اسطوخودوس ، گیاهی جادوئی

اسطوخودوس گیاهی است چندین ساله به ارتفاع حدود نیم‌متر با برگ‌های متقابل‌، باریك‌، دراز سبز رنگ و پوشیده از كرك‌های سفید پنبه‌ای‌. گل‌های آن به رنگ بنفش و به‌صورت سنبله می‌باشد‌.
اسطوخودوس در بیشتر نقاط دنیا به حالت خودرو می‌روید مخصوصاً در جنوب فرانسه مناطق مدیترانه و در تورنتو به مقدار زیاد وجود دارد و بسته به شرایط محیط و خاك به انواع مختلفه ظاهر می‌شود .اسطوخودوس گیاهی است چندین ساله به ارتفاع حدود نیم متر با برگ‌های متقابل‌، باریك‌، دراز سبز رنگ و پوشیده از كرك‌های سفید پنبه‌ای‌. گل‌های آن به رنگ بنفش و به‌صورت سنبله می‌باشد‌. قسمت مورد استفاده این گیاه‌، گل‌ها و سرشاخه‌های گل‌دار آن است‌. اسطوخودوس بوی بسیار مطبوعی دارد‌. طعم آن تلخ است و به‌علت بوی مطبوع آن در عطر‌سازی مصرف می‌شود‌. اسانس اسطوخودوس كه از تقطیر گل و سرشاخه‌های گل‌دار این گیاه به‌دست می‌آید مایعی است زرد رنگ یا زرد مایل به سبز كه دارای بوی مطبوعی است.
گياه اسطوخودوس يكي از معروفترين گياهان طب سنتي است. نام لاتين و نام علمي انواع بسياري از اين گياه به احتمال زياد از واژه لاتين به معناي «شستن» گرفته شده است. يونانيان باستان، روميان و مسلمانان، اسطوخودوس را از بوي معطر آن بخوبي مي‌شناخته‌اند. اين گياه از اوايل قرن دوازدهم به عنوان يك گياه آرايشي و جوشاندني، مورد استفاده عموم قرار مي‌گرفته است. كشت اين گياه در انگلستان بعد از اواسط قرن شانزدهم متداول شده است. گل‌هاي اسطوخودوس حاوي روغن فراري است كه براي رفع سرگيجه، ضعف و دوران سر از بخور آن استفاده مي‌شود و يا در آب رقيق مي‌گردد و بر روي شقيقه يا گيجگاه ماليده مي‌شود .
گياه همچنين آرامش دهنده و مسكن درد است و هنگام سردردهاي عصبي و تنش مصرف مي‌شود. كساني كه بيماران خود را با مواد گياهي مداوا مي‌كنند، براي رفع بي‌خوابي، روغن اسطوخودوس را تجويز مي‌‌نمايند. روغن اسطوخودوس همچنين يك ضد ميكروب قوي مي‌باشد و باكتري‌هاي حامل بيماري ديفتري و تيفوس را از بين مي‌برد. لوسيون ضد ميكروب گياه را روي زخم‌ها و بريدگي‌ها مي‌مالند؛ در واقع تا زمان جنگ جهاني اول، براي پيشگيري از عفوني شدن زخمها، از اين لوسيون استفاده مي‌شده است .
اسطوخودوس را به هنگام سوختگي و به خصوص سوختگي با آب‌جوش تجويز مي‌كنند. اگر خود گياه را به طور مستقيم بر روي سوختگي قرار داده شود، پوست تاول نمي‌زند. هم گل‌ها و هم روغن گياه، دافع حشرات موذي هستند. اروپاييان گل‌هاي اسطوخودوس را در كيسه‌هايي مي‌ريخته و در ميان لباس‌ها و ملحفه‌ها در كمد لباس قرار مي‌داده‌اند تا هم از بيدزدگي آنها جلوگيري شود و هم خشبو شوند. اگر روغن آن را روي پوست بماليد، پشه به انسان نزديك نمي‌شود .

