تاريخ قاجاريه (قسمت سوم)

انقلاب مشروطیت ایران

انقلاب مشروطه یکی از بزرگترین رخداد های تاریخ معاصر ایران محسوب می گردد . تأثیرات فراوانی را در وضعیت و رخدادهای بعد از خود و تا به امروز ایران برجای گذاشته است و به همین ترتیب مخالفت ها و تقدیر ها ، تحلیل ها و نقدهای فراوانی را بدنبال خود به همراه آورده است. عده ای آنرا مهمترین حرکت مردم ایران در راستای کسب آزادی و استقلال تاریخی می دانند و پاره ای بدان به عنوان اولین گمراهی بزرگ ایران معاصر می نگرند .پاره ای تحلیل گران آنرا حرکتی درونی و برخاسته از متن جامعه و اصلاح گران آن می دانند و عده ای دیگر ، رد پای استعمار و خارجی را در برپایی آن معرفی می نمایند . حتی عده ای دیگر از تحلیل گران شروع آنرا ایرانی و کاملا آزادی خواهانه متصور می شوند ولی معتقدند که در میانه راه ، این حرکت اصلاحی ، متوقف شد به جایش هدایت خارجی و یا دسیسه های بیگانه مؤثر گشت . طبیعی است که این دخالت ها و یا عنوان آن مرحله گمراهی ، از دید افراد مختلف متفاوت است.
نگاه به نقش طبقات گوناگون متفکرین جامعه نیز در این رویداد متفاوت است . عده ای مهمترین نقش را به علمای جامعه از قبیل مرحوم سید محمد طباطبایی و سید عبدالله بهبهانی می سپرند و نقش علمای بزرگ نجف را هم بسیار پر رنگ و مؤثر می دانند و بخشی را موافق و پاره ای دیگر را مخالف مشروطه قلمداد می نمایند
خصوصا نقش مرحوم شیخ فضل الله نوری در این رویداد همراه با تحلیل ها و موافق و مخالف های فراوان است .به همین قیاس نظر تحلیل گران در مورد نقش روشنفکران در این رویداد نیز متفاوت و بعضا متناقض است . پاره ای آنان را رد پای بیگانه و منشأ بزرگترین خطاهای تاریخی ایرانیان می دانند و عده ای دیگر ایشان را از جمله عوامل اصلی بیداری ایرانیان بر می شمرند.نظرات در مورد نقش و تأثیر محمد علیشاه نیز متفاوت است . عده ای همانند نظر قالب جامعه ، او را مانع مشروطه و منَشأ تضاد ها و گرفتاری ها می شمرند و عده ای دیگر از تحلیل گران تصور متفاوتی از او را معرفی می نمایند . تحلیل ها در مورد نقش استعمار انگلستان و روسیه در رویدادهای مشروطه نیز متفاوت است .از جمله اصلی ترین تفاوت ها و تضادهای موجود در عرصه تحلیل تاریخ مشروطه ، تحلیل پیرامون علل و عوامل این رویداد و زمینه های اجتماعی ، سیاسی و حتی مذهبی و بین المللی وقوع آن است . همه تفاوت های پیش گفته شده ، در این تحلیل عوامل و زمینه های این رویداد خود را نمایان می سازد و چارچوب های تحلیل و نگاه های کاملا متفاوتی در این مورد برپا می سازند آنچه فعلا در این قسمت ذکر می گردد و در کلیه فیش های موجود در مورد مشروطه دنبال می گردد ، یکی از این نگاه هاست . اینکه این چارچوب داوری نقل شده است ، به معنای پذیرش یا صحت آن نیست و حتی به معنای برتری ،‌ رجحان یا حتی شهرت بیشتر این داوری نیست . بلکه تلاش شده است تا با ذکر یکی از این اقوال و داوری ها ، بستری فراهم شود تا دیگر نگاه ها و تحلیل ها پیرامون این رویداد نیز به میدان گفتگو وارد گردند و جنبه ها و ابعاد دیگر و بسیار متفاوت این رویداد را نمایان سازند

تقسیم بندی وقایع مشروطه :

اوضاع سیاسی و اجتماعی قاره آسیا همزمان با ظهور انقلاب مشروطیت ایران
عوامل و علل انقلاب مشروطیت ایران
زمینه های انقلاب مشروطیت
نخستین جریان نهضت انقلابی در میان آزادیخواهان مشروطیت
میانجی گری سفیر عثمانی و درخواستهای مهاجرین مشروطه طلب
واکنش دولت در قبال تقاضای مشروطه طلبان
دومین مرحله نهضت انقلاب مشروطیت ؛ مهاجرت علما به قم

تحصن در سفارت انگلیس در مشروطه

اولین واکنش دولت به درخواست های تحصن کنندگان به سفارت انگلیس
مرحله نهایی انقلاب آرام مشروطیت 11. عزل عین الدوله از صدارت و اعطای فرمان مشروطیت
درخواست مشروطه طلبان جهت صدور فرمان دیگر در تکمیل فرمان اول مشروطه
دفاع محمدعلی میرزا ولیعهد از مشروطه

اهداف مشروطه طلبان

نخستین گام در تدارک نظامنامه انتخابات
افتتاح مجلس شورای ملی ایران
خصال مظفرالدین شاه و وضعیت کلی ایران در عهد او
قانون اساسی عمده ترین هدف مشروطه خواهان

عنوان های تحلیلی:

نقش استعمار در مشروطه
نقش روحانیت در مشروطه
نقش روشنفکران در شروطه
نقش تلگراف در مشروطه
قضاوتی دیگر پیرامون محمد علی شاه قاجار

اوضاع آسیا مقارن انقلاب مشروطیت

اوضاع سیاسی و اجتماعی قاره آسیا همزمان با ظهور انقلاب مشروطیت ایران نهضت مشروطه خواهی در میان بعضی از افراد روشنفکر از طبقات مختلف ایران هنگامی آغاز شد که در سراسر قارة پهناور آسیا جزأ در کشور ژاپن، همه جا رژیم خشن حکومت مطلقه فردی برقرار و قسمتی از این قاره عظیم در سلک مستعمرات و مستملکات دول زورمند اروپائی درآمده بود.بریتانیای کبیر پایه های قدرت شگرف اقتصادی خود را بر ذخائر طبیعی و انسانی شبه قاره هند و برمه و قسمتی از شبه جزیرة عربستان و جزایر اقیانوسیه و قسمتی از کرانه های چین و شبه جزیره مالاکا استوار نموده و فرانسه و هلند در آسیای جنوب شرقی بر منابع طبیعی و نیروهای انسانی آن نواحی مسلط بودند و روسیه تزاری امپراطوری مستعمراتی پهناوری از کوههای اورال تا کرانه اقیانوس آرام و از مرزهای ایران و چین تا اقیانوس منجمد شمالی به وجود آورده بود.
در آغاز قرن چهاردهم هجری، مطابق با آخرین سالهای قرن نوزدهم میلادی درآسیای غربی یعنی خاورمیانه تنها دو کشور مستقل وجود داشتند و این دو کشور یعنی ایران و عثمانی، هر دو به تفاوت در معرض رقابت شدید سیاسی و اقتصادی دول اروپایی و هر دو دارای رژیم سلطنت استبدادی اتریش و فرانسه بود و ایران دچار تحریکات و دسیسه های زورمند خویش، یعنی روسیه و انگلیس چنانکه نهضت فکر رو جنبشهای آزادیخواهی و مشروطه طلبی در هر دو کشور مقارن یکدیگر آغاز و با چند ماه تفاوتن زمان، رژیم حکومت پارلمانی نخست در ایران و سپس در کشور عثمانی برقرار گردید و بدین ترتیب، با توجه به این که حکومت پارلمانی در ژاپن بدون انقلاب و فقط بنا بر ارادة شخص امپراطور ژاپن مستقر شهد. می توان گفت که ملت ایران نخستین ملت آسیایی است که در راه به دست آورد آزادی سیاسی و محو رژیم حکومت مطلقه فردی پیروز گردیده است

