جنگل های مانگرو

یکی از جوامع و چهره های جالب گیاهی ایران جنگل های مانگرو هستند که نواحی ساحلی خلیج فارس و دریای عمان قرار گرفته اند. جنگل های مانگرو ایران در گستره جذر و مد، مصب هاو جزایر بین خورها در طول سواحل کشیده شدهاند که به صورت جوامع کوچک و بزرگ گسسته یا پیوسته دیده می شوند .جنگلهای مانگرو ایران آخرین حد پراکنش جنگل ها در آسیای جنوب غربی به شمار می آید پراکنش جنگل ها در ایران از شرقی ترین بخش دریای عمان در ایران ،در خلیج گواتر شروع می شود و با حرکت به غرب خلیج فارس و زیاد شدن عرض جغرافیای در رویشگاه نایبند در استان بوشهر پایان می یابد جنگل های مانکرو در ایران شامل دو گونه اند:
– Avicennia marina
– Rhizophora mucronta
جنگل های مانگرو با سایر اکوسیستم ها ی جنگلی تفاوت اساسی دارند این جنگل ها نه به خشکی تعلق دارند نه به دریا بلکه مشترک بین آب و خشکی اند.جنگل های مانگرو ایران ،جنگل های یکدست هستند که از گونه حرا تشکیل شده اند در بخش کوچکی ار سواحل جنوبی ایران در خور بندر جاسک گونه چندل نیز در وسعت کم دیده می شود.بخش عمده جنگل ها در نواحی مرکزی خلیج فارس واقع شده اند. بزرگترین جامعه متحد جنگلی در جزیره قشم و محدوده خمیر واقع شده اند که با مسافتی حدود ده هزار هکتار جنگل هایی مترکم،نیمه متراکم،کم تراکم و پراکنده وسیع ترین و مرغوب ترین اراضی جنگلی مانگرو ایران را تشکبل می دهند .این جنگل ها به طور عام ساحلی هستند و در حاشیه رود خانه ها دیده می شوند.
گونه های مانگرو در ایران صفات مشترکی دارند و جهت بقائ از از ویژگی های خاصی برای استقرار پیروی می کنند مهمترین آنها عبارتنند از:
۱) در عرض های جغرافیایی خاص زندگی می کنند (در عرض جغرافیایی ۲۵ تا۲۷ درجه شمالی وطول شرقی۵۵ تا ۶۵ گسترش یافته اند ودر عرض جغرافیایی بیش از ۲۸ درجه اراضی مانگرو قطع می شوند).
۲) محل استقرار آنها در منطقه جذر مدی است واز ساحل شروع و تا آخرین حد اثر جزر ومد ادامه دارند.
۳) مانگرو های ایران ساحلی هستند ودر حاشیه خورها و مصب رودخانه ها مستقراند.
۴) خاک مورد نیازآنها از نوع خاک گل آلود، لجنی ،شور و اشباع از آب هستند.
۵) جهت تطابق با محیط اقدام به بروز ویژگی های خاصی نموده اند که باعث استقرار آنها می شود مهمترین آنها عبارتنند از:
ـ تولید ریشه های هوایی تنفس کننده به نام pneumatophores

ـ خاصیت زنده زایی بذر

ریشه های تنفس کننده به اشکال مختلف در گونه های مختلف تشگیل می شوند که علاوه برنقش تنفس در محیط بی هوازی موجب استقرار گیاه در محیط بی ثبات بستر می گردند هم چنین بذر در گونه های حرا و چندل زنده زا است ،زنده زایی در اصل اهرم سازوکار تولید مثل است
۶) به طور عام به صورت درختچه ودرخت با تاج گسترده هستند
۷) در محیط زندگی خود حاکم مطلق بوده و سایر گونه ها قادر به رقابت با آنه نیستند.
۸) در هنگام مد تنها تاج درختان بالاتر از سطح آب قرار می گیرد و بقیه اندام گیاه در زیر آب قرار دارد
۹) دارای خصوصیات خاصی هستند این جنگل ها در حد فاطل خشکی و در زندگی می کنند نه به خشکی مطلق دارند ونه به دریا بلکه بین هر دو اکوسیستم قرار دارند.
۱۰ ) جزر ومد در شکل گیری مانگرو ها نقش اساسی دارد.
۱۱) مانگرو ها نسبت به شرایط محیطی ،آب و هواو شوری مقاومت زیادی دارند که تحمل گونه حرا نسبت به شرایط مذکور بیشتر از گونه چندل است.