زيستگاه طبيعي :

اسطوخودوس گياه بومي حوزه مديترانه مي‌باشد و در سرتاسر جنوب قاره اروپا پراكنده است؛ البته در جنوب آمريكا زير كشت آن را متداول كرده‌اند. اسطوخودوس در خاك‌هاي مخلوط با شن و ماسه كه بخوبي آبياري بشوند و محل نيز آفتابگير باشد، رشد مي‌نمايد در جنوب فرانسه و بريتانيا اين گياه را به صورت انبوه كشت مي‌كنند. همچنين در باغچه منزل هم مي‌توان اسطوخودوس را به شكل يك گياه تزييني كاشت و از محاسن آن بهره برد .

مشخصات ظاهري :

اسطوخودوس از گياهان بادوام بوته‌اي و معطر است. طول ساقه‌هاي كوتاه آن حداكثر به هشتاد سانتي‌متر مي‌رسد. روي برگ‌هاي باريكو سبز خاكستري يا سبز نقره‌اي اين گياه را كرك‌هاي نرمي پوشانيده است. از اواسط تابستان تا اوايل پاييز شش تا ده حلقه گل قفايي يا بنفش رنگ در يك سنبله در انتهاي هر يك از ساقه‌هاي بلند گياه ظاهر مي‌شوند .

ترکیبات شیمیایی

اسانس اسطوخودوس دارای حدود 40 درصد استات لینالیل است همچنین در آن ترکیباتی نظیر اسید بوتیریک ، اسید پروپیونیک و اسید والریک ، لینالول آزاد و ژرامبول وجود دارد.

خصوصيات گياهی :

گونه های مختلف اسطوخودوس گياهانی خشبی چند ساله هستند . تا کنون حدود 48 گونه از اسطو خودوس شناسايی شده است . اسطوخودوس فرانسوی ( با گونه های اسپيکا ، افيسيناليس و ورا هم نام است ) گياهی است مديترانه ای که منشأ آن جنوب اروپا گزارش شده است و در جنوب ايتاليا ، جنوب فرانسه و اسپانيا در خاکهای سبک شنی و در ارتفاعات 1700 متری از سطح دريا به طور خودرو می رويد . ارتفاع اين گياه متفاوت و بين 40 تا 60 سانتی متر است . شکل ظاهری آن در گياه چند ساله شبيه نيمکره ای است که قطر آن به 80 تا 120 سانتی متر می رسد . برگها به رنگ سبز تيره ، نيزه ای شکل و به طور متقابل روی ساقه قرار می گيرد . طول اين برگها سه تا پنج و عرص آن 2/0 تا 5/0 سانتی متر است . برگها پوشيده از کرک و حفره های حاوی اسانس است . گلها به صورت خوشه های مجتمع در انتهای ساقه های گلدهنده قرار می گيرند . ساقه های گل دهنده اسطو خودوس فرانسوی ، غير منشعب و ارتفاع آنها 20 تا 40 سانتی متر است . گلها به رنگ آبی متمايل به بنفش هستند و ريشه اصلی اين گياه طويل و چوبی است و از انشعابهاي متراکم و فراوانی برخوردار است . اين ريشه قادر به جذب رطوبت از اعماق چهار متری زمين است . ميوه اسطوخودوس فندقه و تخم مرغی شکل بوده و طول آن 8/1 تا 2/2 ميلی متر و رنگ آن قهوه ای تيره و براق است . وزن هزار دانه نيز 85/0 تا 1/1 گرم است .

قسمت دارويی :

گلهای اسطوخودوس و پيکر رويشی آن ( برگها و سرشاخه های جوان ) حاوی مواد موثره دارويی می باشند .

مواد موثر :

گلها و پيکر رويشی اسطو خودوس فرانسوی حاوی اسانس است . اين اسانس در حفره های مخصوص ساخته و ذخيره می شود . اسانس گلهای اين گياه در مقايسه با اسانس برگها و پيکر رويشی از کيفيت مناسب تری برخوردارند . مقدار اسانس بين 5/0تا 5/1 درصد بوده و مهمترين ترکيبات تشکيل دهنده آن ليناليل استات ، ليناليل ، کامفور و گرانيول می باشد .