علل انقلاب مشروطیت

در خصوص علل و ریشه ها و عوامل انقلاب سیاسی ایران روایتهای مختلفی از نویسندگان داخلی و خارجی شده است:
بسیاری ریشه انقلاب را از دورة ناصرالدین شاه قاجار و جریان اعطای انحصار دخانیات از طرف شاه به یک نفر خارجی و مقاومت منقی مردم در برابر اراده و فرمان شاه از نخستین تنبیه و بیداری مردم دانسته اند.اقدامات امبیرکبیر و اصلاحات او در امور مالی و اجتماعی و فرهنگی، عامل مهمی در بیداری ایرانیان شد.
شکستهای ایران در برابر روس و انگلیس و رقابت سیاسی آن دو در ایران، در بیداری ایرانیان تأثیر گذارد. اقدامات اصلاحی حاجی میرزا حسین خان سپهسالار و اندیشه های و نوشته ها و خطاهای سیدجمال الدین اسدآبادی و همچنین عملکردهای میرزا ملکم خان عضو وزارت امور خارجه و نمایندة سیاسی ایران در فرانسه و ایتالیا و نویسندة روزنامة قانون و میرزاعلی خان امین الدوله رجل سیاسی عصرنامه الدین شاه و مظفرالدین شاه از عاملین مؤثر در پیروزی مردم ایران بودند. احمد کسروی نقش دبستانها و روزنامه ها، از جمله روزنامة فارسی اختر چاپ استانبول و غیرت و همیت و نیز تأسیس مدارس به سبک جدید توسط میرزاحسن رشدیه و اجرای شیوه و روش جدید الفبا بوسیله او را در سال 1305، عامل مهمی در بیداری افکار ایرانیان می داند.مسئله وامهای دولت به روس و انگلیس و رنجش مردم از مستشاران بلژیکی که در امور گمرک و حالیه کار می کردند جزوء علل بیداری مردم و نهضت مشروطه باید دانست .اقدامات نویسندگانی چون نویسندة روزنامه حبل المتین میرزا جهانگیرخان صوراسرافیل و عبدالرحیم طالبوف نویسندة کتابهای (احمد) و (مسالک المحسنین) و انتشار نوشته های آنان و همچنین انتشار کتاب (سیاحتنامه ابراهیم بیک) عوامل جنبش فکری مردم ایران بود.کشته شدن ناصرالدین شاه به دست آزاد مرد فداکار، میرزا رضا کرمانی، سلطنت ملایم و متعادل مظفرالدین شاه عزل امین السلطان و نصب امین الدوله به صدارت از عوامل تسریع نهضت فکری ایرانیان بود

زمینه های انقلاب مشروطیت

میرزا علی اصغرخان اتابک اعظم، امین السلطان که هنگام سفر دوم مظفرالدین شاه به اروپا، در سال 1320 زمام امور کشور را در دست داشت، نسبت به آزادی خواهان و مشروطه طلبان که از مدتی پیش به کوشش و فعالیت برخاسته بودند به خشونت تمام رفتار کرد.بی اعتنایی امین السلطان به طبقة روحانی و شعایر مذهبی موجب شد که بعضی از روحانیون حکم تکفیر او را صادر کردند.زمانیکه مظفرالدین شاه از سفر خود به اروپا بازگشت، از فعالیت روحانیون و تشکیل انجمنهای ملیون و آزادیخواهان سخت به هراس افتاد چون دریافت امین السلطان مورد تنفر اکثریت روحانیون و روشنفکران و بازاریان است او را از صدارت عزل کرد و به خارج از کشور تبعید نمود.
شاه پس از عزل امین السلطان، شاهزاده عبدالمجید میرزا عین الدوله را به مقام صدارت برگزید و برای آنکه از جنبشها وفعالیتهای مشروطه خواهان در امان باشد، دورماندن از ایران را بر توقف ترجیح داد و مقدمات سفر اروپا را فراهم ساخت.
در غیاب شاه ، عین الدوله صدراعظم که مردی بسیار مغرور و خود پسند و قلدر مآب بود ، زمام کلیه کشور را در دست گرفت و به صورت یک دیکتاتور واقعی درآمد.
عین الدوله بر آن شد که از غیبت مظفرالدین شاه که ممکن بود در برابر خواسته های ملیون و مشروطه خواهان تسلیم شود. برای سرکوب کردن نهضت آزادی استفاده کند.اما آزادیخواهان با گذشت و جوانمردی قابل ستایشی در دوران غیبت شاه از کشور از هر گونه اقدام شدید و حاد علیه عین الدوله و دستگاه حکومت خودداری ورزید و همین که مظفرالدین شاه از اروپا بازگشت به کوشش و فعالیت برخاستند

مهاجرت به حرم عبدالعظیم در مشروطه

اولین ندای آزادیخواهی در محرم سال 1323 هجری قمری از کرمان به وسیله چند تن از روحانیون آن شهر بلند شد .حاکم کرمان شاهزاده رکن الدوله به آزار آزادیخواهان برخاست و طی شورش و بلوار چند تن کشته شدند.محمدعلی میرزا فرزند شاه که نایب السلطنه بود ، حکمران کرمان را به تهران خواست و ظفرالسلطنه را به آن شهر فرستاد و او با شدت و خشونت به فرونشاندن آتش شورش پرداخت.همین که خبر نهضت کرمان به تهران رسید، انجمن های ملیون که چندی بود به ریاست دو تن از علمای مشروطه خواه تهران سید عبدالله بهبهانی و سیدمحمد طباطبائی تشکیل می شد. تصمیم گرفتند از شاه عزل ظفرالسلطنه را از حکومت کرمان بخواهند و عریضه ای در آن باب به شاه نوشتند.
عین الدوله عریضه را توقیف کرد و درصدد جلوگیری از مقاصد ملیون برآمد و چند تن از آنان از جمله حاجی شیخ هادی نجم آبادی را دستگیر و زندانی نمود.
آزادیخواهان به هیجان آمدند و گروه روحانیون که آن زمان کانون توجه و اجتماع مردم بودند، جمع شدند.مرعاظ زبردست از قبیل ملک المتکلمین و سید جمال الدین واعظ اصفهانی و امثال آنها بالای منبرها و در مساجد و محافل، اعمال عین الدوله را مورد انتقاد شدید قرار دادند.در این زمان اجتماعی از مردم و طبقات مختلف تهران در مسجد شاه تشکیل گردید و خطابه هایی در باب آزادی و حکومت مشروطه پارلمانی از طرف علما خوانده شد.سربازان عین الدوله مسجد را محاصره کردند، جمعیت را به زور سر نیزه متفرق کردند.علما و روحانیون به حالت اعتراض به حرم حضرت عبدالعظیم مهاجرت کردند.امیر بهادر، وزیر دربار از جانب عین الدوله خواست با خدعه و نیرنگ و تهدید پناهندگان را از حضرت عبدالعظیم به تهران بازگرداند و علما پذیرفتند، ولی مهاجرین به نیات پلید عین الدوله و امیر بهادر پی بردند و از بازگشت به تهران منصرف شدند.

