تعیین سن مجموعه نفوذی اشنویه با روش پتاسیم-آرگن
تهیه کننده : اثیر کربلایی
منبع : راسخون
منبع : راسخون
مجموعه نفوذی اشنویه عضو غربی كمربند آذرین درونی گلپایگان – ارومیه در پهنه سنندج – سیرجان شمالی است. این مجموعه با وسعت حدود ۷۰۰ كیلومتر مربع از ۱۰ توده پدید آمده است كه در سه خانواده (suite) دیوریتی، گرانیتی و آلكالی سیینیتی-آلكالی گرانیتی مورد مطالعه قرار گرفته اند. توده های دیوریتی قدیمی ترین سنگهای نفوذی منطقه را شكل می دهند كه بر پایه شواهد صحرایی در منطقه مورد مطالعه زمان نسبی تشكیل آنها بعد از ژوراسیك آغازی - قبل از میوسن بوده است.
با توجه به سن سنگهای نفوذی مشابه در منطقه نقده می توان زمان بعد از كرتاسه آغازی - – قبل از میوسن را برای خانواده دیوریتی در نظر گرفت. بر پایه وجود سنگهای دورگه در مرز مشترك سنگهای دیوریتی با گرانیت ها، زمان نسبی جایگیری گرانیتها بطور همزمان با دیوریت ها بوده است.
توده سیینیتی از خانواده سوم سنگهای دیوریتی و گرانیتی را قطع نموده است، ولی توده آلكالی گرانیتی فلوئورین دار از این خانواده با دیگر سنگهای آذرین منطقه مرز مشترك ندارد. سن سنجی به روش K-Ar بر روی آمفیبول سنگهای دیوریتی مجموعه اشنویه زمانهای ۳/۲+۹/۹۱ ، ۳/۲+۱/۹۴ و ۴/۲+۱۰۰ میلیون سال(اواخر كرتاسه آغازی ) و برای بیوتیت های توده های گرانیتی زمان های ۹/۱ + ۱۰۰ و۵/۱+۹/۹۸ میلیون سال ( اواخر كرتاسه آغازی ) را نشان داده است.
نتیجه تحقیقات مشابه بر روی آرفودسونیت های سیینیت ها و فلدسپاتهای آلكالی گرانیت فلوئورین دار به ترتیب زمان های ۱/۳+۹/۷۸، ۹/۱+۶/۷۹ و ۰/۲+۷/۸۱ میلیون سال و ۴/۳+۷۶ و ۸/۱+۱/۷۷ میلیون سال (كرتاسه پایانی) بوده است. بر پایه شواهد صحرایی و سن یابی رادیومتری جایگیری سنگهای اشنویه در دو مرحله زمانی اتفاق افتاده است ، در مرحله اول توده های دیوریتی و گرانیتی بطور همزمان ( یا با اختلاف زمانی كوتاه ) پدید آمده اند و در مرحله دوم توده های آلكالی سیینیتی – آلكالی گرانیتی با قطع كردن آنها جایگزین شده اند. مرحله اول ماگماتیسم حدود ۱۰۰میلیون سال قبل و مرحله دوم حدود ۸۰ میلیون سال قبل اتفاق افتاده اند.
▪ در مقاله حاضر ما قصد داریم ضمن معرفی مجموعه نفوذی اشنویه به شكلی جدید:
۱- با بحث در شواهد صحرایی و نتایج سن سنجی به روش پتاسیم-آرگن سن مجموعه نفوذی اشنویه را تعیین نمائیم .
۲-با مرور نتایج سن سنجی بر روی دیگر سنگهای نفوذی پهنه سنندج-سیرجان شمالی صحت سن های حاصل برای مجموعه اشنویه را نشان دهیم.
در بخشهای میانی توده یونسلو دو رخنمون كوچك و گنبد مانند از سنگهای گابرویی تا گرانودیوریتی با بافت درشت بلور دیده می شود كه ارتباط آنها با توده یونسلو بدلیل پوشیدگی چندان مشـخص نمی باشد.
نقشه سنگ شناسی مجموعه نفوذی اشنویه و محل برداشت( شماره نمونه-نوع كانی-سن) نمونه های سن سنجی به روش پتاسیم-آرگن.
در سنگهای دیوریتی قطعات بیگانه ( xenolith) و انكلاو (enclave) وجود ندارد. دایكهای گرانیتی ، سیینیتی وآندزیتی توده های دیوریتی را در چند نقطه قطع نموده اند. سنگهای درونگیر خانواده دیوریتی بیشتر رسوبات كربناته پرمین (سازند روته) هستند.
در بخش هاي جنوب غربي سرخ شاد (شمال شرق استان اصفهان) رخنمون هايي از توده هاي نفوذي ديوريتي با سن اليگوسن زيرين ديده مي شود. يکي از اين توده هاي نفوذي ديوريتي که در نزديکي چاه سنجد و چاه قندهاري قرار دارد داراي زينوليت هاي متعدد پيروکسنيتي و آندزيتي است. بررسي ها نشان مي دهد که اين زينوليت ها در حين صعود ماگماي ديوريتي از سنگ ديواره جدا شده و توسط آن به سمت بخش هاي بالاتر حمل گرديده اند. زينوليت هاي آندزيتي به دليل شباهت ترکيبي بسيار زياد با ماگماي در برگيرنده، دچار تغييري نگرديده در صورتي که بين زينوليت هاي اولترابازيک و ماگماي ديوريتي يک گراديان پتانسيل شيميايي برقرار گرديده و يون هاي کلسيم و آلومينيوم به سمت زينوليت ها هجوم آورده و باعث تبلور کاني هاي جديد و تشکيل پيروکسنيت گرديده اند. دماي احتمالي تشکيل اين پيروکسنيت ها 790 تا 850 درجه سانتي گراد بوده است.