خواص داروئی:

اسطوخودوس از نظر طب قدیم ایران گرم و خشك است.
۱) برای رفع خستگی و آرامش چند قطره روغن اسطوخودوس را در وان آب گرم ریخته و برای مدت یك‌ربع ساعت در آن دراز بكشید.
۲) گرفتگی‌ها را باز می‌كند.
۳) مقوی معده است.
۴) ادرار‌آور می‌باشد.
۵) معرق است و تب را پائین می‌آورد.
۶) صفرا بر بوده و كبد را به‌كار می‌اندازد و بیماری‌های كبدی را برطرف می‌كند.
۷) ضد تشنج است.
۸) برای تقویت عمومی بدن خوب است‌.
۹) كرم‌های معده و روده را از بین می‌برد‌.
۱۰) بیماری‌های سینه و سرفه را برطرف می‌كند.
۱۱) در معالجه زكام مؤثر است‌.
۱۲) از آن می‌توان به‌عنوان مسهل و تمیز كننده استفاده كرد.
۱۳) برای رفع بیماری‌های مجاری و ادرار مفید است.
۱۴) برای برطرف كردن رعشه و سرگیجه حدود ۵ گرم از پودر آن را با عسل مخلوط كرده و هر شب بخورید.
۱۵) برای رفع فراموشی و تقویت حافظه از دم‌كرده اسطوخودوس استفاده كنید.
۱۶) برای رفع بی‌خوابی یك قطره از روغن اسطوخودوس را روی یك تكه پنبه بچكانید و آن را داخل بالش خود قرار دهید خواب مطبوعی برای شما می‌آورد.
۱۷) برای برطرف كردن غم و اندوه هر روز دم‌كرده اسطوخودوس بنوشید.
۱۸) اگر دست و پای شما خواب می‌رود از این گیاه استفاده كنید.
۱۹) برای پیشگیری از آب آوردن بدن دم‌كرده اسطوخودوس بنوشید.
۲۰) زردی را برطرف می‌كند.
۲۱) برای رفع حالت تهوع و سرگیجه مفید است.
۲۲) سردرد و سردردهای یكطرفه را درمان می‌كند.
۲۳) برای معالجه ضعف اعصاب مفید است.
۲۴) طپش قلب را از بین می‌برد.
۲۵) آسم را برطرف می‌كند.
۲۶) برای رفع ترشحات زنانه می‌توانید از این گیاه استفاده كنید.
۲۷) برای برطرف كردن سوء هاضمه یك قطره اسانس اسطوخودوس را در یك لیوان آب نیم‌گرم ریخته و یا یك فنجان از دم‌كرده آن را بنوشید.
۲۸) اسطوخودوس درمان كننده رماتیسم‌، آرتروز و نقرس است‌. برای این منظور كمپرس آن را بر روی عضو مورد نظر بگذارید و یا اینكه ۲ قطره روغن آن را با یك قاشق روغن بادام و یا روغن زیتون مخلوط كرده و عضو دردناك را با آن ماساژ دهید.
۲۹) زخم‌های كهنه را با مالیدن اسانس اسطوخودوس كه در الكل حل كرده‌اید برطرف كنید.
۳۰) برای درمان بیماری‌های ریوی ۲ تا ۳ قطره روغن اسطوخودوس را با یك قاشق غذا خوری روغن بادام و یا روغن زیتون مخلوط كرده و سینه و پشت بیمار را ماساژ دهید.
۳۱) مالیدن پماد اسطوخودوس زخم‌ها را ضد عفونی كرده و التیام می‌بخشد.
۳۲) برای برطرف كردن بوهای نامتناسب در منزل چند قطره روغن اسطوخودوس را در آب ریخته و بگذارید به آرامی بجوشد عطر مطبوعی را در هوا پخش می‌كند.
۳۳) برای رفع بی‌خوابی یك قاشق چایخوری پودر اسطوخودوس را با یك قاشق چایخوری پودر سنبل‌الطیب مخلوط كرده و در یك لیوان آبجوش ریخته و به مدت ۱۰ دقیقه دم كنید. این دم كرده را یك‌ساعت قبل از رفتن در ختخواب میل كنید تا بی‌خوابی شما برطرف شود.