میانجی گری سفیر عثمانی در انقلاب مشروطیت

بنابر پیشنهاد عین الدوله، سید احمد طباطبایی برادر سید محمد طباطبایی از طرف پناهندگان برگزیده شد تا حضوراً با صدراعظم و شاه گفتگو کند. اما مهاجرین نسبت به او بد گمان شدند و به گفته های او اعتماد نکردند.عین الدوله از نیک فطرتی و رأفت و عطوفت مظفرالدین شاه آگاه بود به همین دلیل مانع از ارتباط و مذاکره مستقیم شاه با مشروطه خواهان می شد.پناهندگان به حرم عبدالعظیم چون عین الدوله را سد راه خود دیدند، تقاضای عزل عین الدوله از صدارت شدند.چون نیروی نهضت برای کسب چنین موفقیتی کافی نبود علمای پناهنده سفیر عثمانی را واسطة بین خود و شاه قرار دادند. سفیر نیز این مأموریت را پذیرفت.سفیر عثمانی عریضه پناهندگان را که متضمن درخواستهای آنان مبنی بر اجرای قوانین اسلام در سراسر کشور، عزل نوز بلژیکی از ریاست گمرک و مالیه، عزل علاءالدوله حاکم تهران و تأسیس عدالتخانه و پاره ای درخواستهای دیگر بود، نزد مشیرالدوله وزیر امور خارجه فرستاد.مشیرالدوله عریضه را نزد شاه برد و با حضور عین الدوله آنرا قرائت کرد.مظفرالدین شاه تا آنروز از خواسته های علما و پناهندگان اطلاعای نداشت به مشیرالدوله ابلاغ کرد که موافقت خود را با خواسته های مشروطه خواهان به سفیر عثمانی اعلام کند.مظفرالدین شاه به عین الدوله دستور داد که آقایان را با احترام به تهران بازگرداند.عین الدوله با خدعه و نیرنگ چهارتن از نمایندگان مهاجرین، به حرم عبدالعظیم را به بهانه گفتگو دربارة خواسته های آنان به خانة خود کشانید و آنان را نزد خود توقیف کرد

آزادی علما از دست عین الدوله

با انتشار خبر توقیف نمایندگان علما و روحانیون به وسیله عین الدوله، بازار تهران بسته شد. مردم در گوشه و کنار شهر اجتماع کردند هنگامی که شاه از مهمانی ناهار منزل امیر بهادر، وزیر دربار بر می گشت بر سر راه او گرد آمدند درخواست آزادی و تقاضای بازگرداندن مهاجرین را کردند.علا الدوله حکمران تهران در خیابانها گردش می کرد تا از بسته شدن مغازه ها و دکانها جلوگیری کندامیر بهادر و همراهان او به بازار رفته بودند تا بازاریان را به گشودن مغازه ها وادارند.بدرفتاری علاء الدوله با یکی از کسبه خیابان و توهین و تازیانه زدن به آن کاسب بر خشم عمومی افزود. سرانجام شاه به عین الدوله سریعاً دستور داد: 1- مقاصد آقایان را اجرا کنید 2- آنها را تا فردا به تهران بیاورد.عین الدوله در برابر بیان صریح شاه ناچار به تسلیم شد. و نامه ای به شاه نوشت انجام تقاضای آقایان را خواست شاه با آن درخواست موافقت و فرمان جداگانه ای برای تأسیس عدالتخانه صادر نمود.
پناهندگان پس از این اقدامات به صلاحدید بهبانی و طباطبائی برای بازگشت به تهران آماده شدند.آنان با جلال و شکوه فراوان در میان استقبال پرشور مردم تهران به پایتخت بازگشتند.اما عدالتخانه تأسیس نشد

مهاجرت به قم در انقلاب مشروطیت

عین الدوله که نابودی جا و مقام خود را در پیروزی ملیون می دید، پس از بازگشت علما و پناهندگان از حضرت عبدالعظیم به تهران، به دیدن آنها رفت و اظهار فروتنی نمود. عین الدوله حتی علاء الدوله را از حکومت تهارن برداشت . لیکن کمی بعد از تلاش و کوشش مداوم ملیون و آزادیخواهان و انجمنهای سری و مخفی آنان آگاهی یافت بار دیگر به آزار و اذیت ملیون پرداخت.او بر سخت گیری خود افزود و در صدد برآمد که به زور و سرنیزه از اجتماعات مردم جلوگیری کند.در ضمن برخورد عده ای از تظاهرکنندگان با نیروی دولت که برای نجات حاجی شیخ محمد واعظ سخنران بی باک وآزادیخواه از دست سربازان گارد اجتماع کرده بودند، یک طلبه به نام سیدحسین به ضرب گلوله افسر گارد کشته شد.به دنبال این اعمال مردم به خیابانها ریخته و تظاهراتی راه انداختند.علین الدوله بر سخت گیری خود افزود، لیکن ملیون به تصویب علما در مسجد شاه اجتماع کردند و عزل عین الدوله را از صدارت خواستند.در این زمان عده ای از علمای تهران به قم مهاجرت کردند

تحصن در سفارت انگلیس در مشروطه

عده ای از کسبه و اصناف آزادیخواه تهران ، که دشمن سرسختی مانند روسیه تزاری را پشت سر رژیم استبدادی قاجاریه می دیدند و دست روسیه را در آزار و اذیت مشروطه طلبان و تقویت رژیم استبدادی خوانده بودند، علیرغم سیاست آن دولت وبرخلاف میل باطنی خود به سفارت انگلیس که به هر صورت آنرا نمایندة یک دولت مشروطه آزادی طلب می پنداشتند، رفتند .