واحدهای تخریبی و كربناتی پرمین( سازندهای درود و روته ) سنگ درونگیر اصلی خانواده گرانیتی را پدید آورده اند، ولی واحدهای دیگری چون سازند باروت ، لالون و شمشك نیز توسط توده های گرانیتی قطع شدهاند.
در سنگهای خانواده گرانیتی انكلاوهای دیوریتی و زینولیت های دگرگونی وجود دارد. تعداد كمی دایك آندزیتی توده های گرانیتی این خانواده را قطع نموده است.
در بخش شرقی منطقه و در اطراف روستای بالستان( در جاده ارومیه-مهاباد ) یك توده گرانیتی كوچك هلولكوكرات برونزد دارد كه بدلیل داشتن كانی فلوئورین در تركیب كانی شناسی خود از دیگر توده های نفوذی منطقه متمایز می باشد( قلمقاش و همكاران،۱۳۷۹). این توده با وسعت ۱۰ كیلومتر مربع در بین سنگهای دگرگونه و رسوبی پركامبرین، و سنگهای كربناته- تخریبی پالئوزوئیك و مزوزوئیك( سازندهای سلطانیه، باروت، درود و روته) جایگزین شده است و توسط سنگهای كربناته - تخریبی سازند قم پوشیده می شود. در سطح زمین این توده گرانیتی هیچ ارتباطی با دیگر توده های ماگمایی منطقه ندارد. در متن سنگهای آن هیچگونه انكلاوی دیده نشده است و هیچ دایكی آن را قطع نمی نماید.
همچنین در شرق روستای زیوه سنگهای دیوریتی توده قمیشلو توسط رسوبات تخریبی قاعده سازند قم پوشیده می شوند كه قطعات دیوریتی( و گرانیتی) در لایه های كنگلومرایی پی این سازند دیده می شود.
بر پایه شواهد یاد شده سن نسبی توده های دیوریتی منطقه بعد از ژوراسیك آغازی-قبل از میوسن آغازی می باشد. از سوی دیگر در جنوب غربی شهر نقده یك توده دیوریتی وجود دارد كه در بین لایه های كربناتی كرتاسه زیرین جایگزین و سن آن به بعد از كرتاســه ( پالئوسن ) نسبت داده شده است( افتخارنژاد ،۱۹۷۳ ). با توجه به شباهت تركیب سنگی و نزدیكی این دو منطقه و فرض هم زمانی تشكیل توده نقده با توده های مشابه در منطقه مورد مطالعه می توان زمان جایگیری توده های دیوریتی منطقه را به بعد از كرتاسه آغازی ـ قبل از میوسن نسبت داد.
و توسط رسوبات تخریبی سازند قم پوشیده می شوند. لذا بر پایه شواهد چینه ایی زمان جایگیری تودههای گرانیتی منطقه بعد از ژوراسیك آغازی-قبل از میوسن آغازی است.
▪ وجود سنگهای دورگه در مرز توده های گرانیتی با دیوریت در مرز سنگهای گرانیتی سه كانی، دوربه و دوستك با سنگهای دیوریتی، سنگهای دورگه یا مختلط با تركیب مونزودیوریتی-مونزونیتی وجود دارد. این پدیده در جنوب جاده روستای سه كانی به روستای سیاوان در مركز منطقه مورد مطالعه كاملاً نمایان است.
در مرز مشترك دو توده(Interaction Zone) انكلاوهایی از دیوریت با ابعاد سانتیمتری تا متری در داخل سنگهای گرانیتی یا مونزونیتــی دیــده می شـــــود.
مرز قطعات دیوریتی با شـــبكه رگچه‌های گرانیتی (Net-vein granite) در بر گیرنده آنها مشخص ( تصویر A۴ ) و یا محدب (Lobate) ( تصویر b۴ است. در برخی از قطعات دیوریتی رگچه‌هایی از سنگهای گرانیتی در داخل قطعات دیوریتی دیده می شــــود .
وجود درشت بلورهای فلدسپات آلكالن در سنگهای مختلط با تركیب مونزو دیوریتی ( تصویر d۴ ) گاه مناظری از بافت راپاكیوی را تداعی می نماید كه تائید دیگری بر اختلاط ماگماهای دیوریتی و گرانیتی در مرز توده ها می باشد.
لذا با توجه به پدیده های یاد شـــده و بر پایه نوشـــــــتار) Castro et al. ۱۹۹۰( كه پدیده های اختلاط دو توده فلسیك و مافیك را معرفی نموده اند می توان نتیجه گرفت ، ماگمای دیوریتی وگرانیتی بطور همزمان فعال و با هم مخلوط شده اند. علی رغم وجود مناطقی كه سنگهای گرانیتی – دیوریتی مخلوط شده اند، در بعضی نقاط زبانه های گرانیتی با مرز مشخص توده های دیوریتی را قطع نموده اند كه با توجه به سردشدگی سریعتر ماگمای مافیك و متحرك بودن ماگمای اسیدی می تواند رگه هایی از آن در مراحل نهایی نیز دیوریتها را قطع كنــد .