مواد و عناصر غذايی :

اگر چه اسطوخودوس در زمين های فقير می رويد ولی در سطوح وسيع کشت بايد از زمينهای غنی و حاصلخيز استفاده شود . از آنجائيکه اين گياه 15 تا20 سال در يک مکان باقی می ماند ، از اين رو تمام نيازهای غذايی آن در اين مدت بايد توسط خاکی که در آن کشت می شود تأمين گردد . تحقيقات نشان می دهد برای توليد هر يکصد کيلوگرم گل ، گياهان 8/0 کيلوگرم ازت ، 2/0 کيلوگرم اکسيد قسقر و 8/0 کيلوگرم اکسيد پتاس از خاک جذب می کنند . کودهای کاملاً پوسيده حيوانی نقش عمده ای در افزايش عملکرد دارد . از اين رو توصيه می شود فصل پاييز هنگام آماده ساختن زمين ، 35 تا 50 تن در هکتار کودهای حيوانی کاملاً پوسيده به زمين اضافه شود . همچنين در فصل پاييز بايد 70 تا 80 کيلوگرم در هکتار اکسيد فسفر و 100 تا 120 کيلوگرم در هکتار اکسيد پتاس به عنوان مقادير پايه به خاک اضافه شود .
در سال اول رويش و در اواخر بهار نيز 70 تا 80 کيلوگرم در هکتار ازت بايد به صورت سرک در اختيار گياهان قرار گيرد . با توجه به طولانی بودن دوره رويش اسطوخودوس توصيه می شود در طول رويش اين گياه ، خاک مورد تجزيه قرار گيرد و با توجه به وضعيت خاک از نظر موتد و عناصر ضروری اقدام به کوددهی زمين نمود .

سازگاری :

اسطوخودوس از گياهان مناطق خشک و نيمه خشک است . در طول رويش به تابش نور فراوان و هوای گرم و رطوبت کم نياز دارد .چنانچه اين گياه در چنين شرايطی رشد کند عملکرد گل ، مقدار اسانس و همچنين کيفيت آن افزايش می يابد . تحقيقات نشان می دهد که مقدار و کيفيت اسانس با نور رابطه مستقيم دارد به طوری که چنانچه اسطوخودوس در مناطقی که دارای نور کافی نباشد کشت شود ، نه تنها از نقدار اسانس گلها کاسته شود بلکه ترکيبات استری ( ليناليل استات ) آن نيز کاهش می يابد و گياهانی که در سايه کشت می شوند در مقايسه با گياهان کشت شده در آفتاب ، اسانس و ترکيبات استری آنها به ترتيب 55 تا 41 درصد کاهش نشان می دهد . اسطوخودوس فرانسوی در هر نوع خاکی قادر به رويش است . ولی خاکهای سبک حاوی ترکيبات کلسيم و غنی از مواد و عناصر غذايی خاکهای مناسبی برای توليد انبوه اين گياه است . خاکهای سنگين که تهويه هوا در آنجا به شختی انجام می گيرد و همچنين سبب آب ايستايی می شوند برای کشت اين گياه مناسب نيستند .

آماده سازی خاک :

پس از افزون کودهای حيوانی به زمين می بايست با شخم مناسبی اين کودها را به عمق 35 تا 40 سانتی متر زمين منتقل کرده که البته 5/1 تا 2 ماه قبل از کشت نيز بايد اقدام به افزون کودهای شيميايی مورد نياز گياه ( مانند قسقر و پتاس ) به خاک کرده و با شخم متوسطی آنها را به عمق 18 تا 20 سانتی متری زمين منتقل نمود . اواخر زمستان پس از شکستن سله ها ، جمع آوری سنگها و قلوه سنگها و تسطيح ، زمين برای کاشت کاملاً آماده می شود .

