‌تری از مشكلات كشورهای در حال توسعه و همچنین تحولات سایر مناطق جهان به دست آورند. وی از نحوه برخورد روزنامه‌نگاران كشورهای در حال توسعه با اخبار دریافتی از غولهای خبری غرب انتقاد می‌كند و به ذكر جمله‌ای از خانم «ایندیرا گاندی» رئیس جمهور فقید هند می‌پردازد كه می‌گوید: «در رسانه‌های خود ما، بندرت خبری در مورد كشورهای در حال توسعه به غیر از اخبار مربوط به فاجعه و آشوب وجود دارد. تلاش عظیم و حیرت‌انگیزی كه در زمینه توسعه صورت می‌گیرد، تغییر تحولی كه روستاها و شهرهای ما، در میان زنان ما، كارگران ما و سایرین روی می‌دهد نیز به نظر می‌رسد که دبیران و مدیران رسانه‌های ما قاعده‌بندی «نورث كلیف» را مبنی بر این كه قدرت، موقعیت، پول و مسائل جنسی، خبر را به وجود می‌آورند، شیوه‌نامه خود ساخته‌اند – و به همین ترتیب پرهیزكاری، بهنجاری، سختكوشی و تواضع و فروتنی خبر ساز نیستند.
نجابت و فروتنی ممكن است روزی مالك و وارث كره زمین شود، اما جایی در عناوین اخبار و سر صفحه روزنامه‌ها نخواهد داشت گزارشگری یك جانبه و اخبار تحریف شده داستانی كهنه و قدیمی برای ما هستند.»
حضرت امام خمینی(س) از جمله رهبران كشورهای در حال توسعه است كه پیش از پیروزی انقلاب اسلامی به مقوله «تهاجم خبری» و اصلاح رسانه‌های جمعی توجه داشته و برای مقابله با فساد حاكم بر رسانه‌های دوران طاغوت خواستار تبدیل مطبوعات به دانشگاه عمومی برای آموزش و اصلاح جامعه شدند.
امام خمینی(ص) بنیانگذار جمهوری اسلامی پس از پیروزی انقلاب همواره در پیامها و رهنمودهای خود به اهل قلم و صاحبان مطبوعات آنها را به اصلاح امور مطبوعات بازمانده از دوران طاغوت فرا می‌خواندند و به ترسیم اشكال روزنامه نگاری توسعه به عنوان یك راه حل می‌پرداختند.
در این گفتار به دیدگاههای امام در این زمینه می‌پردازیم و پیش از آن به شناخت هر چند مختصر روزنامه‌نگاری توسعه همت می‌گماریم.
روزنامه نگاری توسعه چیست؟
اقدامات اخیر سازمان ملل متحد در قالب كمك‌های یونسكو به آموزش تخصصی روزنامه‌نگاران حتی به نهادهایی چون صندوق بین‌المللی كمك به كودكان و زنان این سازمان نیز تسری یافته است.
آموزش تخصصی روزنامه‌نگاران ضرورتی انكار‌ناپذیر است. در شهریور ماه سال 1374 به ابتكار مركز گسترش آموزش رسانه‌ها و صندوق بین‌المللی كمك به كودكان و زنان اولین كلاسهای تخصصی آموزش روزنامه‌نگاری در زمینه روزنامه‌نگاری توسعه در تهران برگزار شد. در این كلاس آموزشی متن آموزش روزنامه‌نگاری توسعه كه توسط بنیاد تامسن انگلستان تهیه شده بود در اختیار دانشجویان قرار گرفت. مشخصه‌هایی كه این متن برای روزنامه‌نگاری توسعه برشمرده است، روزنامه‌نگاری توسعه را دارای این خصوصیات می‌داند: «روزنامه نگاری توسعه در صدد است كه از پیشرفتها یا پسرفتهای مناطق شهری و روستایی یك كشور به شیوه‌ای واقعی و خواندنی گزارش تهیه كند. این گزارشها باید بین اولیای امور و مردم بین جوامع شهری و روستایی پلی اطلاعاتی ایجاد كند. در دراز مدت، هدف آن سهم داشتن در بهبود راه و رسم زندگی مردم است.»