همانطوری كه اشاره گردید توده های گرانیتی منطقه بطور همزمان با توده های دیوریتی فعال بوده اند، لیكن بعد از انجماد و سردشدگی سنگهای دیوریتی هنوز بخشی از ماگمای گرانیتی فعال و رگه‌‌هایی از آن دیوریتها را قطع نموده اند، لذا زمان شكل گیری آنها پس از كرتاسه آغازی و قبل از میوسن خواهد بود.
جوانترین واحد رسوبی كه توسط این توده قطع شده است، لایه های آهكی پرمین بالایی مربوط به سازند روته می باشد كه در بخش جنوبی توده نمایان هستند. این توده در اطراف جاده ارومیه-مهاباد توسط لایه های كنگلومرای آهكی قاعده قم پوشیده می شود كه قطعات آن در متن كنگلومراها وجود دارد، لذا زمان تشكیل گرانیت فلوئورین دار بعد از پرمین-قبل از میوسن می باشد. در منطقه مورد مطالعه گرانیت فلوئورین دار هیچ ارتباطی با دیگر سنگهای آذرین منطقه ندارد و ارتباط سنی آن با آنها معلوم نیست. در شمال غرب شهر ارومیه، در منطقه قولنجی، یك یك توده نفوذی با تركیب آلكالی گرانیت فلوئورین دار ، سنگهای گرانیت بیوتیت دار را قطع نموده است ( تاج بخش، ۱۳۷۹ ) كه با توجه به این پدیده، زمان نسبی جایگیری آلكالی گرانیت فلوئورین دار بالستان بعد از بیوتیت گرانیت ها و هم ارز با سنگهای آلكالی سیینیتی بردكیش به نظر می رسد.
Steiger and Jager ۱۹۷۷محاسبه گردید. برای محاسبه میزان خطا نیز از معادلاتMahood and Drake)۱۹۸۲( استفاده شده است. لازم به ذكر است تعیین سن نمونه ها در آزمایشگاه ژئوكرونولوژی دانشگاه برتانی غربی شهر برست كشور فرانسه انجام شده است.
توده سیینیتی بردكیش سنگهای دیوریتی و گرانیتی را قطع نموده است، ولی توده آلكالی گرانیت فلوئورین دار بالستان در منطقه مورد مطالعه با دیگر سنگهای آذرین مرز مشترك ندارد. از آنجاكه سنگهای نفوذی با تركیب مشابه در شمال غرب شهر ارومیه ( در منطقه قولنجی ) گرانیتهای بیوتیت دار را قطع نموده اند ( تاج بخش، ۱۳۷۹) و با توجه به پوشیده شدن توده بالستان توسط رسوبات سازند قم، لذا سن نسبی خانواده آلكالی سیینیتی-آلكالی گرانیتی را می توان جوانتر از سنگهای دیوریتی و گرانیتی و قدیمی تر از سازند قم در نظر گرفت.
بر پایه شواهد صحرایی مجموعه نفوذی اشنویه، یك مجموعه چند مرحله‌ای (polyphase) است. در این گونه توده ها احتمال خروج بخشی از آرگن از سنگهای قدیمی تر تحت تاثیر حرارت فازهای جوانتر و خطا در سن سنجی به روش پتاسیم-آرگن وجود دارد. برای اجتناب از بروز این خطا در نتایج سن سنجی، افزون بر اطمینان از دگرگون نبودن نمونه ها قبل از جدایش كانیها، در سن سنجی فازهای قدیمی تر از نمونه های كه محل نمونه برداری آنها به اندازه كافی با رخنمون فازهای جوانتر فاصله دارند استفاده شده است
بر پایه نتایج سن سنجی توده های گرانیتی حدود ۱۰۰ میلیون سال قبل پدید آمده اند، سن سنجی آمفیبول سنگهای دیوریتی زمانهای ۹۲، ۹۴ و ۱۰۰ میلیون سال را نشان داده است كه زمانهای جوانتر از ۱۰۰ میلیون سال صحیح به نظر نمی رسد زیرا با توجه به شواهد صحرایی دیوریتها قبل از گرانیتها و یا به طور هم زمان با آنها تشكیل شده اند. هم چنین با توجه به نتایج سن سنجی كانی های آرفودسونیت و فلدسپات آلكالن، توده های آلكالی سیینیتی- آلكالی گرانیتی در فاصله زمانی ۸۰ تا ۷۶ میلیون سال قبل جایگیر شده اند.
نتایج سن رادیومتری مجموعه نفوذی اشنویه هماهنگی خوبی با شواهد صحرایی نشان میدهند، ولی از آنجا كه سن سنجی این مجموعه تنها به یك روش و با تعداد محدودی نمونه بوده است برای بررسی صحت مطالعات، مقایسه سن این مجموعه با سن دیگر سنگهای نفوذی در پهنه سنندج-سیرجان شمالی مفید می باشد.
در پهنه سنندج-سیرجان شمالی تعداد زیادی توده های آذرین با تركیب بازیك و اسیدی در فاصله شهرهای گلپایگان تا ارومیه نمایان است كه مجموعه نفوذی اشنویه بخشی از این كمربند آذرین بــه شــــــــمار می آید. توده گرانیتی موته در شرق گلپایگان رخنمون دارد و یكی از اعضای این مجموعه آذرین به شمار می آید. رشید نژاد و همكاران ( گفته شفاهی ) با روش K – Ar زمان جایگیری این توده را كرتاسه پایانی تعیین نموده اند.