درخواست های تحصن کنندگان :

بازگرداندن علما و روحانیون به تهران
اعطای فرمان عمومی و جلوگیری از توقیف و شکنجه اشخاص
افتتاح عدالتخانه مرکب از نمایندگان علماء، تجار، اصناف برای رسیدگی به دعاوی و مراقعات مردم، کیفردادن قاتلین مشروطب طلب،
زعمای پناهندگان سفارت خلاصه ای از رخواستهای خود را بوسیلة گرانت دف کاردار (شارژ دافر) سفارت انگلیس به اطلاع دولت رساندند اما عین الدوله بدون اطلاع شاه از تقاضای مردم جواب رد به تقاضا کنندگان داد
اولین واکنش دولت به درخواست های تحصن کنندگان به سفارت انگلیس
پناهندگان به سفارت انگلیس که خواسته های خود را بوسیله (گرات دف) کاردار سفارت انگلیس به اطلاع دولت رساندند. اما عین الدوله و وزرای او بدون اطلاع شاه به درخواستهای ملیون چنین جواب دادند:
الف: چند نفر از آقایان به اختیار خود عازم عتبات[قم] شده دیگران در شهر هستند وجود آنها لازم نیست.
ب: دولت کسی را بدون تقصیر نمی گیرد.
ج: امنیت در سراسر کشور برقرار است.
د: عدالتخانه از مدتها پیش باز شده (مقصود دولت و وزارت عدلیه بود) و بعرایض و دعاوی مردم رسیدگی می کند.
ر: هیچ وقت در ایران مرسوم نبوده که از طبقات رعایا کسی در دیوانخانة مبارکه شرکت داشته باشد.
ز: کسی کشته نشده که قصاص خون او لازم باشد.
در فاصله بین ارسال درخواست پناهندگان به هیئت وزیران و رسیدن پاسخ فوق الذکر تعداد پناهندگان سفارت به سرعت افزایش یافت و کمیته ای از بازرگانان درجه اول تهران تشکیل گردیده بود تا کلیه وسایل و هزینه پذیرائی از پناهندگان باغ سفارت را تأمین کند.
بدین ترتیب نیرومندترین گروه صنفی تهران یعنی صنف تجار نیز قدم به میدان مبارزه گذاشت در این زمان محمد علی میرزا ولیعهد نیز در تبریز با آزادیخواهان همدست شد.در دستگاه دولت نیز کسانی چون مشیرالدوله و امتال او باطناً طرفدار آزادیخواهان بودند

گسترش انقلاب مشروطه

انتشار خبر وصول تلگرافهای روحانیون تبریز به تهران در شهرستانها موجب تهییج افکار عمومی و دلیری مردم گردید.
روحانیون اصفهان وشیراز به مخابره تلگراف اقدام کردند.
تلگرافاتی از علما و روحانیون شیعه مقیم نجف اشرف به تهران رسید.
در صف متشکل از سربازان و نظامیان نیز شکافی پدید آمد و عده ای از آنان باطناً هواخواه مشروطه طلبان شدند.
عده ای از سربازان مقابل در ورودی سفارت انگلیس که به پاسداری گماشته شده بودند به پناهندگان سفارت پیوستند.
اعضای انجمنهای مخفی و ملیون در تبلیغ اصول مشروطه و آشنا ساختن مردم با حکومت قانونی و مضرات و مفاسد رژیمن استبدادی می کوشیدند.
همة این عوامل موجب قوت قلب پناهندگان سفارت انلگیس شد. آنان اینبار هدفهای نهایی خود را به وسیلة کاردار سفارت به اطلاع مظفرالدین شاه رساندند.

هدفهای نهایی ملیون عبارت بودند از:

الف: عزل عین الدوله از صدارت
ب: کیفردادن قاتلین
ج: بازگشت علما از قم و دعوت شدن تبعید شدگانی چون حاجی میرزا حسن رشدیه و دیگران به تهران.
د: افتتاح دارالشوری ملی.
شاه دستور داد جلسة هیئت وزیران به حضور وزیر خارجه تشکیل و به درخواست های ملیون رسیدگی شود

اعطای فرمان مشروطیت

سیاستهای چاپلوسانه عین الدوله سبب شد که مظفرالدین شاه او را عزل و میرزا نصرالله خان مشیرالدوله که مردی آزادیخواه و روشنفکر بود را به صدارت منصوب کند.
گرچه عین الدوله از صدارت دست کشیده بود اما طرفداران او در رژیم استبداد و دربار و گردشاه دست داشته و از وقوف کامل شاه بر جریان نهضت انقلاب جلوگیری می کردند.در این زمان دامنة شورشهای عمومی در تهران گسترش یافت. و روز به روز بر عدة پناهندگان سفارت افزوده شد.مظفرالدین شاه بیمار و در قصر صاحبقرانیه به خود مشغول بود.سفارت انگلیس رسماً به میانجیگری برخاست و از دولت ایران خواست که به درخواستهای مردم پاسخ دهد و شورش را بخواباند.مظفرالدین شاه که به طور کامل از حقایق اوضاع آگاه شد روز چهاردهم جمادی الثانی 1324 قمری مطابق با 13 یا 14 مرداد 1285 شمسی به فرمان مشروطیت را صادر کرد.فرمان به خط احمد قوام السطنه و ممهور به مهر مظفرالدین شاه صادر شده.
تاریخ صدور فرمان مشروطیت مقارن با روز تولید مظفرالدین شاه بود پناهندگان سفارت به عنوان سیاسگزاری از شاه در جشن تولد او شرکت کردند

تکمیل فرمان مشروطه

در فرمان اول مشروطه فقط به طبقات معینی از جامعه اشاره شده بود و نامی از توده و اکثریت مردم خاصه طبقه کشاورزان و کارگران یعنی ملت به میان نیامده بود.
روسای پناهندگان شب هفدهم جمادی الثانین در خانة مشیرالدوله جلسه ای تشکیل دادند واز صدراعظم خواستند که فرمان دیگری در فرمان مشروطه از طرف شاه صادر شود.مظفرالدین شاه فرمان دیگری در تکمیل فرمان قبل صادر کرد.
در نخستین فرمان از طبقات معین و مشخصی نام برده شده بود اما به هیچ وجه نامی از طبقه کشاورز و کارگر - یعنی اکثریت ملت - به میان نیامده بود.
در فرمان دوم کلمه ملت جانشین طبقات گردیده و بدین ترتیب گروههای انبوه دهقانان و کارگران را شامل شد.در فرمان دوم، مجلس شورای اسلامی، جای مجلس شورای ملی مندرج در فرمان اولی را گرفت.تأکید شده که در تنظیم و تدوین نظامنامه و قوانین و نظامات، قوانین شرع مقدس اسلام منظور گردد.صدور فرمان مشروطیت و تغییر رژیم سیاسی ایران که طی یک نهضت و انقلاب آرام صورت پذیرفت شور و هیجانی فوق العاده ای در میان آزادیخواهان و ملیون و مشروطه طلبان به وجود آورد.
پناهندگان سفارت انگلیس از آنجا خارج شدند وعلما و روحانیون در میان استقبال پشور مردم از قم به تهران بازگشتند و تهران سراسر غرق در جشن و سرور شد

