خداوند متعال می فرماید: (یا أیها الذین آمنوا من یرتد منکم عن دینه فسوف یأتی الله بقوم یحبهم و یحبونه أذله علی المؤمنین أعزه علی الکافرین یجهدون فی سبیل الله و لا یخافون لومه لآئم ذلک فضل الله یؤتیه من یشآء و الله واسع علیم)؛(1) «ای کسانی که ایمان آورده اید! هر کس از شما از آیین خود بازگردد [به خدا زیانی نمی رسد] خداوند جمعیتی را می آورد که آن ها را دوست دارد و آنان نیز او را دوست دارند. در برابر مؤمنان متواضع و در برابر کافران سرسخت و نیرومند، آن ها در راه خدا جهاد می کنند و از سرزنش هیچ ملامتگری هراسی ندارند. این فضل خداست که به هر کس بخواهد [و شایسته ببیند] می دهد، و (فضل) خدا وسیع، و خداوند داناست».
آیه ی فوق اشاره به «قانون استبدال» دارد. استبدال، ابدال، تبدیل،تبدل ، به معنای قرار دادن شییء به جای شییء دیگر است. و در اصطلاح عبارت از تبدیل جامعه ای به جامعه ی دیگر است.
عواملی در تبدیل یک جامعه به جامعه ی دیگر دخیل است که عبارتند از:
1- طرد خلیفه ی به حق رسول خدا صلی الله علیه و آله که از جانب خداوند منصوب است.
2- کوتاهی در جهاد.
3- سهل انگاری در تطبیق دین در جامعه و رها کردن مبادی و ارزش های اخلاقی و انحراف از شریعت دینی.
جامعه ای که جایگزین جامعه ی قبل می شود نیز دارای شرایطی است از آن جمله:
1- تمسک به ولایت خلیفه ی الهی که به عنوان جانشین رسول از جانب خداوند معرفی شده است.
2- جهاد در راه خدا.
3- سعی و کوشش به جهت پیاده کردن اسلام در جامعه.
1- بعد سلبی:یعنی عقوبت جامعه ای که قرار است تبدیل به جامعه ای دیگر شود. خداوند متعال می فرماید: «الا تنفروا یعذبکم عذاباً ألیماً و یستبدل قوماً غیرکم و لا تضروه شیئاً و الله علی کل شیء قدیر)(2)؛ «اگر [به سوی میدان جهاد] حرکت نکنید شما را مجازات دردناکی می کند و گروه دیگری غیر از شما را به جای شما قرار می دهد و هیچ زیانی به او نمی رسانید و خداوند بر هر چیزی تواناست».
2- بعد ایجابی: که عبارت است از تکریم جامعه ی جایگزین. خداوند متعال می فرماید: (یا أیها الذین آمنوا من یرتد منکم عن دینه فسوف یأتی الله بقوم یحبهم و یحبونه)؛(3) «ای کسانی که ایمان آورده اید! هر کس از شما از آیین خود بازگردد به [خدا زیانی نمی رسد]، خداوند جمعیتی را می آورد که آن ها را دوست دارد و آنان [نیز] او را دوست دارند».
تحقق استبدال در تاریخ از آیات قرآن استفاده می شود که سنت استبدال در طول تاریخ در وسعت ها و محدوده های مختلف واقع شده و در آینده ای نه چندان دور نیز در سطح وسیع تحقق خواهد یافت.
قوم حضرت موسی علیه السلام سه شرط سنت استبدال را عملی کردند:
علی بن ابراهیم می گوید: «مخاطب این آیه اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و آله است، کسانی که حقّ آل محمد را غصب نموده و از دین مرتد شدند. و در ذیل جمله ی (فسوف یأتی الله بقوم یحبهم و یحبونه) می گوید: «آیه در شأن قائم علیه السلام و اصحاب او نازل شده است»(10)
خداوند متعال می فرماید: (ان یشأ یذهبکم أیها الناس و یأت باخرین و کان الله علی ذلک قدیرا!)؛(13) «ای مردم! اگر او بخواهد، شما را از میان می برد و افراد دیگری را (به جای شما) می آورد، و خداوند، بر این کار تواناست».
و نیز می فرماید:( أولئک الذین آتینهم الکتب و الحکم و النبوه فإن یکفر بها هؤلآء فقد وکلنا بها قوماً لیسوا بها بکفرین)(14)؛ « آن ها کسانی هستند که کتاب و حکم و نبوت به آنان دادیم؛ و اگر (بفرض) نسبت به آن کفر ورزند، (آیین حقّ زمین نمی ماند؛ زیرا) کسان دیگری را نگاهبان آن می سازیم که نسبت به آن، کافر نیستند».