Masoudi)۱۹۹۷( با روش Rb–Sr سنگهای نفوذی مختلف مربوط به توده آستانه اراك و باتولیت بروجرد(شكل۱) را تعیین سن نموده است. ایشان برای یك نمونه از دیوریت آستانه اراك زمان ۰/۱ + ۹/۹۸ میلیون سال را بدست آورده است. در كمپلكس بروجرد برای یك نمونه گرانیت قدیمی سن ۴/۱ + ۱۳۰ میلیون سال و برای دیوریت های همین مجموعه نیز سنهای ۲/۱ + ۱۱۷ تا ۱/۱ + ۱۱۴ میلیون سال بدست آمده است.
هم چنین مطالعات محقق یاد شده بر روی سه نمونه از پگماتیت های قدیمی كمپلكس بروجرد سن های ۳/۱ + ۳/۱۲۷ ، ۷/۰ +۲/۱۲۰ و ۳/۱ + ۱۱۹ و چهارنمونه از گرانیت های جوان تر این مجموعه سن های ۷/۰ + ۱/۷۰ ، ۷/۰ + ۶/۶۹ ، ۶/۰ + ۸/۶۱ ، ۷/۰ + ۱/۶۶ میلیون سال را نشان داده اند. پگماتیت های جوانتر كمپلكس بروجرد سن ۵/۰ + ۳/۵۲ میلیون سال را داشته اند. برپایه نتایج یاد شده Masoudi)۱۹۹۷( پلوتونیسم مناطق بروجرد و آستانه را درسه مرحله به شرح زیر معرفی نموده است :
۱- مرحله اول با سن ۱۲۰ تا ۱۱۷ میلیون سال ( بخش قدیمی كمپلكس بروجرد )؛
۲- مرحله دوم با سن ۹۹ میلیون سال ( دیوریت آستانه اراك )؛
۳- مرحله سوم با سن ۷۰ میلیون سال ( بخش جوان كمپلكس بروجرد )؛
ولی زاده( گفته شفاهی) از تعیین سن بیوتیت های یك نمونه گرانیت مجموعه بروجرد با روشهای K – Ar و Rb – Sr زمانهای حدود ۷۰ میلیون سال را به دست آورده و معتقد است كه این سن مربوط به جوانترین رخساره گرانیتی باتولیت بروجرد می باشد.
Valizadeh and Cantagrel )۱۹۷۵ ( برای نوریت های باتولیت الوند(شـــــكل۱) با روش K–Ar زمان ۳ + ۱/۸۹ میلیون ســـــــال و با روش Rb – Sr زمانهای ۵/۸۸ ، ۵/۷۸ میلیون سال را بدست آورده اند. مطالعه این محققان بر روی كانی بیوتیت گرانیت های الـــــوند با روش Rb – Sr زمان ۲ +۶۲ و با روش K – Ar زمان ۳+ ۸۱ میلیون سال را نشان داده است. همچنیــن ســــن دیــوریت های آلموقلاق ( شكل۲) با روش Rb – Sr ، ۱۷ + ۱۴۴ میلیون سال تعیین سن شده است. افزون بر مطالعات تعیین سن رادیومتری، محققان زیادی با كمك شواهد صحرایی زمان جایگیری تودههای نفوذی مجموعه آذرین درونی سنندج-سیرجان را تعیین نموده اند.
▪ بر پایه تحقیقات یادشده بر روی زمان جایگیری توده های نفوذی مجموعه گلپایگان-ارومیه به نظر می رسد كه:
اغلب توده های نفوذی این مجموعه حاصل جایگزینی چند مرحله ایی سنگهای آذرین می باشند و بیشتر توده های نفوذی مجموعه گلپایگان-ارومیه سن كرتاسه-پالئوسن دارند.
نتایج سن سنجی مجموعه نفوذی اشنویه هماهنگی خوبی با سن دیگر تودههای پهنه سنندج-سیرجان شمالی دارد و قابل قبول به نظر میرسد.
▪ با مقایسه سن نسبی و سن رادیومتری مجموعه نفوذی اشنویه نتایج زیر قابل استنتاج است:
ـ در مجموعه نفوذی اشنویه سه خانواده آذرین با تركیب سنگی متفاوت وجود دارد كه از نظر زمانی در دو مرحله پدید آمده اند. بر پایه شواهد صحرایی خانواده های دیوریتی و گرانیتی به طور هم زمان و خانواده آلكالی سیینیتی-آلكالی گرانیتی پس از آنها و در فاصله زمانی پس از كرتاسه آغازی-قبل از میوسن تشكیل شده اند.
- نتایج سن رادیومتری نیز دو مرحله پلوتونیسم را در مجموعه نفوذی اشنویه تائید نموده است. بر اساس این نتایج خانواده های دیوریتی و گرانیتی به طور هم زمان در ۱۰۰ میلیون سال قبل و توده های خانواده آلكالی سیینیتی – آلكالی گرانیتی در ۸۰ تا ۷۶ میلیون سال قبل جایگزین شده اند.