بر اساس این تعریف، روزنامه‌نگاری توسعه بر خلاف روزنامه‌نگاری غربی معتقد نیست كه «خبر بد، خبر خوبی است» بنابر این به جای پرداختن به اخبار رویدادها، اتفاقات و بحرانها بیشتر بر مسائل و فرایندها تكیه می‌كند.
اگر روزنامه‌نگاری رویداد مدار غربی شكستن یك سد آب را خبر می‌داند، روزنامه‌نگاری فرایند مدار بر روی اخبار احداث سد آب تأكید می‌كند هر چند اینگونه اخبار فاقد هیجان لازم برای بر انگیختن خوانندگان باشد. جنبه دیگر روزنامه نگاری توسعه تأكید بر مردم است، در حالی كه روزنامه‌نگاری غربی نقل قول از گفته‌های سیاستمداران و افراد برجسته را مورد توجه قرار می‌دهد و ارزش خبری آن عمدتاً به اهمیت گوینده آن بستگی دارد، نه به آنچه كه می‌گوید. بنابراین اگر رئیس جمهور به مناسبت سالروز استقلال یك كشور همسایه پیام تبریكی برای رهبر آن كشور ارسال كند، خبر صفحه اول روزنامه‌ها، همین است. صرفاً به این دلیل كه به عنوان یك گزارش مطبوعاتی از بزرگترین جایگاه قدرت كشور ارسال شده است، نه به این دلیل كه حرف مهمی در آن گفته باشد. در حالی كه روزنامه‌نگاری توسعه معتقد است یك سازمان كار آمد خبری باید پیشرفت مردم را ثبت كند.
اخبار توسعه در دو طیف وسیع می‌تواند وسیله روزنامه‌نگاری توسعه مورد توجه واقع شود:
1- اخبار مربوط به پروژه‌های عمرانی از تأمین یك نیروگاه برقی و آبی گرفته تا ایجاد یك شبكه آب سالم در دهكده‌ای كه دارای آب آلوده است، از ابداع روش‌های جدید سواد‌آموزی گرفته تا نو‌آوری در سیستم ایش.
2- مشكلاتی كه باید رفع شوند مانند استثمار زنان به عنوان نیروی كار ارزان از یك سو و ایجاد تعاونی زنان از سوی دیگر، نتایج مصیبت بار استثمار كودكان و ایجاد شغل‌هایی كه به دهقانان فقیر امكان می‌دهد به جای فرستادن كودكان خود به خیابانها آنها را نزد خود نگه دارند، رفع تبعیض‌های جنسی، پرداختن به مسائل بهداشت، آموزش اشتغال، دادگستری و مبارزه با فقر.
خبرنگاران روزنامه‌نگاری توسعه به جای منفعل بودن (Passive) می‌بایست فعال (active) باشند یعنی به جای برخورد منفعلانه با رویدادهای اطراف و بذل توجه به اخبار رویداد مدار می‌بایست به زندگی پیرامون خود چشم بدوزند و ببینند ایا چیزهایی وجود دارد كه برای خوانندگان اهمیت داشته و مورد توجه شان قرار گیرد. این همان نكته‌ای است كه روزنامه‌نگاری غربی بدان اهمیت چندانی نمی‌دهد: زندگی در روستا چگونه است؟ چه تغییراتی در آن روی می‌دهد؟ افزایش رفت و آمد وسایل نقلیه شهری چه تأثیری بر نحوه بازی كودكان گذاشته است؟
بر اساس استانداردهای مرسوم روزنامه‌نگاری، این گونه مطالب ابداً خبر محسوب نمی‌شوند و معمولاً در صفحات داخلی گزارشها ظاهر می‌شوند تا در صفحه اول؛ در حالی كه از پیشرفت مردم، از پیشرفت یك ملت سخن می‌گویند مطالبی هستند كه می‌توانند مشوق پیشرفت باشند، موردی از عدم پیشرفت را برجسته‌تر نشان می‌دهند و سبب شناسایی دستاوردها و محكومیت استثمار می‌شوند. در یك كلام، روزنامه‌نگاری توسعه، همین است.
روزنامه‌نگاری توسعه در ایران
از روزی كه بوق افتضاح شهریور بیست را زدند تا به امروز مطبوعات فارسی سه دوره مشخص و مختلف را از نظر وضع ظاهر و زبان و تعداد انتشار و محتویات پیموده‌اند:
1- تا حدود سال 24 و 25 دوره رواج مطبوعات دهن دریده است در این دوره مردم عادی هنوز در جستجوی آن مطبوعه‌ای هستند كه ساده‌تر فحش می‌دهند و صریحتر و هنوز با اصول كاری ندارند...