سلیمان بن هارون عجلی می گوید: از امام صادق علیه السلام شنیدم که می فرمود: «ان صاحب هذا الامر محفوظ له اصحابه، لو ذهب الناس جمیعاً اتی الله له باصحابه... و هم الذین قال الله عزوجل فیهم: (فسوف یأتی الله بقوم...)؛ «همانا صاحب این امر محفوظ است. و او دارای اصحابی است که اگر تمام مردم از بین بروند خداوند متعال اصحاب او را گرد او جمع می کند. آن ها هستند که خداوند در موردشان فرمود: «فسوف یأتی الله...»(16)
آیه ی فوق اشاره به «قانون استبدال» دارد. استبدال، ابدال، تبدیل،تبدل ، به معنای قرار دادن شییء به جای شییء دیگر است. و در اصطلاح عبارت از تبدیل جامعه ای به جامعه ی دیگر است.
عواملی در تبدیل یک جامعه به جامعه ی دیگر دخیل است که عبارتند از:
1- طرد خلیفه ی به حق رسول خدا صلی الله علیه و آله که از جانب خداوند منصوب است.
2- کوتاهی در جهاد.
3- سهل انگاری در تطبیق دین در جامعه و رها کردن مبادی و ارزش های اخلاقی و انحراف از شریعت دینی.
جامعه ای که جایگزین جامعه ی قبل می شود نیز دارای شرایطی است از آن جمله:
1- تمسک به ولایت خلیفه ی الهی که به عنوان جانشین رسول از جانب خداوند معرفی شده است.
2- جهاد در راه خدا.
3- سعی و کوشش به جهت پیاده کردن اسلام در جامعه.
ابعاد تربیتی قانون استبدال:
در قرآن کریم برای قانون استبدال دو بعد تربیتی بیان شده است: یکی سلبی و دیگری ایجابی.1- بعد سلبی:یعنی عقوبت جامعه ای که قرار است تبدیل به جامعه ای دیگر شود. خداوند متعال می فرماید: «الا تنفروا یعذبکم عذاباً ألیماً و یستبدل قوماً غیرکم و لا تضروه شیئاً و الله علی کل شیء قدیر)(2)؛ «اگر [به سوی میدان جهاد] حرکت نکنید شما را مجازات دردناکی می کند و گروه دیگری غیر از شما را به جای شما قرار می دهد و هیچ زیانی به او نمی رسانید و خداوند بر هر چیزی تواناست».
2- بعد ایجابی: که عبارت است از تکریم جامعه ی جایگزین. خداوند متعال می فرماید: (یا أیها الذین آمنوا من یرتد منکم عن دینه فسوف یأتی الله بقوم یحبهم و یحبونه)؛(3) «ای کسانی که ایمان آورده اید! هر کس از شما از آیین خود بازگردد به [خدا زیانی نمی رسد]، خداوند جمعیتی را می آورد که آن ها را دوست دارد و آنان [نیز] او را دوست دارند».
تحقق استبدال در تاریخ از آیات قرآن استفاده می شود که سنت استبدال در طول تاریخ در وسعت ها و محدوده های مختلف واقع شده و در آینده ای نه چندان دور نیز در سطح وسیع تحقق خواهد یافت.
استبدال در تاریخ قوم بنی اسرائیل
خداوند متعال می فرماید: (و وعدنا موسی ثلثین لیله و أتممناها بعشر فتم میقت ربه أربعین لیله و قال موسی لأخیه هرون اخلفنی فی قومی و أصلح و لا تتبع سبیل المفسدین)(4)؛ و ما با موسی سی شب وعده گذاشتیم سپس آن را با ده شب دیگر تمام کردیم، به این ترتیب میعاد پروردگار با او، چهل شب تمام شد. و موسی به برادرش هارون گفت: جانشین من در میان قومم باش. و آن ها را اصلاح کن، و از روش مفسدان پیروی منما».قوم حضرت موسی علیه السلام سه شرط سنت استبدال را عملی کردند:
الف- طرد خلیفه ی به حقّ رسول:
خداوند متعال می فرماید: (و لما رجع موسی الی قومه غضبان أسفاً قال بئسما خلفتمونی من بعدی أعجلتم أمر ربکم و ألقی الألواح و أخذ برأس أخیه یجره الیه قال ابن أم إن القوم استضعفونی و کادوا یقتلوننی فلا تشمت بی الأعداء و لا تجعلنی مع القوم الظلمین)(5)؛ «و هنگامی که موسی خشمگین و اندوهناک به سوی قوم خود بازگشت، گفت: «پس از من، بد جانشینانی برایم بودید ( و آیین مرا ضایع کردید)! آیا در مورد فرمان پروردگارتان (و تمدید مدت میعاد او)، عجله نمودید ( و زود قضاوت کردید ؟!)» سپس الواح را افکند ، و سر برادر خود را گرفت ( و با عصبانیت) به سوی خود کشید؛ او گفت: «فرزند مادرم! این گروه، مرا در فشار گذاردند و ناتوان کردند؛ و نزدیک بود مرا بکشند، پس کاری نکن که دشمنان مرا شماتت کنند و مرا با گروه ستمکاران قرار مده!»ب- کوتاهی در جهاد:
خداوند متعال می فرماید: (و اذ قال موسی یا قوم ادخلوا الأرض المقدسه التی کتب الله لکم و لا ترتدوا علی أدبارکم فتنقلبوا خاسرین- قالوا یا موسی ان فیها قوماً جبارین و انا لن ندخلها حتی یخرجوا منها فان یخرجوا منها فانا دخلون...)(6) «ای قوم! به سرزمین مقدسی که خداوند برای شما مقرر داشته، وارد شوید! و به پشت سر خود بازنگردید( و عقب گرد نکنید) که زیانکار خواهید بود!- گفتند: «ای موسی! در آن (سرزمین)، جمعیتی (نیرومند و) ستمگرند؛ و ما هرگز وارد آن نمی شویم تا آن ها از آن خارج شوند؛ اگر آن ها از آن خارج شوند، ما وارد خواهیم شد!»ج- دوری از ارزشهای الهی:
خداوند متعال می فرماید: (و اتخذ قوم موسی من بعده من حلیهم عجلاً جسداً له خوارٌ ألم یروا أنه لا یکلمهم و لا یهدیهم سبیلاً اتخذوه و کانوا ظلمین) (7) «قوم موسی بعد (از رفتن) او (به میعادگاه خدا)، از زیورهای خود گوساله ای ساختند؛ جسد بی جانی که صدای گوساله داشت! آیا آن ها نمی دیدند که با آنان سخن نمی گوید، و به راه (راست) هدایتشان نمی کند؟! آن را (خدای خود) انتخاب کردند، و ظالم بودند!».عقوبت استبدال در قوم حضرت موسی علیه السلام:
خداوند متعال در حکایت از حضرت موسی علیه السلام می فرماید: (قال رب انی لا أملک الا نفسی و أخی فافرق بیننا و بین القوم الفسقین- قال فإنها محرمه علیهم أربعین سنه یتیهون فی الأرض فلا تأس علی القوم الفسقین)؛(8) (موسی) گفت: «پروردگارا! من تنها اختیار خودم و برادرم را دارم، میان ما و این جمعیت گنهکار، جدایی بیفکن!- خداوند (به موسی) فرمود: «این سرزمین (مقدس) ، تا چهل سال بر آن ها ممنوع است (و به آن نخواهند رسید): پیوسته در زمین ( در این بیابان)، سرگردان خواهند بود؛ و درباره (سرنوشت) این جمعیت گنهکار، غمگین مباش!».سنت استبدال در تاریخ امت اسلامی:
قرآن کریم به قانون استبدال در امت اسلام توجه بیشتری داشته است؛ زیرا آخرین استبدال تاریخی است. و این استبدال با سه شرط محقق خواهد شد:1- غصب خلافت اولیای الهی:
خداوند متعال می فرماید: (یأیها الذین آمنوا من یرتد منکم عن دینه فسوف یأتی الله بقوم یحبهم و یحبونه أذله علی المؤمنین أعزه علی الکافرین)(9) «ای کسانی که ایمان آورده اید! هر کس از شما، از آیین خود باز گردد، (به خدا زیانی نمی رساند) خداوند جمعیتی را می آورد که آن ها را دوست دارد و آنان (نیز) او را دوست دارند، در برابر مؤمنان متواضع، و در برابر کافران سرسخت و نیرومندند».علی بن ابراهیم می گوید: «مخاطب این آیه اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و آله است، کسانی که حقّ آل محمد را غصب نموده و از دین مرتد شدند. و در ذیل جمله ی (فسوف یأتی الله بقوم یحبهم و یحبونه) می گوید: «آیه در شأن قائم علیه السلام و اصحاب او نازل شده است»(10)
2- کوتاهی در جهاد در مقابل دشمنان الهی