با توجه به سن سنگهای نفوذی مشابه در منطقه نقده می توان زمان بعد از كرتاسه آغازی - – قبل از میوسن را برای خانواده دیوریتی در نظر گرفت. بر پایه وجود سنگهای دورگه در مرز مشترك سنگهای دیوریتی با گرانیت ها، زمان نسبی جایگیری گرانیتها بطور همزمان با دیوریت ها بوده است.
توده سیینیتی از خانواده سوم سنگهای دیوریتی و گرانیتی را قطع نموده است، ولی توده آلكالی گرانیتی فلوئورین دار از این خانواده با دیگر سنگهای آذرین منطقه مرز مشترك ندارد. سن سنجی به روش K-Ar بر روی آمفیبول سنگهای دیوریتی مجموعه اشنویه زمانهای ۳/۲+۹/۹۱ ، ۳/۲+۱/۹۴ و ۴/۲+۱۰۰ میلیون سال(اواخر كرتاسه آغازی ) و برای بیوتیت های توده های گرانیتی زمان های ۹/۱ + ۱۰۰ و۵/۱+۹/۹۸ میلیون سال ( اواخر كرتاسه آغازی ) را نشان داده است.
نتیجه تحقیقات مشابه بر روی آرفودسونیت های سیینیت ها و فلدسپاتهای آلكالی گرانیت فلوئورین دار به ترتیب زمان های ۱/۳+۹/۷۸، ۹/۱+۶/۷۹ و ۰/۲+۷/۸۱ میلیون سال و ۴/۳+۷۶ و ۸/۱+۱/۷۷ میلیون سال (كرتاسه پایانی) بوده است. بر پایه شواهد صحرایی و سن یابی رادیومتری جایگیری سنگهای اشنویه در دو مرحله زمانی اتفاق افتاده است ، در مرحله اول توده های دیوریتی و گرانیتی بطور همزمان ( یا با اختلاف زمانی كوتاه ) پدید آمده اند و در مرحله دوم توده های آلكالی سیینیتی – آلكالی گرانیتی با قطع كردن آنها جایگزین شده اند. مرحله اول ماگماتیسم حدود ۱۰۰میلیون سال قبل و مرحله دوم حدود ۸۰ میلیون سال قبل اتفاق افتاده اند.
مقدمه
۱- گرانودیوریت های زمان پركامبرین:
۲- گرانیت های بعد از ژوراسیك- قبل از ائوسن:
۳- میكرودیوریتهای بعد از پالئوسن:
▪ در مقاله حاضر ما قصد داریم ضمن معرفی مجموعه نفوذی اشنویه به شكلی جدید:
۱- با بحث در شواهد صحرایی و نتایج سن سنجی به روش پتاسیم-آرگن سن مجموعه نفوذی اشنویه را تعیین نمائیم .
۲-با مرور نتایج سن سنجی بر روی دیگر سنگهای نفوذی پهنه سنندج-سیرجان شمالی صحت سن های حاصل برای مجموعه اشنویه را نشان دهیم.
مجموعه نفوذی اشنویه
۱- خانواده دیوریتی
در بخشهای میانی توده یونسلو دو رخنمون كوچك و گنبد مانند از سنگهای گابرویی تا گرانودیوریتی با بافت درشت بلور دیده می شود كه ارتباط آنها با توده یونسلو بدلیل پوشیدگی چندان مشـخص نمی باشد.
نقشه سنگ شناسی مجموعه نفوذی اشنویه و محل برداشت( شماره نمونه-نوع كانی-سن) نمونه های سن سنجی به روش پتاسیم-آرگن.
در سنگهای دیوریتی قطعات بیگانه ( xenolith) و انكلاو (enclave) وجود ندارد. دایكهای گرانیتی ، سیینیتی وآندزیتی توده های دیوریتی را در چند نقطه قطع نموده اند. سنگهای درونگیر خانواده دیوریتی بیشتر رسوبات كربناته پرمین (سازند روته) هستند.
در بخش هاي جنوب غربي سرخ شاد (شمال شرق استان اصفهان) رخنمون هايي از توده هاي نفوذي ديوريتي با سن اليگوسن زيرين ديده مي شود. يکي از اين توده هاي نفوذي ديوريتي که در نزديکي چاه سنجد و چاه قندهاري قرار دارد داراي زينوليت هاي متعدد پيروکسنيتي و آندزيتي است. بررسي ها نشان مي دهد که اين زينوليت ها در حين صعود ماگماي ديوريتي از سنگ ديواره جدا شده و توسط آن به سمت بخش هاي بالاتر حمل گرديده اند. زينوليت هاي آندزيتي به دليل شباهت ترکيبي بسيار زياد با ماگماي در برگيرنده، دچار تغييري نگرديده در صورتي که بين زينوليت هاي اولترابازيک و ماگماي ديوريتي يک گراديان پتانسيل شيميايي برقرار گرديده و يون هاي کلسيم و آلومينيوم به سمت زينوليت ها هجوم آورده و باعث تبلور کاني هاي جديد و تشکيل پيروکسنيت گرديده اند. دماي احتمالي تشکيل اين پيروکسنيت ها 790 تا 850 درجه سانتي گراد بوده است.
۲- خانواده گرانیتی
واحدهای تخریبی و كربناتی پرمین( سازندهای درود و روته ) سنگ درونگیر اصلی خانواده گرانیتی را پدید آورده اند، ولی واحدهای دیگری چون سازند باروت ، لالون و شمشك نیز توسط توده های گرانیتی قطع شدهاند.