دفاع محمدعلی میرزا ولیعهد از مشروطه

در اوایل صدارت عین الدوله در کادر هیئت حاکمه توطئه ای برای عزل محمدعلی میرزا از ولیعهدی و انتخاب شعاع السلطنه برادر او، به ولیعهدی چیده شد بود. عین الدوله نیز از این توطئه پشیبانی می کرد.محمدعلی میرزا در مخالفت با عین الدوله مستبد در تبریز زمزمه همداستانی با آزادیخواهان را آغاز نمود و به اصرار او علما و روحانیون تبریز در تلگرافخانه اجتماع کرده و تلگرافیهایی مبنی بر هواداری از علما و روحانیون مهاجر وملیون به تهران مخابره کردند. در این زمان میرزا علی اصغرخان امین السلطان نیز به امید اشغال مجدد مقام صدارت، علیه عین الدوله دست به فعالیت زده بود و از مشروطه طلبان حمایت می کرد

اهداف مشروطه طلبان

علی رغم اینکه در قانون اساسی مشروطه از حقوق طبیعی و آزادی فردی و اجتماعی ذکری به میان نیامده بود مشروطه خواهان نسبت این اصل اعتراض نکردند .
این نکته را نباید بر اشتباه و سهو شدن آزادیخواه گذارد، زیرا در میان گردانندگان و رهبران انقلاب مردانی بودند که کاملاً به اصول و مبانی رژیم دموکراسی کشورهای اروپائی آشایی داشتند وبه آزادیها و حقوق طبیعی افراد ملت معتقد بودند.
اما با توجه به توطئه ها و دسیسه هایی که توسط مخالفا مشروطه چیده
می شد. رهبران انقلاب و گردانندگان نخستین دورة مجلس ملی شرایط صامحه را در مورد پاره ای از اصول به اسرار و پافشاری ترجیح دادند و با علم و وقوف کامل بر لزوم گنجاندن مواد مربوط به آزادیها و حقوق افراد، برای نجات انقلاب و در دست گرفتن ابتکار عمل با سرعت و عجله قانون اساسی را تدوین کردند وبه تصویب مجلس رساندند و در مورد اعتنام فرصت بوده اند تا در شرایط مساعد و پس از استقرار کامل قوه مقننه در تکمیل قانون اساسی بکوشند

تدارک نظامنامه انتخابات بعد از مشروطه

سران مشروطه پس از پیروزی به همراه عده ای از وزیران و درباریان در محل مدرسه نظام که یکی از عمارات دربار بود گرد آمدند.
عضد الملک از شاهزادگان سالخورده قاجار، از طرف دولت از مهمانان پذیرای کرد.
این مجلس مقدمة تشکیل انجمن انتخابات بود و به منظور تهیه و تدوین نظامنامه انتخابات مجلس شورای ملی تشکیل شده بود.
در این مجلس مشیرالدوله از طرف دولت و ملک المتکلمین از طرف توده مردم به دفاع از حقوق مردم و مشروطیت سخن گفتند.
سرانجام نظامنامه انتخابات در 13 رجب 1324 قمری به امضای مظفرالدین رسید.
پس از پیروزی مشروطیت و تدوین نظامنامه انتخابات عده ای از درباریان و جیره خواران در صدد توطئه هایی برآمدند.
یکی از هدفهای توطئه چنان و دسیسه بازان این بود که با استفاده از ستی و فتوری که پس از صدور فرمان مشروطیت در فعالیت انقلابی ملیون پدید آمده بود و با اغتنام فرصت از اشتغال رهبران و سران آزادیخواهان به تدوین نظامنامه و تهیه مقدمات افتتاح مجلس شورای ملی و آرامشی که در وضع عمومی پایتخت حاصل شده بود به یکباره اساس مشروطیت را در تهران برهم زنند و پیش از آنکه مردم شهرستانها درصدد همکاری و همدردی با ملیون تهران برآیند به هر وسیله که باشد شاه را فسخ فرمان وادارند.
هوشیاری سران ملیون به ویژه رؤسای مبارز طباطبای و بهبانی مانع از انجام توطئه آنان شدند و بلافاصله مقدمات افتتاح مجلس شورای ملی را تشکیل داده و شاه را برای افتتاح مجلس دعوت کردند

افتتاح مجلس شورای ملی ایران

همین که نظامنامه انتخابات به تصویب رسید. انتخابات تهران، با رأی مستقیم صورت گرفت.انتخابات با انتخاب 60 نفره نماینده از تهران پایان یافت.از 60 نفر نمایندگان تهران، 4 نفر از شاهزادگان قاجار، 4 تن از علما و طلاب 10 نفر از بازرگانان 10 تن از مالکان و کشاورزان و 32 تن بقیه از پیشه وران و اصناف بودند.اکثریت نمایندگان مجلس اول بازاریان و اصناف بود.روز یکشنبه هیجدهم ماه شعبان 1324 قمری مجلس شورای ملی با حضور وزیران و نمایندگان سیاسی خارجی و سران اصلی مشروطه چون طباطبای و بهبانی و چند تن دیگر علماء و مجتهدین تهران در کاخ گلستان به وسیله مظفرالدین شاه رسماً افتتاح شد.صنیع الدوله به ریاست مجلس و وثوق الدوله به نیابت ریاست اول و امین الضرب به عنوان نایب رئیس دوم مجلس انتخاب شدند.مظفرالدین شاه که با حالت بیماری و نقاهت در مجلس حاضر شده بود، خطابه ای را که قبلاً تهیه شده بود را رسماً قرائت نمود و از مبارزه مشروطه طلبان و استقامت و پایداری آنان در پیروزی مشروطه تشکر کرد.مظفرالدین شاه پنج روز پس از افتتاح مجلس اول فوت نمود
خصال مظفرالدین شاه و وضعیت کلی ایران در عهد او
مظفرالدین شاه شخصی دست و دل باز و منتهای درجه ترسو بود.
ترس و عدم اقتدار شخصی پادشاه عاقب به حال ایران مفید واقع گردید که به یک جنبش طی مشروطیت سلطنت را تسلیم نمود.او از تمام اجداد خود معارف دوست تر بود.به ترقی مملکت متمایل بود ولو اندکی هم از اقتدارات او کاسته می شد، حرفی نداشت.در عهد این پادشاه آنچه رسماً از ایران کاسته شد هیرمند بود که در قضیه مرزی سیستان و افغان قطع گردید.دولت عثمان هم به دعوی مرزی به خاک ایران قدری تجاوز نمود.بحرین علناً خودسر یا زیر بار انگلیس رفت. امتیازات بسیار زیادی به دول خارجه داد منجمله تجدید امتیاز راه آهن به روس، بانک آلمان حضر شوش و ....
گرچه گفتگوی بسیاری از این امتیازات در زمان ناصرالدین شاه شد ولی اتمام و اجرایش در عهد این پادشاه بود.قبول شرایط استقراض که پنجة روس را به جسم ایران جای داد در اضمحلال این سلطنت کافی بود. در سال 1324 با نیکنامی تمام این پادشاه جهان را ترک گفت، ولی عاقبت به خیر شد و در آخر عمر جلب نام نیک کرد و محبوب القلوب رعایای خویش بلکه عامه نوع خواهان عالم گردید