کاشت :

کاشت اسطوخودوس توسط بذر و از طريق رويشی امکان پذير است . کاشت توسط بذر به روش غير مستقيم انجام می گيرد و فصل پاييز ( آذر ) يا اوايل بهار ( نيمه دوم اسفند ) زمان مناسبی برای کشت بذر در خزانه هوای آزاد است . در اين صورت فاصله مناسب رديفهای کاشت از يکديگر در سطح وسيع خزانه 35 تا40 سانتی متر و در سطح کوچک خزانه نيز 15 تا 29 سانتی متر می باشد . اگر بذرها در فصل پاييز کشت شوند عمق مناسب کاشت بذر 5/0 تا 1 سانتی متر و اگر در فصل بهار کشت شوند 1 تا 5/1 سانتی متر می باشد . برای هر هکتار زمين به 7 تا 9 کيلوگرم بذر ( با کيفيت مطلو ب) نياز است . اواخر شهريور تا اوايل مهر ماه سال بعد زمان های مناسبی برای انتقال نشاء ها به زمين اصلی است و در مدت زمان مذکور ارتفاع گياهان در خزانه به 18 تا 20 سانتی متر می رسد . هنگام انتقال نشاءها به زمين اصلی ساقه آنها را بايد از فاصله 8 تا 10 سانتی متری سطح زمين هرس کرد . اين عمل سبب توليد شاخه های متعدد می شود . توصيه می شود در هنگام انتقال نشا به زمين اصلی ، نشاء ها از فاصله پنج سانتی متری بالای يقه در خاک کشت شوند در ضمن برای هر هکتار زمين به 20 هزار بوته نياز است .

تکثير رويشی :

تکثير رويشی اسطوخودو فرانسوی از طريق ريشه دار کردن ساقه های سبز و جوان يا ساقه های خشبی و انتقال آنها به زمين اصلی می باشد . اوايل شهريور از پايه های مادری يک ساله ساقه های سبز و از پايه های مادری چهار تا پنج ساله ساقه های خشبی به طول 12 تا 20 سانتی متر جدا کرده سپس اقدام به کاشت آنها در خزانه ( اعم از خزانه هوای آزاد يا زير پلاستيک ) می نمايند . اين قلمه ها در عمق 4 تا 5 سانتی متری و در رديفهايی به فاصله 6 تا 10 سانتی متر و فاصله دو قلمه از يکديگر 2تا 3 سانتی متر کشت می شوند . در هر متر مربع از سطح خزانه 600 تا 800 قلمه کشت کرد . ايجاد سايبان روی قلمه ها سبب تسريع در ريشه دار شدن آنها می شود . بهار ( ارديبهشت ) يا پاييز سال بعد زمان مناسبی است برای انتقال قلمه های ريشه دار شده به زمين اصلی بوته ها در رديفهايی به فاصله 100 ساتنی متر ( فاصله دو بوته در طول رديف 50 تا 80 سانتی متر ) در زمين اصلی کشت می شوند .

مراقبت و نگهداری :

رشد اوليه اسطوخودوس در سال اول رويش بسيار کند است و علفهای هرز می توانند بدون رقابت و به سرعت توسعه يابند . از اين رو کنترل علفهای هرز قبل از کاشت و تهيه بستر فاقد علف هرز ضرورت دارد . در سال اول رويش به منظور توليد شاخه های متعدد ، بايد قسمت هوايی گياهان را به طول 8 تا10 سانتی متر هرس کرد . اين هرس نه تنها مانع رشد نامناسب طول ساقه می شود بلکه با توليد شاخه های متعدد سبب پرپشت شدن بوته ها می شود .سال دوم رويش نيز عمل هرس اندام هوايی را از قسنت 15 تا 18 سانتی متر بايد تکرار کرد . در سطوح وسيع کشت ، عمل هرس با دست امکان پذير نيست و بايد با ماشينهاي مخصوص هرس انجام گيرد . هرس گياهانی در سال دوم رويش سبب می شود تا ساقه های گل دهنده از طول يکسانی برخوردار شوند . از سال سوم نيازی به هرس نيست زيرا گياهان به شکل ثابت خود که نيمکره است می رسند. اواخر سال اول رويش نيز زمان مناسبی برای واکاری و جايگزينی کردن بوته های خشک شده است . وجين علفهای هرز در طول رويش گياهان ضروری است . از آنجائيکه چند سال پس از کشت ، خاک بين رديفها متراکم شده و عمل تهويه هوا به شختی انجام می گيرد . لذا هر چهار تا شش سال بايد خاک بين رديفها را تا عمق 40 تا 60 سانتی متری برگردان کرد .