در سنگهای خانواده گرانیتی انكلاوهای دیوریتی و زینولیت های دگرگونی وجود دارد. تعداد كمی دایك آندزیتی توده های گرانیتی این خانواده را قطع نموده است.
۳- خانواده آلكالی سیینیتی-آلكالی گرانیتی
در بخش شرقی منطقه و در اطراف روستای بالستان( در جاده ارومیه-مهاباد ) یك توده گرانیتی كوچك هلولكوكرات برونزد دارد كه بدلیل داشتن كانی فلوئورین در تركیب كانی شناسی خود از دیگر توده های نفوذی منطقه متمایز می باشد( قلمقاش و همكاران،۱۳۷۹). این توده با وسعت ۱۰ كیلومتر مربع در بین سنگهای دگرگونه و رسوبی پركامبرین، و سنگهای كربناته- تخریبی پالئوزوئیك و مزوزوئیك( سازندهای سلطانیه، باروت، درود و روته) جایگزین شده است و توسط سنگهای كربناته - تخریبی سازند قم پوشیده می شود. در سطح زمین این توده گرانیتی هیچ ارتباطی با دیگر توده های ماگمایی منطقه ندارد. در متن سنگهای آن هیچگونه انكلاوی دیده نشده است و هیچ دایكی آن را قطع نمی نماید.
سن نسبی مجموعه نفوذی اشنویه
۱- سن نسبی خانواده دیوریتی
همچنین در شرق روستای زیوه سنگهای دیوریتی توده قمیشلو توسط رسوبات تخریبی قاعده سازند قم پوشیده می شوند كه قطعات دیوریتی( و گرانیتی) در لایه های كنگلومرایی پی این سازند دیده می شود.
بر پایه شواهد یاد شده سن نسبی توده های دیوریتی منطقه بعد از ژوراسیك آغازی-قبل از میوسن آغازی می باشد. از سوی دیگر در جنوب غربی شهر نقده یك توده دیوریتی وجود دارد كه در بین لایه های كربناتی كرتاسه زیرین جایگزین و سن آن به بعد از كرتاســه ( پالئوسن ) نسبت داده شده است( افتخارنژاد ،۱۹۷۳ ). با توجه به شباهت تركیب سنگی و نزدیكی این دو منطقه و فرض هم زمانی تشكیل توده نقده با توده های مشابه در منطقه مورد مطالعه می توان زمان جایگیری توده های دیوریتی منطقه را به بعد از كرتاسه آغازی ـ قبل از میوسن نسبت داد.
۲- سن نسبی خانواده گرانیتی
ارتباط توده های گرانیتی با واحدهای رسوبی منطقه
و توسط رسوبات تخریبی سازند قم پوشیده می شوند. لذا بر پایه شواهد چینه ایی زمان جایگیری تودههای گرانیتی منطقه بعد از ژوراسیك آغازی-قبل از میوسن آغازی است.
▪ وجود سنگهای دورگه در مرز توده های گرانیتی با دیوریت در مرز سنگهای گرانیتی سه كانی، دوربه و دوستك با سنگهای دیوریتی، سنگهای دورگه یا مختلط با تركیب مونزودیوریتی-مونزونیتی وجود دارد. این پدیده در جنوب جاده روستای سه كانی به روستای سیاوان در مركز منطقه مورد مطالعه كاملاً نمایان است.
در مرز مشترك دو توده(Interaction Zone) انكلاوهایی از دیوریت با ابعاد سانتیمتری تا متری در داخل سنگهای گرانیتی یا مونزونیتــی دیــده می شـــــود.
مرز قطعات دیوریتی با شـــبكه رگچه‌های گرانیتی (Net-vein granite) در بر گیرنده آنها مشخص ( تصویر A۴ ) و یا محدب (Lobate) ( تصویر b۴ است. در برخی از قطعات دیوریتی رگچه‌هایی از سنگهای گرانیتی در داخل قطعات دیوریتی دیده می شــــود .
وجود درشت بلورهای فلدسپات آلكالن در سنگهای مختلط با تركیب مونزو دیوریتی ( تصویر d۴ ) گاه مناظری از بافت راپاكیوی را تداعی می نماید كه تائید دیگری بر اختلاط ماگماهای دیوریتی و گرانیتی در مرز توده ها می باشد.
لذا با توجه به پدیده های یاد شـــده و بر پایه نوشـــــــتار) Castro et al. ۱۹۹۰( كه پدیده های اختلاط دو توده فلسیك و مافیك را معرفی نموده اند می توان نتیجه گرفت ، ماگمای دیوریتی وگرانیتی بطور همزمان فعال و با هم مخلوط شده اند. علی رغم وجود مناطقی كه سنگهای گرانیتی – دیوریتی مخلوط شده اند، در بعضی نقاط زبانه های گرانیتی با مرز مشخص توده های دیوریتی را قطع نموده اند كه با توجه به سردشدگی سریعتر ماگمای مافیك و متحرك بودن ماگمای اسیدی می تواند رگه هایی از آن در مراحل نهایی نیز دیوریتها را قطع كنــد .
قطع شدن توده های دیوریتی توسط دایكهای گرانیتی
همانطوری كه اشاره گردید توده های گرانیتی منطقه بطور همزمان با توده های دیوریتی فعال بوده اند، لیكن بعد از انجماد و سردشدگی سنگهای دیوریتی هنوز بخشی از ماگمای گرانیتی فعال و رگه‌‌هایی از آن دیوریتها را قطع نموده اند، لذا زمان شكل گیری آنها پس از كرتاسه آغازی و قبل از میوسن خواهد بود.