از نظر محتوا – درد دلها خصوصی – فحش به اشخاص و مصادر امور، اخبار جنگ با آب و تاب هر چه تمامتر، محاكمه مسببان انگشت شمار آن اوضاع و داستانهای اغراق‌آمیز درباره زندانها و همه هیجان‌انگیز.»
2- از این پس تا سال 1332 ناهار بازار احزاب سیاسی است. دوره مبارزه‌های به اصطلاح اصولی است! در این دوره احزاب سیاسی هر كدام متناسب موقعیت‌های محلی و جهانی خویش به نهایت درجه قدرت رسیده‌اند... همه دست به عصا می‌روند و رعایت می‌كنند و حساب دهن دریدگی از میان رفته است.
در این دوره روزنامه‌ها آموخته‌اند كه از خودكشی ژاندارمری در دور افتاده‌ترین دهات یا از خراب شدن پلی بر رودخانه برای گریز زدن به صحرای كربلای خودشان مستمسكی بسازند...»
«ترجمه مطالب رایج می‌شود.»
3- و از سال 1332 به بعد مائیم و این «رنگین نامه‌ها»! تحریك كشنده حیوانی‌ترین غرایز و خالی از حق و شور و شوق.
بر روی همین نكته است كه دولت هم دست كمك می‌گذارد. برای اینكه مردم با كله‌هاشان فكر نكنند، باید با پائین تنه‌شان زندگی كنند با اسافل اعضاء! با مسائل جنسی! با هرزگی و قرتی مآبی‌ها.»
این اوضاع و احوال متأسفانه تا پیروزی انقلاب اسلامی در سال 1357 بر این مرز و بوم حاكم بوده است و البته اگر از برخی نشریات و مطبوعات سالم در این دورانهای تاریخی بگذریم، فضای عمومی حاكم بر مطبوعات كشور ما فضایی آلوده بوده است تنها پس از پیروزی انقلاب اسلامی است كه از سوی حضرت امام خمینی(س) دیدگاههای انتقادی در سطحی گسترده متوجه مطبوعات و رسانه‌های گروهی كشور می‌شود و افكار عمومی خواستار دگرگونی بنیادی در اوضاع مطبوعات می‌گردد.
دیدگاههای امام خمینی(س):
الف – دوران ستم شاهی
دیدگاههای انتقادی حضرت امام محدود به دوران پیروزی انقلاب اسلامی نمی‌شود. طرح این دیدگاهها به سالهای دورتر از این
بازمی‌گردد. با بررسی آثار انتقادی حضرت امام به كتاب «كشف الاسرار» در سال 1322 (یعنی دو سال پس از فرار رضاخان و روی كار آمدن فرزندش) می‌رسیم. امام كه خود از نزدیك شاهد جنایتها و توطئه‌های شیطانی رضا خان بود و ماهیت رژیم پسرش محمد رضا را بخوبی می‌شناخت با نگارش این كتاب ضمن رد نظریات علی اكبر حكمی‌زاده نویسنده كتاب «اسرار هزار ساله» كه نسبت به شیعیان اهانت روا داشته بود، به افشای خیانتهای رضاخان هم پرداختند.
حضرت امام با نوشتن كتاب «كشف الاسرار» نخستین گامها را برای اعتراض به اوضاع آن زمان برداشت و از غفلت و كم توجهی روحانیون به مسائل روز، شدیداً انتقاد كرد، امام از روزنامه‌های آن دوره به عنوان «كالای پخش فساد اخلاق» نام برد.
خود‌خواهی و ترك قیام برای خدا ما را به این روزگار سیاه رسانده و همه جهانیان را بر ما چیره كرد و كشورهای اسلامی را زیر نفوذ دیگران در آورد. قیام برای منافع شخصی است كه روح وحدت و برادری را در ملت اسلامی خفه كرده... قیام برای نفعهای شخصی است كه روزنامه‌ها كه كالای پخش فساد اخلاقی است، امروز هم همان نقشه‌ها را كه از مغز خشك رضاخان بی‌شرف تراوش كرده تعقیب می‌كنند و در میان توده پخش می‌كنند. قیام برای خود است كه مجال به
بعضی از این وكلای قاچاق داده كه در پارلمان بر علیه دین و روحانیت هر چه می‌خواهند بگویند و كسی نفس نكشد...»