گونه های تشکیل دهنده مانگرو در ایران :

گونه حرا

گونه حرا به نام علمی Avicennia marina از جنس Avicennia واز خاانواده AVICENNIACEAE که به افتخار ابوعلی سینا که اولین بار آن را تشخیص داده نامگذاری گردیده است.حرا بردباری زیادی نسبت به شرایط مختلف اکولوژی دارد و نسبت به تغییرات آب و هوا و شوری از مقاومت زیادی بر خوردار است به گونه ای که در بارندگی های۲۵۰۰ میلیمتر در شرق آسیا تا حداکثر ۲۰۰ میلیمتر در ایران از کیفیت مناسب و یکسان بر خوردار است و دامنه شوری وسیعی از ۳۵ تا ۵۰PPT را تحمل می کند .
خاک مناطق استقرار آن خاکی است غرقابی شور ،ریز دانه و قهوهای تا سیاهرنگ و بد بو .در هنگام مد بخش بیشتر اندام های هوایی در داخل آب قرار میگیرد و فقط تاج درخت مشخص است به همین دلیل به صورت شناور نمایان امی گرددولی در هنگام جزر کلیه اندام های هوای و ریشه های هوایی قابل تشخیص هستند .
اهمیت اقتصاد گونه حرا در ارزشهای مستقیم و غیر مستقیم آن است بخش عمده کاربرد آن به دلیل استفاده از سر شاخه هاست که به مقدار زیاد قطع و مورد تغذیه دام قرار می گیرد ، ارزش های غیر مستقیم حرا عبارتند از جلو گیر از فرسایش سواحل ، حفظ محیط زیست ،تنوع زیستی ، کاهش انرژی امواج و قدرت تخریبی طوفان و مناطق آبزی پروری هستند.
۱) ویژگی های اختصاصی :
گونه حرا جهت سازگاری با محیط ویژگی های خاصی به شرح زیر دارد که باعث بقائ و استقرار در شرایط زیستی دشوار شده است:
ـ ریشه ها
حرا دارای دو ریشه است ریشه اصلی وکم عمق که در زیر خاک قرار گرفته است . ریشه های هوایی تنفس کننده که از ریشه اصلی تشکیل ودر روی خاک قرار می گیرد و با عث تنفس گیاه در محیط بی هوازی اطراف خود می شوند ریشه اصلی به دلیل غلظت زیاد نمک در خاک اشباع از آب پیرامون ریشه و بالا بودن سطح سفره آب های زیر زمینی قادر نیست اعمال فیزیولوژیکی لازم را به تنهایی وبه صورت کامل برای گیاه انجام دهداز این رو اقدام به تولید ریشه های هوایی در سطح انبوه نموده است که به تعداد زیاد و در شعاع گسترده ای دور هر درخت را فرا گرفته است
اهمیت ریشه های هوایی در محیط زیست گونه حرا به شرح زیر است :
الف)تنفس کننده هستند و در واقع به صورت یک سیستم تهویه عمل می کنند، عمل کرد ریشه های تنفس کننده بدین گونه است که برای لحظه ای باز می شوند و عدسک آنها تنها اجازه ورود هوا را می دهند ، وقتی که ریشه های تنفس کننده به طور کامل زیر آب می روند اکسیزن بین سلول آن مصرف می گردد و فشار در آن منفی شده و CO۲ تشکیل می شود وقتی ریشه ها از آب خارج می شوند فشار منفی ایجاد شده به دلیل اکسیزن کم شده و عمل تهویه انجام می شود
ب) باعث استقرار گیاه در خاک گل آلود و غرقابی می شود
ج)سیستم استقرار و ریشه دوانی خاص حرا باعث کاهش اماوج شده و حرکات ملایم موجی ایجاد می نماید که علاوه بر تاثیر گذاری در استقرار و بقائ جامعه گیاهی مزبور محل امنی را برای انواع جانوران آبزی فراهم می آورد
ـ بذر
یکی از مهمترین ویژگی های خاص گونه حرا شیوه تولی مثلی آن است بدین ترتیب که بذر های آن زنده زا هستند و گونه حرا زنده زای کامل نیست و به آن شبه رنده زا یا نیمه زنده زا می گویند زیرا بذر ها قسمتی از مراحل رویش خود را بر روی درخت و قسمتی را در محیط باتلاقی انجام می دهد یکی از دلیل شبه زنده زایی گونه حرا مقاومت در مقابل شوری زیاد می باشد که گیاه می تواند بخش عمده مراحل زندگی خود را در خاک شور و گل آلود طی نماید
ـ ساختار برگ