قانون اساسی اول مشروطه

مجلس شورای ملی که با حضور نمایندگان تهران افتتاح گردید. پس از حضور نمایندگان شهرستانها کار خود را آغاز کرد.مهمترین وظیفة این مجلس تدوین و تصویب قانون اساسی مشروطه بود.مجلس شورای ملی این قانون را که ابتدا نظامنامة اساسی خوانده می شد، در پجاه و یک ماده تدوین نمود و روز چهاردهم ماه ذی القعده سال 1324 قمری به امضای مظفرالدین شاه و محمدعلی میرزا ولیعهد رسانید.
قانون اساسی مشروطه از اصل اول تا چهاردهم در تشکیل مجلس و از اصل پانزدهم تا سی و یکم در وظایف مجلس و حدود و حقوق آن و از اصل سی و دوم تا سی و هشتم در اظهار مطالب به مجلس شورای ملی و از اصل سی و نهم تا چهل و دوم عنوان مطالب از طرف مجلس و از اصل چهل و سوم تا چهل و هفتم در شرایط تشکیل مجلس سنا و بقیه اصول متضمن مواد مشترک بین دو مجلس و کیفیت و شرایط انحلال مجلسین بود.در قانون اساسی به هیچ وجه از حقوق طبیعی و فطری و آزادیهای فردی و اجتماعی ملت ایران، یعنی از اساسی ترین موادی که در قانون اساسی کشورهای دموکرات چون فرانسه، انگلیس، بلژیک و کشورهای متحده امریکای شمالی و امثال آنها گنجانیده شده بود، ذکری به میان نیامده بود.
در دورة محمدعلی شاه نقائص قانون اساسی طی قانون جدیدی زیر عنوان اصول متمم قانون اسای به تصویب مجلس شورای ملی و امضای شاه جدید رسید.
قانون اساسی مشروطه و متمم آن مکرر مورد تجدید نظر قرار گرفت. اولین بار در دورة سلطنت احمد شاه قاجار اصل هفتم مربوط به شرایط رسمیت مذاکرات مجلس و اکثریت آراء را تفسیر کردند.در سال 1344 قمری به مناسبت انتقال سلطنت از خاندان قاجار به خاندان پهلوی در مواد 36 و 37 و 38 متمم قانون اساسی در مجلس مؤسسان و بار دیگر در اصول چهارم و پنجم و ششم و هفتم و هشتم قانون اساسی و اصل چهل و نهم متمم قانون اساسی در اردیبهشت ماه 1326 شمسی به وسیله کنگره (جلسه مشترک شورای ملی و سنا)

عنوان های تحلیلی:

نقش استعمار در مشروطه

یکی از مطالب و نکات بسیار پیچیده و حائز اهمیت در ماجرای مشروطه و تحولات و رخدادهای آن ، نقش و رابطه استعمار با مشروطه و سران و مجاهدان آن است . موارد فراوانی در این رابطه وجود دارد که موجب شده است تا تحلیل ها و نگاه های بسیار متفاوتی در این باره ابراز گردد . خصوصا نقش استعمار انگلستان در این رابطه جائز اهمیت است . چرا که روس ها به جهت نوع رابطه نزدیگی که با محمد علیشاه برقرار نمودند ، بیشتر به عنوان حامی استبداد شناخته شده اند . و از طرف دیگر انگلستان به واسطه نقش پر رنگی که در آینده ایران بعد از مشروطه ایفا نمود ، به مراتب بیشتر و شدیدتر محل تردید و پرسش واقع شده است . رابطه دیرین و نزدیک پاره ای از سران بعدی مشروطه نظیر سردار اسعد بختیاری و سپهدار تنکابنی با انگلیس ها ، و نقش مهم آنها با روند و رخدادهای مشروطه ، این تردید ها و پرسش ها از اهمیت فراوان تری برخوردار است . رویدادهایی نظیر تحصن بزرگ مردم تهران در باغ سفارت انگلیس و نوع پذیرایی و حمایت غیر رسمی و غیر علنی مسؤولان سفارت از ایشان ، موجب شده است تا بر دامنه این بدگمانی و تردید نسبت به نقش و تأثیر سفارت و ایادی انگلیس در این رابطه افزوده گردد . به علاوه فوت مشکوک آخوند خراسانی در سر راه نجف به ایران و یا قتل ناگوار و عجیب آقا شیخ عبدالله بهبهانی در تهران ، یا حتی واقعه پارک اتابک و تیر خوردن کسی مانند ستارخان ، همه و همه ، تحلیل گران را مظنون به نقش استعمار پیر در این رابطه می نماید اما باید توجه داشت که به جهت تحولات بعد از مشروطه و هم چنین نقش بازدارنده انگلستان در تکاپوهای اصلاح طلبانه ایرانیان ، طبیعی است که تا حدی بیش از آنچه واقعا انگلیس و مسؤولان و عوامل آن مؤثر بوده اند ، بدان نسبت داده شود . چرا که تئوری توطئه جای پای دیرینه ای در ذهنیت و باور ایرانیان داشته و دارد . بر هر حا ل باید توجه داشت که مورخین و تحلیل کنندگان در این باره اتفاق نظر ندارند و هریک به نحوی این رخدادها را تحلیل می نمایند . خصوصا با توجهات فراوانی که در عامه مردم به مباحث تاریخی معاصر به وجود امده است ، کتاب ها و تحلیل های فراوانی در این رابطه ابراز شده و می شود . بسیاری از شرح حال ها و خودنوشت ها در این حیطه به چاپ رسیده است و کسان فراوانی از شخصیت های معاصر که به نوعی شاهد آن رویداده بوده اند ، تجربیات ، مشاهدات و تحلیل های خود را در این رابطه به قلم برده اند . طبیعی است که برای هرگونه اشراف صحیح به این مباحث ، لازم است تا به همه این منابع مراجعه گردد و خصوصا به نوشته ها و اسناد فراوان موجود در منابع بیگانه توجه شود . چراکه نقش و ردپای سیاست ها و شیوه های بیگانگان را می توان در اسناد منتشر شده دولتی ایشان دنبال نمود .اما طبیعی است که با وجود همه این تکاپوهای علمی و جستجو در منابع ، داوری مورخین و صاحب نظران با یکدیگر متفاوت باقی بماند

