مفهوم مرجعیت اهل کتاب

قرآن کریم، از یهود زمان پیامبر با عنوان «اوتوا الکتاب» و «اهل الکتاب» و «بنی اسرائیل» نام می‌برد و غالباً هم با همین عنوان مورد خطاب قرار می‌گیرند. البته یهود، در نزد عرب نیز به چنین صفتی، شهرت پیدا کرده بود. (1) آیات اهل کتاب، غالباً در سوره‌های بقره، آل عمران، نساء و مائده قرار دارند. مواجهه‌ی با اهل کتاب را می‌توان در آیات مدنی به وضوح و حتی در آیات مکی پیدا کرد. در روایتی هم آمده است که پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمودند که «اعطیت مکان التورات السبع الطوال» (2) که اگر هفت سوره‌ی بقره، آل عمران، نساء، مائده، انعام، اعراف، انفال توبه را جزء این دسته سور بدانیم، اهمیت این سوره‌ها در تحلیل قصص امم پیشین بیشتر می‌شود.
ممکن است برخی، آیاتی از آیات قرآن کریم را به عنوان مستند مرجعیت اهل کتاب ذکر کنند. از نگاه ایشان، آیاتی مانند «فَاسْأَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ» (نحل:43، انبیاء:7)، «فَإِنْ كُنْتَ فِی شَكٍّ مِمَّا أَنْزَلْنَا إِلَیكَ فَاسْأَلِ الَّذِینَ یقْرَءُونَ الْكِتَابَ مِنْ قَبْلِكَ» (یونس:94) به مراجعه به اهل کتاب، توصیه کرده است و مخاطبان خود را به اهل کتاب ارجاع می‌دهد.
از طرفی روایت شده است که عمر صحیفه‌ای را که ترجمه‌ای از تورات بوده است در اختیار داشته است و پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) از این امر ابراز ناخرسندی کرده است. (3) و یا آن که در احادیثی منقول از پیامبر (صلی الله علیه و آله) مضامینی در نهی از مراجعه به اهل کتاب دیده می‌شود. در حدیثی آمده است که از اهل کتاب پرسش نکنید چه آن که شما را هدایت نمی‌کنند و به باطل رهنمون می‌شوند. و در حدیثی دیگر چنین گفته شده که آن چه اهل کتاب می‌گویند، نه قبول کنید نه رد کنید. (4)
آن چه که در مورد ناهمخوانی این گزارش‌ها، به نظر می‌رسد به این صورت قابل حل است که موضوع مراجعه به اهل کتاب، در دوره‌ی رسالت پیامبر (صلی الله علیه و آله)، اهمیت خاصی داشته است چرا که مسئله‌ی حقانیت این رسالت، مورد توجه بوده و اظهار نظر اهل کتاب، نقش تعیین کننده‌ای در این خصوص داشته است. مهم آن است که بدانیم در این دوره، مراجعه به اهل کتاب برای دریافت مطالب تاریخی موجود در منابع یهودی مسیحی، موضوع مورد بحث نبوده است. این که در دوران رسالت پیامبر (صلی الله علیه و آله)، برخی به دنبال مطالب تاریخی موجود در منابع اهل کتاب بوده باشند، قابل اثبات نیست. طبری، ذیل «یدعون الی کتاب الله» می‌نویسد:
این آیه مربوط به تنازعی بین اهل کتاب و مسلمانان است و از اهل کتاب می‌خواهد که به کتاب خدا (همان تورات) مراجعه کنند. وی مورد این تنازع را مردد بین امر نبوت پیامبر، امر ابراهیم و امر اسلام می‌داند. (5)

پی‌نوشت‌ها:

1. ابن عاشور، محمد طاهر، پیشین، ج1، ص556: قد اشتهر الیهود عند العرب یوصف اهل الکتاب.
2. طبری، محمد بن جریر، پیشین، ج1، ص8.
3. هیثمی، علی بن ابی بکر، مجمع الزوائد و منبع الفوائد، ج1، ص174.
4. ابن حنبل، احمد بن محمد، المسند، ج4، ص136.
5. طبری، محمد بن جریر، پیشین، ج3، ص146.

منبع مقاله :
احمدی، محمد حسن؛ (1393)، روش شناسی تاریخ در علوم قرآن و حدیث، قم: دانشگاه قم، چاپ اول.