۳- سن نسبی خانواده آلكالی سیینیت-آلكالی گرانیت
جوانترین واحد رسوبی كه توسط این توده قطع شده است، لایه های آهكی پرمین بالایی مربوط به سازند روته می باشد كه در بخش جنوبی توده نمایان هستند. این توده در اطراف جاده ارومیه-مهاباد توسط لایه های كنگلومرای آهكی قاعده قم پوشیده می شود كه قطعات آن در متن كنگلومراها وجود دارد، لذا زمان تشكیل گرانیت فلوئورین دار بعد از پرمین-قبل از میوسن می باشد. در منطقه مورد مطالعه گرانیت فلوئورین دار هیچ ارتباطی با دیگر سنگهای آذرین منطقه ندارد و ارتباط سنی آن با آنها معلوم نیست. در شمال غرب شهر ارومیه، در منطقه قولنجی، یك یك توده نفوذی با تركیب آلكالی گرانیت فلوئورین دار ، سنگهای گرانیت بیوتیت دار را قطع نموده است ( تاج بخش، ۱۳۷۹ ) كه با توجه به این پدیده، زمان نسبی جایگیری آلكالی گرانیت فلوئورین دار بالستان بعد از بیوتیت گرانیت ها و هم ارز با سنگهای آلكالی سیینیتی بردكیش به نظر می رسد.
سن سنجی توده های نفوذی اشنویه با روش K – Ar
۱- روش آزمایشگاهی
Steiger and Jager ۱۹۷۷محاسبه گردید. برای محاسبه میزان خطا نیز از معادلاتMahood and Drake)۱۹۸۲( استفاده شده است. لازم به ذكر است تعیین سن نمونه ها در آزمایشگاه ژئوكرونولوژی دانشگاه برتانی غربی شهر برست كشور فرانسه انجام شده است.
۲- نتایج سن سنجی
نتیجه گیری:
توده سیینیتی بردكیش سنگهای دیوریتی و گرانیتی را قطع نموده است، ولی توده آلكالی گرانیت فلوئورین دار بالستان در منطقه مورد مطالعه با دیگر سنگهای آذرین مرز مشترك ندارد. از آنجاكه سنگهای نفوذی با تركیب مشابه در شمال غرب شهر ارومیه ( در منطقه قولنجی ) گرانیتهای بیوتیت دار را قطع نموده اند ( تاج بخش، ۱۳۷۹) و با توجه به پوشیده شدن توده بالستان توسط رسوبات سازند قم، لذا سن نسبی خانواده آلكالی سیینیتی-آلكالی گرانیتی را می توان جوانتر از سنگهای دیوریتی و گرانیتی و قدیمی تر از سازند قم در نظر گرفت.
بر پایه شواهد صحرایی مجموعه نفوذی اشنویه، یك مجموعه چند مرحله‌ای (polyphase) است. در این گونه توده ها احتمال خروج بخشی از آرگن از سنگهای قدیمی تر تحت تاثیر حرارت فازهای جوانتر و خطا در سن سنجی به روش پتاسیم-آرگن وجود دارد. برای اجتناب از بروز این خطا در نتایج سن سنجی، افزون بر اطمینان از دگرگون نبودن نمونه ها قبل از جدایش كانیها، در سن سنجی فازهای قدیمی تر از نمونه های كه محل نمونه برداری آنها به اندازه كافی با رخنمون فازهای جوانتر فاصله دارند استفاده شده است
بر پایه نتایج سن سنجی توده های گرانیتی حدود ۱۰۰ میلیون سال قبل پدید آمده اند، سن سنجی آمفیبول سنگهای دیوریتی زمانهای ۹۲، ۹۴ و ۱۰۰ میلیون سال را نشان داده است كه زمانهای جوانتر از ۱۰۰ میلیون سال صحیح به نظر نمی رسد زیرا با توجه به شواهد صحرایی دیوریتها قبل از گرانیتها و یا به طور هم زمان با آنها تشكیل شده اند. هم چنین با توجه به نتایج سن سنجی كانی های آرفودسونیت و فلدسپات آلكالن، توده های آلكالی سیینیتی- آلكالی گرانیتی در فاصله زمانی ۸۰ تا ۷۶ میلیون سال قبل جایگیر شده اند.
نتایج سن رادیومتری مجموعه نفوذی اشنویه هماهنگی خوبی با شواهد صحرایی نشان میدهند، ولی از آنجا كه سن سنجی این مجموعه تنها به یك روش و با تعداد محدودی نمونه بوده است برای بررسی صحت مطالعات، مقایسه سن این مجموعه با سن دیگر سنگهای نفوذی در پهنه سنندج-سیرجان شمالی مفید می باشد.
در پهنه سنندج-سیرجان شمالی تعداد زیادی توده های آذرین با تركیب بازیك و اسیدی در فاصله شهرهای گلپایگان تا ارومیه نمایان است كه مجموعه نفوذی اشنویه بخشی از این كمربند آذرین بــه شــــــــمار می آید. توده گرانیتی موته در شرق گلپایگان رخنمون دارد و یكی از اعضای این مجموعه آذرین به شمار می آید. رشید نژاد و همكاران ( گفته شفاهی ) با روش K – Ar زمان جایگیری این توده را كرتاسه پایانی تعیین نموده اند.