خداوند متعال می فرماید: (یأیها الذین آمنوا ما لکم اذا قیل لکم انفروا فی سبیل الله اثاقلتم الی الأرض أرضیتم بالحیواه الدنیا من الأخره فما متاع الحیواه الدنیا فی الأخره الا قلیل- الا تنفروا یعذبکم عذاباً ألیماً و یستبدل قوماً غیرکم و لا تضروه شیئاً و الله علی کل شیء قدیر)(11)؛ «ای کسانی که ایمان آورده اید! چرا هنگامی که به شما گفته می شود: «به سوی جهاد در راه خدا حرکت کنید!» بر زمین سنگینی می کنید ( و سستی به خرج می دهید!) آیا به زندگی دنیا به جای آخرت راضی شده اید؟! با این که متاع زندگی دنیا، در برابر آخرت، جز اندکی نیست!- اگر (به سوی میدان جهاد) حرکت نکنید، شما را مجازات دردناکی می کند، و گروه دیگری غیر از شما را به جای شما قرار می دهد؛و هیچ زیانی به او نمی رسانید؛ و خداوند بر هر چیزی تواناست!»3- کوتاهی در عمل به شریعت اسلامی
خداوند متعال می فرماید: (و ان تتولوا یستبدل قوماً غیرکم ثم لا یکونوا أمثلکم)؛(12) « و هرگاه سرپیچی کنید، خداوند گروه دیگری را جای شما می آورد پس آن ها مانند شما نخواهند بود (و سخاوتمندانه در راه خدا انفاق می کنند.»استبدال موعود در قرآن:
در قرآن کریم به استبدال موعود اشاره شده است:خداوند متعال می فرماید: (ان یشأ یذهبکم أیها الناس و یأت باخرین و کان الله علی ذلک قدیرا!)؛(13) «ای مردم! اگر او بخواهد، شما را از میان می برد و افراد دیگری را (به جای شما) می آورد، و خداوند، بر این کار تواناست».
و نیز می فرماید:( أولئک الذین آتینهم الکتب و الحکم و النبوه فإن یکفر بها هؤلآء فقد وکلنا بها قوماً لیسوا بها بکفرین)(14)؛ « آن ها کسانی هستند که کتاب و حکم و نبوت به آنان دادیم؛ و اگر (بفرض) نسبت به آن کفر ورزند، (آیین حقّ زمین نمی ماند؛ زیرا) کسان دیگری را نگاهبان آن می سازیم که نسبت به آن، کافر نیستند».
اوصاف ایجابی مجتمع جایگزین
1- تمسک مجتمع جایگزین به ولایت الهی
خداوند متعال می فرماید: (... أذله علی المؤمنین أعزه علی الکافرین)؛ «در برابر مؤمنان متواضع، و در برابر کافران سرسخت و نیرومندند.»2- التزام به عمل جهادی در مقابل دشمن
خداوند متعال می فرماید: (یجهدون فی سبیل الله و لا یخافون لومه لآئم)؛ «آن ها در راه خدا جهاد می کنند، و از سرزنش هیچ ملامتگری هراسی ندارند.»3- تمسک به اصول دین و شریعت و پیاده کردن ارزش های دینی در جامعه
خداوند متعال می فرماید: (یأیها الذین آمنوا من یرتد منکم عن دینه فسوف یأتی الله بقوم یحبهم و یحبونه)؛(15) «ای کسانی که ایمان آورده اید! هر کس از شما، از آیین خود بازگردد، (به خدا زیانی نمی رساند؛ خداوند جمعیتی را می آورد که آن ها را دوست دارد و آنان (نیز) او را دوست دارند»تأویل آیه در روایات
با مراجعه به روایاتی که در ذیل آیه ی مورد بحث وارد شده پی می بریم که اهل بیت علیهم السلام آن را تأویل به اصحاب امام زمان علیه السلام نموده اند:سلیمان بن هارون عجلی می گوید: از امام صادق علیه السلام شنیدم که می فرمود: «ان صاحب هذا الامر محفوظ له اصحابه، لو ذهب الناس جمیعاً اتی الله له باصحابه... و هم الذین قال الله عزوجل فیهم: (فسوف یأتی الله بقوم...)؛ «همانا صاحب این امر محفوظ است. و او دارای اصحابی است که اگر تمام مردم از بین بروند خداوند متعال اصحاب او را گرد او جمع می کند. آن ها هستند که خداوند در موردشان فرمود: «فسوف یأتی الله...»(16)
پی نوشت :
1-مائده/ 54.
2- توبه/ 39.
3-مائده/ 54.
4- اعراف/ 142.
5- اعراف/ 150.
6- مائده/ 20-26.
7-اعراف/ 148.
8- مائده/ 25-26.
9- مائده/ 51-56.
10- تفسیر قمی، ج1، ص177.
11- توبه/ 38و39.
12- محمد صلی الله علیه و آله/ 38.
13- نساء/ 133.
14- انعام/ 89.
15- مائده/ 54.
16- تفسیر برهان، ج2، ص473.