برگ دارای پوسته ضخیم سبز رنگ و براق است در زیر پوسته روزنه های هوایی بزرگ و فرو رفته وجود دارد ،روزنه ها پوشیده از کرک هستند
طریقه مقابله با شوری بدین گونه است که در داخل برگ های حرا نیروی مکشی به وجود می آید در این حالت فشار اسمزی به وجود آمده از فشار اسمزی داخل خاک بیشتر است که سبب می شود ریشه ها فقط آب خالص را از خود عبور و به برگ ها منتقل کنند وبه این ترتیب از ورود نمک جلو گیری می شود
۲) ویژگی مناطق استقرار
گونه حرا در خلیج فارس و دریا ی عمان در مناطق زیر مستقر است
ـ اراضی باتلاقی ،پر از گل و لای و شور
ـ اراضی تحت تاثیر جذر و مد دریا
ـ اراضی با عرض جغرافیایی حداقل ۲۵ درجه و طول حداقل ۵۵ درجه
ـ حاشیه خور های اصلی و فرعی و آبراهه ها
۳) ویژگی های مرفولوژیک
حرا گونه ای است درختچه ای یا درختی به ارتفاع ۳ تا ۵/۵ متر که در طبقات تراکمی مختلف و در مناطق مختلف ابعاد متفاوتی دارد در مناطق متراکم و نیمه متراکم به صورت درخت و درختچه بزرگ دبده می شود که ارتفایی حدود ۳ متر و در مناطق تنک به صورت درخچه های کوچک با خیلی کوچک ملاحظه می شوند که ارتفاعی بین ۱ تا ۲ متر دارند پوست درخت ضخیم به رنگ خاکستری قهوه ای یا قهوه ای تیره می باشد که در درختان مسن قهوه ای تیره است ودر درختان جوان به رنگ روشنتر نمایان می گردد. یک تنه اصلی دارد که در هنگام مد در آب قرار می گیرد از تنه اصلی شاخه های فرعی زیادی می رویند که تقریبا قطری برابر قطر تنه اصلی دارند .برگ ها به تعداد زیاد در هر شاخه دیده می شوند رنگ برگ سبز تیره و براق است و شگل برگ ساده ضخیم ،نیزه ای ریا، چرمی و بدونه دندانه است . در سطح زیرین دارای کرک های سفید رنگ است که به صورت لایه نازکی برگ را در بر گرفته و در سطح رویین براق است طول برگ ۵ تا ۷/۵ سانتیمتر است گل زرد رنگ روشن و خوشبویی دارد.
ـ بذر
بذر زنده زا مخروطی شکل و دارای ریشه چه دراز می باشد ریشه چه در گونه چندل نسبت به سایر گونه های مانگرو بلند تر است بذر ها در روی درخت مادر جوانه می زنند و تمام مراحل رویشی را روی درخت مادری انجام می دهند . به همین دلیل به آنها زنده زای کامل یا واقعی می گویند یکی از دلیل این امر مقاومت کم این گیاه نسبت به شوری است زمان شروع ظهور میوه از اردیبهشت ماه است که از آن زمان شروع به جذب آب کرده باد می کند و در تیر ماه پس از کامل شدن روی درخت به زمین افتاده و کشت می شود از خصوصیات بارز چندل قدرت تکثیر زیاد و سریع آن است که در جامع مانگرو ها دارای سریع ترین تکثیر می باشد .تکثیر زیاد به دلیل بلندی ریشه چه آن است که باعث کشت سریع آن در محیط و تکثیر و کسترش در سطح وسیع می شود .
۴) ویژگی های مناطق استقرار
▪ اراضی باتلاقی گل ولای دار و شور
▪ محدوده جزر ومد ، حاشیه خور ها و مصب
ـ ساختار برگ
ساختمان و تغییر شکل برگ جهت بقای چندل در اکوسیستم مانگروها در ایران هماننده گونه حرا است
ـ سازگاری با محیط
از نظر سازگاری با محیط مانند گونه حرا است ولی نسبت به شوری حساس تر است و مانند حرا دامنه شوری زیاد را تحمل نمی کنند از طرف دیگر نسبت به تناوب های متفاوت غرقاب و حدود جزر ومدی عمق گل ولای به شدت حساس است
۵) ویزگی های مورفولوزیکی
گونه ای است درختی با ارتفاع ۴متر به بالا که در ایران به اندازه های مختلف حداکثر تا ۸متر دیده شده است تنه درخت صاف ،بلند و استوار شگل هستند پوسته بسیار ضخیم به رنگ خاکستری ،تاج درخت تخم مرغی شکل ،بیضوی ودر برگ ها ساده ضخیم ،چرمی ،تخم مرغی و گوشتی است گل ها به رنگ سفید مایل به زرد دیده می شوند