حضرت امام این دیدگاه انتقادی را نسبت به روزنامه‌ها و نشریات دوران ستم‌شاهی همواره مطرح كردند. از دیدگاه حضرت امام در طول حكومت خاندان پهلوی، استعمار روزنامه‌ها را به سمت ابتذال و آلودگی سوق می‌داد تا فكر مردم را مسموم كنند.
«ملت عزیز در طول 50 سال اخیر گرفتار مجلات و روزنامه‌های تخریب كننده و فاسد كننده نسل جوان و از آنها بدتر سینماها و رادیو تلویزیون بود كه با برنامه‌های خود، ملت را به حد وافر در آغوش غرب و غرب زده‌ها غلتانید. ضررهای رسانه‌های گروهی از خرابی‌های توپ و تانكها و سلاحهای مخرب بالاتر و بدتر است چرا كه ضررهای سلاحها گذرا و ضررهای فرهنگی به نسل‌های بعدی انتقال پیدا می‌كند.»
امام رسالت مطبوعات را رسالتی فرهنگی و آموزشی می‌دانست و همواره از دست‌اندركاران مطبوعات می‌خواستند تا «آزادانه مطالب را بنویسند ولی توطئه نكنند.» و ایشان معتقد بودند كه «مطبوعات باید یك مدرسه سیار باشند» و «رسانه‌های گروهی... می‌توانند
خدمت‌های گرانمایه‌ای را به فرهنگ اسلام و ایران نمایند...»
دیدگاههای حضرت امام در این دوره را می‌توان در دو دسته جمع‌بندی كرد:
1- افشای عملكرد و ماهیت رژیم در خصوص ایجاد اختناق در مطبوعات.
2- انتقاد از مطبوعات این دوره تأكید بر دوری جستن مطبوعات از فساد و ابتذال.
ب – دوران پس از پیروزی انقلاب اسلامی:
- «بعضی مطبوعات به خیال اینكه آزادی است می‌خواهند از مردم سلب آزادی كنند» (18/3/58)
- «معنی آزادی این نیست كه هر كس برخلاف قوانین، بر خلاف قانون اساسی یك ملت هر چه دلش می‌خواهد بگوید مثلاً
اهانت به مردم بكند.» (9/3/58)
- «بركت اسلام بود كه بعد از انقلاب همچو آزاد كردند همه را، تمام مطبوعات آزاد شد، منتها بعدش دیدند كه پنج شش ماه كه گذشت دیدند كه بعضی از مطبوعات وابسته به اسرائیل است و بعضی‌شان دارند توطئه می‌كنند علیه مملكت... هر كدام كه اینطور هستند جلویشان گرفته شود؟»
برخی از تحلیلگران، بدون توجه به بیانات حضرت امام در مقاطع خاص تاریخی تصور می‌كند كه حضرت امام با آزادی مطبوعات مخالف بوده‌اند در حالی كه ایشان ضمن تأكید بر آزادی مطبوعات، خواهان استقلال آنها بوده‌اند. «من بار دیگر از مطبوعات سراسر ایران می‌خواهم كه بیایید دست در دست یكدیگر بنهید و آزادانه، مطالب را بنویسید ولی توطئه نكنید. من بارها گفته‌ام كه مطبوعات باید مستقل و آزاد باشند ولی متأسفانه و با كمال تعجب، تعدادی از آنها را در مسیری دیدم كه با كمال بی‌انصافی مقاصد شوم راست و چپ را در ایران پیاده می‌كردند و هنوز هم می‌كنند. مطبوعات در هر كشوری نقش اساسی را در ایجاد جوی سالم و یا ناسالم دارند.