نقش روحانیت در مشروطه

نقش روحانیت در مشروطه ، یکی از پر منانقشه ترین مطالب مربوط به مشروطه است . نظرات بسیار گوناگونی در این مورد وجود دارد و مطالب متفاوتی در این باره ابراز شده است . از دیرباز عده ای با تکیه بر دو عالم بزرگ مشروطه خواه یعنی آقا شیخ عبدالله بهبهانی و آقا سید محمد طباطبائی ، روحانیت را از پیشتازان مشروطه و جهت دهندگان اصلی آن بر می شمردند . چنانچه نام های فراوانی از علما ،‌ گویندگان و خطبا و دیگر روحانیان تهران و دیگر شهر ها در این باره ذگر شده و می شود .
خصوصا بر نقش علمای برجسته نجف در این باره تکیه و تأکید فراوان شده است که می توان بطور مشخص بر آخوند ملا محمد کاظم خراسانی اشاره نمود . آخوند خراسانی که از اصلی ترین مراجع نجف و از بزرگترین علمای علم اصول بوده است ، نقش کاملا برجسته و مشخصی در این باره داشته است . اما ، نویسندگان بسیاری بر مخالفت و عدم همکاری گروهی دیگر از علما در برابر مشروطه اشاره نموده اند. تعدادی از نام ها در این باره بسیار مشهور گشته و محل بحث و جدل موافقان و مخالفان گشته است . شیخ فضل الله نوری به جهت آن پایان دردناک ، از اصلی ترین نام ها در این رابطه است . عده ای نقش روحانیت را ملاک و معیار و نشانه درستی مسیر مشروطه می دانند و جدایی بخشی از روحانیت از آن را سبب انحراف مشروطه از مسیر صحیح و اصلی آن می دانند . برای این دسته نشانه اصلی این انحراف ،‌ بر دار شدن شیخ فضل الله نوری در پایان استبداد صغیر است . چنانچه اندیشمندی چون جلال آل احمد در این باره می نویسد :
من نعش آن بزرگوار را بر فراز دار ، همچون پرجمی می دانم که به معنای استیلای غرب زدگی ، بعد از دویست سال کشمکش ، بر بام سرای این مملکت افراشته شد . اینکه چرا بخشی از روحانیت از بدنه مشروطه جدا گشت ، با تحلیل ها و نگاه های بسیار متفاوتی همراه شده است . عده ای ،‌ رد پای استعمار را در این جدایی می یابند و گروهی دیگر روشنفکران غرب زده را مایه این جدایی می انگارند چنانچه فوت یا قتل مرموز و عجیب آخوند خراسانی در سر راه تجف به ایران ،‌ بر این دسته بدگمانی ها دامن زده است و همان تحلیل های پیشین را در ریشه یابی این تحولات در پی داشته است . اما بخشی دیگر نیز روحانیت را دارای دو دسته تفکر متفاوت می پندارند که بخشی از همان ابتدا با مشروطه نا همراه است و نشانه هایش را حتی در پاره ای از مراجع نجف دنبال می کنند . تحلیل های دیگری نیز علل پیشامدهای بعد از استبداد صغیر و بر دار شدن عالمی نظیر شیخ فضل الله نوری را ناشی از پیچیدگی رخدادها و انباشت مطالبات گروه های مختلف مردم می دانند و البته بدون بی توجهی به نقش و تحریکات عناصر بیگانه ، سیر وقایع را با تحلیل هایی درونی و منطبق با تکاپو ها و برخوردهای داخلی گروه های گوناگون توصیف و تحلیل می نمایند . چنانچه همین رخدادها و زوایای پنهان آن موجب قتل مرحوم آقا شیخ عبدالله بهبانی گشت و بسیاری پیامدها در این باره بدنبال آورد

نقش روشنفکران در مشروطه

اینکه در آن برهه زمانی به چه کسانی می توان روشنفکر خطاب نمود ، بحثی دشوار و با نظرات و ایده های گوناگون است . اما به هر حال و با هر تعبیر ، متفکرین غیر حوزوی ، اعم از تحصیل کردگان خارج از کشور یا کسانی از صاحب نظران که به جهت آشنایی با منابع و تحولات خارج از ایران ، نظرات و دیدگاه هایی متفاوت از وضع موجود ابراز می نمودند ، نقش فراوانی در مراحل و رخدادهای مشروطه ، استبداد صغیر و بعد از فتح تهران داشته اند . اما اینکه این نقش تا چه حدی مثبت بوده است و در موارد مختلف به چه نحوی عمل نموده است ، محل بحث و جدل و مناقشات بسیار مفصل و دامنه داری بوده و هست عده ای روشنفکران و مسافران از غرب برگشته را عامل رهایی جامعه و موجب خیزش مشروطه قلمداد می نمایند و پاره ای دیگر ، همه گرفتاری ها و آَشوب های این دوران را به ایشان نسبت می دهند . عده آنها را به واسطه آشوب های ایجاد شده در زمان محمد علیشاه موجب پدیداری استبداد صغیر می انگارند و گروهی دیگر مقاومت تبریز و فتح تهران و همه نیکی های مشروطه را به این گروه نسبت می دهند
خصوصا مایه بیداری ایرانیان را عده ای از مورخین نزدیک به همین گروه ، روشنفکران بازگشته از غرب می دانند و نقش ایشان را تا برپایی این حرکت عظیم ایرانیان بالا می برند و گروهی دیگر ، منشأ غربی تفکر ایشان را مایه اصلی انحراف مشروطه و زمینه ساز حضور بعدی استعمار در ایران پس از مشروطه قلمداد می نمایند .
ریشه ها و زمینه های استبداد رضا خانی را عده ای از متفکرین در شیوه و خواست این دسته می دانند و گروهی دیگر اصلی ترین مخالفان و مبارزان بر ضد استبداد در زمان مشروطه و رضا شاه ، از این گروه بر می شمرند . شاید اصلی ترین نقش منفی بر شمرده شده برای این دسته ، همان بردار کردن شیخ فضل الله نوری دانسته شده است و این عمل نمایانگر نوع نگرش و شیوه رفتار ایشان در همه این دوران دانسته شده است . یعنی گروهی که با حضور روحانیان و نقش چشمگیر ایشان در پاسداری از شریعت ناسازگار است . به هر حال این زمینه و پرسش ، می تواند بستری برای بررسی و تکاپوی علمی بیشتر و کامل تر تلقی گردد و موجب شود تا خود ما با جستجوی هر چه کامل تر ، به جمع بندی و پاسخی شخصی و عالمانه در این حیطه دست یابيم .

نقش تلگراف در مشروطه

از جمله نکات بسیار مهم در رخدادهای مشروطه ، نقش کلیدی تلگراف در روند تحولات آن است . در طول دوران مشروطه ، از پیش از امضای قانون مشروطه تا دوران استبداد صغیر و مبارزات تبریز و خصوصا ارتباطات میان علمای نجف و تحولات تهران ، نقش تلگراف بسیار کلیدی و حساس بوده است . تمام حضور لحظه ای و دائمی علمای نجف و اعمال نظر ایشان در دوران مبارزات و استبداد صغیر و تحولات بعدی آن ، کاملا منوط به اطلاع لحظه به لحظه از وقایع و ابراز نظرات خود پیرامون همه وقایع پدید آمده است . اگر تلگراف نبود ،‌شاید بتوان گفت که روند تحولات به گونه ای دیگر شکل می گرفت و طبیعی بود که امکان بسیج آنی و دائمی همه شهرها و تمامی نیروها در مورد آن وجود نداشت . اگر به سبک و سیاق ارتباطات پیش از تلگراف ،‌ با تکیه بر چاپار و سوار ، می خواست خبرها و دستورها منتقل گردد ، طبیی بود که به جهت طولانی شدن رفت و برگشت ها و واکنش ها ، همه چیز دچار کندی فزاینده ای می گشت و شاید شدت و اوج گیری رخدادها و تحولات ، به گونه ای دیگر می بود در این میان تنها به نقل چند نمونه اکتفا می نمائیم :
کتاب های مربوط به مشروطه ،‌ نظیر تاریخ مشروطیت احمد کسروی ، آکنده است از پیام ها ، پرسش ها و نامه هایی که توسط مردم و علمای نجف برای مشروطه خواهان و یا دربار فرستاده می شده است .به همین ترتیب هنگامه تشکیل مجلس اول و دوم ،‌ تلگرافخانه تبریز ‌، آکنده از مردمی است که یا از نمایندگانشان در تهران از اوضاع مجلس و پایتخت می پرسند و یا منتظر آخرین اخبار تحولات تهران و مشروطه هستند