عوامل موثر در شکل گیری مانگرو ها

الف) راهای آبی

جنگل های مانگرو در رابطه مستقم با راه های آبی هستند مانگرو ها در ایران در حاشیه خور های فرعی و اصلی و آب راه ها واقع شده اند بنابر این انواع محیط های آبی و خصوصیات آنها بر استقرا و شکل گیری مانگرو تاثیر مستقیم دارند

ب)آب شیرین

یکی از مهمترین عوامل رشد و استقرار مانگرو هاست به آب و هوای ناحیه اندازه حوضه آبخیز،رسوب ها
حرکات رود خانه ای ،جزر ومد بستگی دارد

ت)فصل خشکی

فصل خشک طولانی موجب عدم استقرار جنگ های مانگرو می باشد

ث)عرض جغرافیای

مانگرو ها در ایران در عرض های جغرافیای مساعد پراکنش دارد (۲۵تا۲۸)

ج)جزرو مد

جزر ومد با حرکات خود مواد غذایی را در اکوسیستم های مانگرو وارد می کنند و مواد غذای را در خود حل کرده و محصول غذای را به اکوسیستم مانگروها وارد و مواد زائد و مانده را خارج می نماید تناوب جزر ومد بر غلظت اکسیزن و مواد غذایی تاثیر می گذار و موجب کاهش یا افزایش آن می شود

خ)غرقاب

غرقاب نیز از مهمترین عوامل استقرار عوامل جنگل های مانگرو می باشد در جنگل های مانگرو ایران میزان غرقاب بستر جنگل ها در مناطق مختلف متفاوت است و همین تناوب موجب به وجود آمدن جنگل های متفاوت از نظر کمی و کیفی گردیده است

ح)شوری

جنگل های مانگرو در راه حل مختلف رشد و تکامل خود به میزان معینی نمک نیاز دارند اگر مقدار نمک بیش از حد لازم باشد برای گیاه مضر است و اگر کمتر از حد معمول باشد نیز گیاه قادر نیست مراحل زندگی خود را تکمیل نماید معمولا شوری بیش از ۴پی پی تی را تحمل می کنند.