حضرت امام ضمن فراخوانی مطبوعات به استقلال و آزادی، آنها را به انتقاد سالم دعوت می‌كنند:
«روزنامه‌ها باید با كسی صورت مخاصمه نداشته باشند بلكه صورت ارشاد داشته باشند. مطالب را بگویند. انتقاد باید باشد زیرا یك جامعه كه انتقاد شود اصلاح می‌شود. عیب هم در همین جاست چون سر تا پای انسان عیب است و باید این عیب‌ها را انتقاد كرد تا جامعه اصلاح شود. (4/4/60)
امام خمینی و روزنامه‌نگاری توسعه
«اگر زارعی خوب زراعت كرد و زراعتش خوب بود، شما این شخص را به جای مقامات كشور در صفحه اول بگذارید و زیرش بنویسید این زارع چگونه بوده است، این منتشر بشود و یا كارمندی خوب كار كرد، و یا اگر طبیبی عمل خوبی انجام داد، عكس او را در صفحه اول چاپ كنید. «حضرت امام حتی از اینكه عكس و مطالب‌ایشان برجسته شود، انتقاد كردند و فرمودند:
«من میل ندارم رادیو هر وقت باز می‌شود اسم من باشد، مدتهاست كه از این جهت متنفرم، این كار غلطی است، به اندازه متعارف، نسبت به همه خوب است. زیادی‌اش مضر است. این به ضرر مطبوعات است و مطبوعات را سبك می‌كند. اشخاص، شخصیت‌هایشان با خودشان است، اینطور نیست كه اگر اسمشان زیاد یا كم مطرح گردد، شخصیتشان زیاد یا كم شود. در ایران هر كس معلوم است چه جوری است. بنابراین، آنچه راجع به خودم می‌گویم این است كه اگر قرار است عكس مرا بگذارید، به جای آن، عكس یك رعیت را بگذارید و زیرش بنویسید این رعیت چه كار مهمی كرده است.»
در این دیدار امام فرمودند:
«اخبار روزنامه‌ها تكراری نباشد، آخر كی با كی ملاقات كرده این چه خبر مهمی است؟ این اصلاً قابل نیست بگوییم خبر، تا بگوییم مهم! این كه بگویید من هر روز با كی ملاقات و با او چه گفتم، این تكراری است. من راجع به خودم می‌گویم كه عكس من مطلقاً در صفحه اول نباشد. همان‌طور كه گفتم، گاهی لازم است كه گفته شود: مثلاً فرض كنید بناست ریاست جمهوری معرفی شود، خوب! این مسأله مهمی است و یا مثلاً هیأت دولت آمده است. خود این مسأله‌ای است، ولی هر چند وقت یك بار از این مسائل پیدا می‌شود. اما هر روز كی آمد این جا و من چی گفتم و چی شد و یا كی با كی ملاقات كرد! این چه اثر و فایده‌ای دارد؟»
حضرت امام به روزنامه‌نگاری توسعه و پرداختن به اخبار تحولات جامعه با تأكید بر مردم علاقمند بودند:
«باید با اخبار مردم را تعلیم كرد و باید اخبار به صورتی باشد كه مفید باشد، باید كاری شده باشد تا اخبار باشد. آن اشخاصی كه در اطراف ایران زحمت می‌كشند و وقتی خبرشان را دادید تشویق می‌شوند.»
جمع بندی دیدگاههای امام خمینی(س) در مورد مطبوعات پس از پیروزی انقلاب اسلامی را می‌توان به شرح زیر آورد:
1- تفكیك آزادی از توطئه.
2- مطبوعات ایینه آرمانهای ملت باشند.
3- پرهیز از جنگ مطبوعاتی و رعایت اخلاق.
4- مطبوعات مدرسه سیار جامعه‌اند.
5- انتقاد حق مطبوعات است نه انتقام.
6- پرهیز از مدیحه سرایی در مطبوعات.
به این ترتیب بنظر می‌رسد مطبوعات كشور می‌بایست با توجه به رهنمودهای امام در دوران سازندگی و توسعه كشور تجدید نظر اساسی در شیوه گزینش اخبار و مطالب به عمل آوردند و خود را با شرایط نوین كشور و اعتلای نام جمهوری اسلامی منطبق ساخته و خود الگوی تازه‌ای برای دیگر كشورها باشند. انشاءالله
منبع: سایت حوزه
/خ
.jpg "اوصاف و ویژگیهای منتظران امام زمان(عج) چگونه است؟")
.jpg "اهداف و آرمان هاى امام خمینی (رحمه الله) از منظر رهبر انقلاب")