قضاوتی دیگر پیرامون محمد علی شاه قاجار

آنچه بعنوان نظریه قالب پیرامون شخصیت و شیوه محمدعلیشاه در برابر مشروطیت مطرح است ، شخصیت شاه و سلطانی است که با مشروطه موافقتی ندارد و تنها از روی اجبار و ضرورت با آن کنار می آید . او تمام تلاشش را می کند که اوضاع را به دوران پیش از مشروطه بازگرداند .امری که عاقبت منجربه وقایع باغشاه و استبداد صغیر می گردد اما می توان نگاه و تحلیلی دیگر را نیز مد نظر گرفت . شاید بتوان شواهدی را بدست آورد که محمد علیشاه موافق این تحول عمومی است و سعی دارد تا آن را به سرانجام برساند . اما اگر چنین است ، پس چه عواملی سبب می شود تا جریان به استبداد صغیر منجر گردد؟شاید بتوان گفت که شتاب پاره ای از انقلابیون و سران مشروطه و خصوصا اعمال خشونت آمیز کسانی همچون مهاجرین قفقازی همراه مشروطه ، جریان را به سمت و سویی می کشاند که گروه های مختلف موجود در بدنه مشروطه و نظام اجتماعی ، رو در روی هم قرار می گیرند .
به بیان دیگر ، حتی کسانی همانند شیخ فضل الله نوری تنها از زمانی با نظم مشروطه از سر مخالفت در می ایند که خواست های انباشته شده مصلحان و منتقدان نظام موجود ، شتاب تحولات را می افزاید و کار را بدانجا می رساند که برای شیخ فضل الله نوری که مدافع نظم مذهبی موجود در جامعه است ، نظام شریعت در جامعه در خطر است محمد علی شاه نیز از یک سو مدافع شریعت و نظام اجتماعی خاص آن در جامعه است و از سوی دیگر موقعیت و شأنیت خود را به کلی در خطر می یابد . باید توجه کرد که کار انتقاد از نظام شاهنشاهی در مجلس اول به درستی به پیش نمی رفت . بلکه شاید بتوان گفت که تا حدی انحراف در آن پدیدار گشته بود . بعنوان نمونه کار به بدگویی فحاشانه به شاه و حتی مادر او منجر شده بود . چیزی که شاید و احتمالا از دیدگاه طراحان و مجریان اولیه مشروطه نیز چندان مورد پسند نبود . همین تحولات منجر به هجوم به خانه عالم بزرگ تهران ، آقا شیخ عبدالله بهبهانی و کشته شدن او گشت . طبیعی است که شاه اگر چیزی از جربزه و توان در او باقی مانده باشد ،‌تلاش خواهد نمود تا اوضاع را تحت کنترل بگیرد و همین تکاپو های شاه ، برای بسیاری از مجاهدان به معنای مخالفت با مشروطه قلمداد شده ، کار به منازعه و درگیری بیشتر و افزون تر خواهد انجامید .اما به هر حال تمام آنچه نقل شد ، تنها تکاپویی برای ارائه یک تحلیل متفاوت از گویش رایج می باشد . بدیهی است که برای دریافت و تحلیل همه جانبه ، پسندیده است هم منابع و تحلیل های بسیار متفاوت در این رابطه دیده شود و از ان پس در پی تنظیم نظام جامعی برای تحلیل و توصیف اوضاع آن دوران پرداخت

زمین های از دست رفته

در دوره قاجار ما مناطق بسیار گوناگونی را در شمال غرب( آذربایجان و ارمنستان و گرجستان ) ، شمال شرق ( ترکمنستان و بخش هایی از ازبکستان و تاجیکستان ) و شرق ( افغانستان و بلوچستان پاکستان ) از دست دادیم

قضاوتی کلی پیرامون قاجاریه

اگر بخواهیم با یک نگاه کلی به سلسله قاجاریه بنگریم ، چه می توانیم بگوئیم ؟
تقریبا میان همه اتفاق نظر وجود دارد که در این دوران قاجاریه ، بلاهای فراوانی بر سر مردم ایران آمد و بسیاری سرزمین ها از دامان آن جدا شد . قرارداد های نابرابر ، امتیازات فراوان اقتصادی و سیاسی برای بیگانگان ، همه و همه ، چشم انداز ما را نسبت به دوره قاجاریه تشکلیل می دهند .
در حیطه هنر ، ما با مقایسه آثار هنری در این دوره با بناها و زیبایی های بجا مانده از دوره صفویه ، نشان از افولی همه جانبه و چشم گیر را در می یابیم .
اما براستی دوران قاجارها ، اوضاع به چه نحوی بوده است ؟
شواهدی وجود دارد که اوضاع را چندان هم بد نمی داند . درست است که مقایسه یک أثر معماری در دوره قاجارها ،‌ همانند صحن بزرگ حضرت معصومه س در قم با بنایی شبیه به مسجد امام اصفهان در دوره شاه عباس اول ، تفاوت های شگرفی را نمایان می سازد ، اما به یاد داشته باشیم که آنچه بعنوان زیبا ترین خانه های قدیمی در شهرهایی همانند کاشان و اصفهان و حتی تهران و تبریز ، به همه مسافران و جهانگردان خارجی نشان می دهیم ، همه و همه ، خانه ها و بنا ها و عمارت هایی هستند که به دوران قاجار بر می گردند
قاجارها در یکی از سخت ترین شرایط تاریخی و مناسبات جهانی قرار داشتند . از زمان فتحعلیشاه و آغاز قرن نوزدهم ، اروپا وارد دوران صنعتی شدن و درگیری های بسیار فزاینده استعماری شدند و خصوصا استعمار انگلستان با بسط قدرت خود در شبه قاره هندوستان ، به قدرتی جهانی و با ویژگی های استعماری و فرا منطقه ای بدل شده است . خصوصا نیمه دوم قرن نوزدهم که تقریبا با سلطنت ناصرالدین شاه مصادف است ، اوج حضور جهانی استعمار انگلستان و نهایت درجه قدرت گرفتن روسیه تزاری است .طبیعی است که حفظ و بقای حداقل های موجود در عرصه های گوناگون حیات یک کشور کوچک ، و هرچند با سابقه ای درخشان ، کاری بزرگ و عظیم خواهد بود .اما به هرحال جای بحث و نظر پیرامون جنبه های گوناگون حیات جامعه ایرانی در دوران حدودا دویست ساله قاجارها ، بسیار وجود دارد و نظرات بسیار متفاوتی نیز در این جنبه ها ابراز گشته است
منبع: ویکی پدیا
/خ