اجتماعات جانوری

اجتمات جانوری جنگل های مانگرو در ایران عبارت اند از:
۱) بی مهرگان
۲) شکم پایان
۳) انواع دو کفه ای ها
۴) سخت پوستا
۵) مهره داران
متداولترین میگو که در جوامع مانگروی زندگی می کنند شاه میگو با نام علمی Macrobrachium rosenbergii است که بیشتر در مناطقی که با آب شیرین در ارتباط است دیده می شود از سایر میگو ها می توان به indicus , monodon اشاره کرد. ماهیان شناخته شده در جنگل های حرا ۳۲ گونه هستند که به ۱۷ خانواده تعلق دارند در بین ماهیان ماهی گل خورک muds kipper در مناطق گلی اجتماعات مانگرو ها دیده می شوند که از مهمترین ماهیان جنگل های حرا محصوب می باشند سایر ماهیان اغلب منشاء دریایی داشته و به هنگام مد وارد خورها شده و در این نواحی به تغذیه می پردازند از ماهیان منطقه می توان به : شانک،پو ،سفره ماهی قهوه ای ،گل خورک ،سنگسر ،ساردین ، زردک ، کفشک اشاره کرد .
گل خورک هاکه ماهیان خزنده نیز نامیده می شوند از گونه های آشنا و دائمی منطقه هستند گل خورک ها ماهیانی شبیه به خزندگان می باشند . مانند خرچنگ ها در کفه های گلی حفره هایی ایجاد می کنند و در هر دو حالت جزر و مد فعال اند این ماهیان بیشتر اوقات جود را در خارج آب می گذرانند به خاطر ساز گاری با محیط دارای اندام های هستند که همانند دوزیستان اجازه می دهند بر روی یستر گلی بخزند و بجهند ویا به سرعت در حفرات گلی خود را پنهان کنند حرکت آنها در واقع به وسیله باله های سینه ای همراه با جهش یا جست و خیز است .
چشم های بر جسته ی آن ها برای دید هوایی واضح تغییر یافته در حالی که توانایی آنها برای دیدن در زیر آب کاهش پیدا کرده است. زیر هر چشم جانور پیاله ای پر از آب حاصل از چین خوردگی های پوستی وجود دارد که زمانی که چشم هایش به خاطر در معرض هوا بودن خشک می شود آنها را در درون این ظرف آب مرطوب می کند. گل خورک ها با داشتن باله هایی پا مانند قادرند زمانی که خارج از آب هستند راه بروند، از موانع بالا بروند و حتی از نقطه ای به نقطه دیگر جست بزنند. از طرفی آنها قادرند هم در آب و هم در خشکی تنفس کنند.
توانایی ترک آب این ماهی را قادر کرده تا پهنه های گلی کم عمق را مورد بهره برداری قرار دهد اما سوراخ های آبی هم چنان برای بیشتر گونه های گل خورک منزلگاه و پایگاه اصلی بوده و از این محل است که فعالیت های خشکی خود را آغاز کرده و زمانی که توسط صیادانی تهدید می شود به آنجا عقب می نشیند. گل خورک ها زمانی که آب پایین است در خطر شکار شدن توسط پرندگان ساحلی و هم چنین تعدادی دیگر از حیوانات خشکی مانند مارها و پستانداران قرار دارند.
از سوی دیگر هنگامی که آب بالا است بیشتر گونه های گل خورک برای اجتناب از مورد حمله قرار گرفتن توسط ماهیان صیادی که آب های کم عمق را می کاوند، در سوراخ های زیرآب رفته خود پناه می گیرند. یک سوراخ علاوه بر استفاده شدن به عنوان پناهگاه هم چنین می تواند به عنوان پرورشگاهی برای بزرگ کردن تخم ها نیز به کار رود.هر بهار نر ها برای ایجاد قلمرو های فردی سطح گلی را کنده و سوراخی حفر می کنند .
خزندگان جنگل های مانگرو شامل ۲ گروه لاک پشت دریایی شامل لاک پشت عقابی و لاک پشت سبز و۵ گونه مار است از پرندگان می توان به پلیکان ، حواصیل ،فلامینگو،عقاب ماهیگیر ،شاهین ، زنبور خور ، پرستو ، چکاوک ، تو کا،صدف خور را می توان نام برد.
منبع: سایت آفتاب
/س