برداشت :

گلهای اسطوخودس از اواخر بهار پديدار شده و گلهای باز شده از بيشترين مقدار اسانس برخوردارند . از آنجايی که گياهان معمولاً هفت تا هشت روز در مرحله گلدهی هستند ، در سطوح وسيع کشت امکان برداشت آنها در اين مدت کوتاه وجود ندارد . به همين خاطر از بدو باز شدن گلها می بايست آنها را برداشت کرد . هنگام برداشت گلها ، ساقه ها از نيمه قطع شوند سبب ناهماهنگی در نمو گلها در سالهای بعد می شوند و برداشت گلها ، آنها را در کيسه های بزرگ ريخته و بلافاصله جهت استخراج اسانس ، گلها را به کارخانه های مربوط منتقل می کنند . مقدار عملکرد گل متفاوت است و به نوع گياه و شرايط اقيلمی محل رويش گياه بستگی دارد . عملکرد گل تازه در سال اول رويش 4/0 تا 7/0 تن در هکتار ، در سال دوم 5/1 تا 2 تن در هکتار ، در سال سوم 3 تا 5/3 تن در هکتار و از سال چهار به بعد 5/3 تا 4 تن در هکتار می باشد . معمولاً از هر 8 تا 10 کيلوگرم تازه يک کيلوگرم گل خشک به دست می آيد . مقدار اسانس نيز متفاوت است به طوری که در سال دوم رويش سه تا شش کيلوگرم ، سال سوم 8 تا 16 کيلوگرم ، سال چهارم 15 تا 20 کيلوگرم و در سالهای بعد 20 تا 26 کيلوگرم اسانس از هر هکتار زمين استحصال می شود .

طرز استفاده:

۱) دم كرده اسطوخودوس: حدود ۵ گرم سرشاخه گل‌دار و یا گل این گیاه را در یك لیتر آبجوش ریخته و به مدت ۱۰ دقیقه دم كنید. مقدار مصرف این دم‌كرده ۴-۳ فنجان در روز است‌.
۲) كمپرس اسطوخودوس‌: ۳۰ گرم گل و یا سرشاخه گل‌دار این گیاه را با یك لیتر آبجوش مخلوط كرده و به مدت ۱۰ دقیقه دم كنید‌.
۳) اسانس و روغن اسطوخودوس را می‌توانید از فروشگاه‌های گیاهان داروئی و یا برخی از داروخانه‌ها تهیه كنید برای مصرف یك قطره از آن را با یك قاشق روغن بادام و یا روغن زیتون مخلوط كرده و برای ماساژ استفاده كنید‌. و یا یك قطره آن را روی یك حبه قند و یا یك قاشق عسل مخلوط كرده بخورید‌.

مضرات‌:

اسطوخودوس گیاهی است بی‌ضرر كه همه می‌توانند از آن استفاده كنند‌. فقط برای اشخاص صفراوی مزاج خوب نست و باعث آشفتگی می‌شود‌. این‌گونه اشخاص باید آن را با سكنجبین یا كتیرا بخورند‌.

منابع :

اسطوخودوس «داروئی» http://daneshnameh.roshd.ir
اسطوخودوس (لاواندر) Lavander http://aftab.ir
اسطوخودوس ( لاواندر ) Lavander http://www.irteb.com
اسطوخودوس http://www.balashahr.com
فوايد گياه «اسطوخودوس» http://www.ashpazonline.com
اسطوخودوس http://www.sabziran.ir

/س