آزر، پدر یا عموی ابراهیم

آزر پدر یا عموی ابراهیم
عموماً آن را نامی برای پدر ابراهیم در قرآن، می‌دانند. (1) در قرآن، واژه‌ی «آزر» تنها در آیه‌ی 74 انعام آمده است: «و [یاد کن] هنگامی را که ابراهیم به پدر خود آزر گفت: آیا بتان را خدایان می‌گیری؟ من همانا تو و قوم تو را در گمراهی آشکار می‌بینم». مفسران نخستین می‌دانستند که نام پدر ابراهیم در کتاب مقدس تِرَح (به صورت عربی: تارح یا تارَخ؛ نک. پیدایش، 11: 24-32) است و بنابراین، سه تفسیر برای رفع این اختلاف طرح شده است. در تفسیری که بیش از همه نقل شده، آزر نام دوم پدر ابراهیم دانسته شده، اما تنها تبیین‌های کمی فراهم آمده است: یکی از این تبیین‌ها اینا ست که نام ترح در عربی آزر است، در دیگری آزر عنوانی است که پس از عهده‌دار شدن مسئولیت بت‌های نمرود به او داده شد. تفسیر دوم آن است که آزر نام یک بت است، که در نتیجه این آیه چنین معنا می‌شود: «... ابراهیم به پدر خود گفت: آیا آزرِ بت را به جای خدا می‌گیری؟» (نک. Calder, Tafsīr from Tabarī to Ibn Kathīr, 102). تفسیر سوم این است که آزر لقبی تحقیرکننده است و ابراهیم با آن پدرش را سرزنش می‌کند، چرا که حتی پس از هشدار ابراهیم بت‌پرست باقی ماند.
در متون عربی متقدم شاهدی بر کاربرد واژه‌ی آزر، چه در اطلاق به انسان‌ها چه خدایان، وجود ندارد، هرچند نام‌های اِلعَیزار و اِلعَیزاره به کار رفته است (نک. Horovitz, Jewish proper names, 157). همچنین خارج از تفسیرهای انجام گرفته درباره‌ی این آیه، شاهدی بر اینکه آزر نوعی سرزنش محسوب می‌شده است، وجود ندارد. بنابراین، آشکار می‌شود که در این مورد هم مانند بسیاری از موارد دیگر در قرآن این نام از منبعی غیرعربی وام گرفته شده و این رویکردِ تحقیقات شرق‌شناسانه بوده است. گروهی (Jeffery, For, vocab., 53-55) می‌گویند این واژه حاصل خطای تصحیف ائوسبیوس در نگارش نسخه‌ی هفتادگانی تورات است که ثَرا (معادل تِرَح) را به اشتباه آثَرَ نگاشت و این واژه بدین صورت وارد متون اسلامی شد (البته با یک تغییر آوایی غیرمحتمل یعنی تبدیل ث به ز). گروه دیگر می‌گویند این واژه از اَتَر در فارسی کهن (اَذَر در فارسی نو) گرفته شده است که به دیو آتش مرتبط است. مقبول‌ترین دیدگاه (Horovitz, Jewish proper names, 157; cf. Fraenkle, Miscellen, 72) این است که این نامن از اِلعزِر عبری، نام خادم ابراهیم در سفر پیدایش (15: 2) برگرفته شده است، با حذف نهایی اِلـ پس از اینکه اَلـ تعریف عربی را به خود گرفت و با تقویت مصوّتِ واج نخستین آن مطابق با الگوی عربی اَفعَل (نظیر آدَم). البته این دیدگاه مشکلِ تغییر عین در شکل عربی این اسم را به نحو مناسب توضیح نمی‌دهد و همچنین بیانگر ناتوانی مسلمانان نخستین در تمییز پدر ابراهیم از خادم او در گزارش کتاب مقدس است. امکان دیگر برآمده از تفسیر موعظه‌گرایانه‌ی رِبّیانی از مزامیر (89: 20) است: «من نصرت را بر مردی زورآور عطا کرده‌ام...» (در عبری: شیوّیتی عیزِر عَل جبّور). این مزمور به داوود اشاره دارد، اما ربّی‌ها آن را به ابراهیم هم مرتبط کرده‌اند. (Margalioth (ed.), Midrash va-yikra rabah, 1:4). هرچند تاکنون چنین چیزی اثبات نشده است، با فنون تفسیری رایج ربّیانی به آسانی می‌شد این آیه را این‌گونه ترجمه کرد: «من عیزِر (یعنی تِرح) را [پدر] ابراهیم زورآور قرار داده‌ام»، که ارجاع مناسبی برای باب 14 آفرینش است که در مدراش به این آیه پیوند خورده است. در اواخر دوره‌ی باستان، ربّی‌ها تفاوت آوایی میان عین و الف را در عبری فرو نهاده بودند و عیزِر به راحتی می‌توانست به ایزِر تبدیل شود، که در عربی به صورت آزر درمی‌آمد.
در مواضع دیگری از قرآن نیز به پدر ابراهیم اشاره شده اما هیچ‌گاه نام او نیامده است. هرچند ابراهیم بعدها بنابر آیه‌ی 14 توبه (و نیز شعراء: 86) پدر خود را طرد می‌کند، اشاره شده است که او برای بخشایش بت‌پرستی پدرش دعا کرد. در آیات 42-49 مریم، ابراهیم می‌کوشد تا پدرش را از بت‌پرستی منع کند، اما این کار بی‌اثر است و حتی پس از محکوم شدن از جانب پدر، به او می‌گوید از خدا برای او بخشایش خواهد طلبید. در آیات 51-71 انبیاء، ابراهیم پدرش و بت‌های قومش را رد می‌کند و با آتش مجازات می‌شود، اما خداوند او را نجات می‌دهد. این موضوعات در آیات 69-76 هود، 85-99 صافات، 26-28 زخرف و 4 ممتحنه تکرار شده است.

پی‌نوشت‌ها:

1- بنابر نظر شیعه آزر عموی ابراهیم بوده است نه پدر او.

منابع تحقیق :
خواننده گرامی! منابع مقاله را در نسخه ی چاپی ملاحظه فرمایید.
منبع مقاله :
مک اولیف، جین دَمن؛ (1392)، دائرةالمعارف قرآن (جلد اول آ-ب)، ترجمه‌ی حسین خندق‌آبادی و دیگران، تهران: انتشارات حکمت، چاپ اول.