Masoudi)۱۹۹۷( با روش Rb–Sr سنگهای نفوذی مختلف مربوط به توده آستانه اراك و باتولیت بروجرد(شكل۱) را تعیین سن نموده است. ایشان برای یك نمونه از دیوریت آستانه اراك زمان ۰/۱ + ۹/۹۸ میلیون سال را بدست آورده است. در كمپلكس بروجرد برای یك نمونه گرانیت قدیمی سن ۴/۱ + ۱۳۰ میلیون سال و برای دیوریت های همین مجموعه نیز سنهای ۲/۱ + ۱۱۷ تا ۱/۱ + ۱۱۴ میلیون سال بدست آمده است.
هم چنین مطالعات محقق یاد شده بر روی سه نمونه از پگماتیت های قدیمی كمپلكس بروجرد سن های ۳/۱ + ۳/۱۲۷ ، ۷/۰ +۲/۱۲۰ و ۳/۱ + ۱۱۹ و چهارنمونه از گرانیت های جوان تر این مجموعه سن های ۷/۰ + ۱/۷۰ ، ۷/۰ + ۶/۶۹ ، ۶/۰ + ۸/۶۱ ، ۷/۰ + ۱/۶۶ میلیون سال را نشان داده اند. پگماتیت های جوانتر كمپلكس بروجرد سن ۵/۰ + ۳/۵۲ میلیون سال را داشته اند. برپایه نتایج یاد شده Masoudi)۱۹۹۷( پلوتونیسم مناطق بروجرد و آستانه را درسه مرحله به شرح زیر معرفی نموده است :
۱- مرحله اول با سن ۱۲۰ تا ۱۱۷ میلیون سال ( بخش قدیمی كمپلكس بروجرد )؛
۲- مرحله دوم با سن ۹۹ میلیون سال ( دیوریت آستانه اراك )؛
۳- مرحله سوم با سن ۷۰ میلیون سال ( بخش جوان كمپلكس بروجرد )؛
ولی زاده( گفته شفاهی) از تعیین سن بیوتیت های یك نمونه گرانیت مجموعه بروجرد با روشهای K – Ar و Rb – Sr زمانهای حدود ۷۰ میلیون سال را به دست آورده و معتقد است كه این سن مربوط به جوانترین رخساره گرانیتی باتولیت بروجرد می باشد.
Valizadeh and Cantagrel )۱۹۷۵ ( برای نوریت های باتولیت الوند(شـــــكل۱) با روش K–Ar زمان ۳ + ۱/۸۹ میلیون ســـــــال و با روش Rb – Sr زمانهای ۵/۸۸ ، ۵/۷۸ میلیون سال را بدست آورده اند. مطالعه این محققان بر روی كانی بیوتیت گرانیت های الـــــوند با روش Rb – Sr زمان ۲ +۶۲ و با روش K – Ar زمان ۳+ ۸۱ میلیون سال را نشان داده است. همچنیــن ســــن دیــوریت های آلموقلاق ( شكل۲) با روش Rb – Sr ، ۱۷ + ۱۴۴ میلیون سال تعیین سن شده است. افزون بر مطالعات تعیین سن رادیومتری، محققان زیادی با كمك شواهد صحرایی زمان جایگیری تودههای نفوذی مجموعه آذرین درونی سنندج-سیرجان را تعیین نموده اند.
▪ بر پایه تحقیقات یادشده بر روی زمان جایگیری توده های نفوذی مجموعه گلپایگان-ارومیه به نظر می رسد كه:
اغلب توده های نفوذی این مجموعه حاصل جایگزینی چند مرحله ایی سنگهای آذرین می باشند و بیشتر توده های نفوذی مجموعه گلپایگان-ارومیه سن كرتاسه-پالئوسن دارند.
نتایج سن سنجی مجموعه نفوذی اشنویه هماهنگی خوبی با سن دیگر تودههای پهنه سنندج-سیرجان شمالی دارد و قابل قبول به نظر میرسد.
▪ با مقایسه سن نسبی و سن رادیومتری مجموعه نفوذی اشنویه نتایج زیر قابل استنتاج است:
ـ در مجموعه نفوذی اشنویه سه خانواده آذرین با تركیب سنگی متفاوت وجود دارد كه از نظر زمانی در دو مرحله پدید آمده اند. بر پایه شواهد صحرایی خانواده های دیوریتی و گرانیتی به طور هم زمان و خانواده آلكالی سیینیتی-آلكالی گرانیتی پس از آنها و در فاصله زمانی پس از كرتاسه آغازی-قبل از میوسن تشكیل شده اند.
- نتایج سن رادیومتری نیز دو مرحله پلوتونیسم را در مجموعه نفوذی اشنویه تائید نموده است. بر اساس این نتایج خانواده های دیوریتی و گرانیتی به طور هم زمان در ۱۰۰ میلیون سال قبل و توده های خانواده آلكالی سیینیتی – آلكالی گرانیتی در ۸۰ تا ۷۶ میلیون سال قبل جایگزین شده اند.
منابع:
1-http://forum.parsigold.com
2-http://aftab.ir
3- پایگاه ملی داده های علوم زمین
4-http://www.magiran.com/
.jpg "چرا پیامبر (ص) فرموده است که سوره هود مرا پیر کرده است؟")