آمار بیمارستان‌ها در امپراتوری عثمانی

این مقاله بخشی از یک مطالعه گسترده درباره‌ی تاریخ بیمارستان‌های امپراتوری عثمانی است؛ و بر جداول و نشریاتی تکیه دارد که آمار روزانه بیمارستان‌های نظامی و عمومی دوره‌ی «تانزیمات» Tanzimat را ارائه داده‌اند. این اسناد و مدارک متعلق به بخش شرق س.س سیریل s.s.cyril و کتابخانه‌ی ملی متودیوس Methodius واقع در صوفیه است. همه‌ی این مدارک در زمان فهرست‌برداری اسناد و کتابهای خطی پزشکی عثمانی- ترکی امپراتوری عثمانی شناسایی شده‌اند. البته تهیه فهرست کامل و مفصل‌تر ادامه خواهد داشت که احتمالاً در طی آن مدارک دیگری در این زمینه عرضه می‌شود که به موقع مورد تجزیه و تحلیل قرار خواهد گرفت و احتمالاً با آنچه در ادامه می‌آید تفاوت خواهد داشت. منابعی که تاکنون مطالعه شده‌‌اند، چهارچوب تقدم و تأخر زمانی رویدادها و وقایع را معین می‌کند.
در اولین کنگره ملی تاریخ پزشکی در بلغارستان که در سال 1981 میلادی در بلغارستان برگزار شد، مقاله‌ای را ارائه کردم که برای اولین بار به جداول روزانه آماری بیمارستان‌هایی که برای فقرا، مهاجرین، غربا و محاصرین در شهرهای تولسی و پازیریک ساخته شده بود، توجه داشت. بعداً تقریباً تمامی مدارک آرشیو که درباره‌ی تاریخچه‌ی آن دو بیمارستان وجود داشت را بررسی کردم و تجزیه و تحلیل‌های متعددی بر روی آن انجام دادم و حاصل آن مقاله‌ای است که در پیش روی دارید.
بیمارستان‌های غربا و مهاجرین هاستاهانلرین در قلمرو و ولایت تونا (دانوب) بود که والی (حاکم) آن سرزمین مدحت پاشا (1868-1864م) بود که مدتی نیز وزیر اعظم کشور عثمانی بوده است. علاوه بر بیمارستان‌های تولسی و پازیریک، بیمارستان‌هایی در ویدین (شمال شرقی بلغارستان، کنار رود دانوب) و در ووسکوک (امروزه روسه نامیده می‌شود و کنار دانوب است) که پایتخت کشور بود، تأسیس شد. مدارک موجود در کتابخانه‌ی ملی بلغارستان به وضوح اثبات می‌کند که بیمارستان‌های غربا وهاستاهانلرین قرار بود که در استانبول (1847-1263م) و در جزیره کرت (1868-1285م) در مکه (1869-1286م) صوفیه (بلغارستان) (1876-1293/1873-1290م)، پلون (بلغارستان) (1874-1291م) و نقاط دیگر تأسیس شوند، اما هیچ‌گونه گزارش روزانه در رابطه با تعداد بیماران آنها بدست نیامده است.
بیمارستان‌های نظامی که در دوره‌ی صلح برای ارائه خدمات به نظامیان تأسیس شده بود آمار روزانه‌ای برجای گذاشته‌اند که حاوی اطلاعات بسیاری است. این مطالعه درباره‌ی جداول آماری بیمارستان‌ها و افراد گارد امپراتوری است (هاسااردوسا) که در حوالی استانبول اردو زده بودند، آمارهای بیمارستان ماناستیر (امروزه بتیولا نامیده می‌شود، و در جمهوری سوسیالیستی ماسه دونیای یوگوسلاوی سابق) مرکز ارتش روملیا (روملی اردوسه) و در غرب طرابلس (لیبی) جائی که لشکر عربستان مستقر شده بود را نیز مورد تجزیه و تحلیل قرار می‌دهیم.
آمار روزانه بیمارستان سیلیسترا (جنوب بلغارستان) که بیماران گارد، ارتش پایتخت (درسادت ادوسی)، ارتش مصر و باژی بازوک (ارتش غیرمنظم) را مداوا می‌کرد به صورت بهتری نگهداری و حفظ شده‌اند. سند-27 جمادی الاول سال 1270/ یا 27 دسامبر سال 1854م توجه را به جنگ کریمه بین امپراتوری عثمانی و متحدین اروپائی با روسه جلب می‌کند. تعداد بسیار زیاد بیماران در آن روز (1304 نفر) این نظریه را تقویت می‌کند که بیمارستان بایستی برای نیاز ارتش در حال جنگ، مورد استفاده قرار می‌گرفته است. بیمارستان عمومی (امم‌ها ستاهانیسی) در شومن دومین مرکز ارتش دانوبی در آن روزگار و بیمارستان عمومی دارنانیز بدین منظور مورد استفاده قرار می‌گرفتند.
در زیر فهرستی خلاصه از آن بیمارستان‌ها و آمار روزانه‌ی فعالیت آنها ارائه می‌گردد.

بیمارستان‌های نظامی

الف- بیمارستان‌های گارد امپراتوری (هاسااردوسی) در:
1- تارابیا، 30 سند، 30-1 ایلول سال 1260 (مطابق با 30-1 سپتامبر 1844)
2- توپکایو، 4 سند، 31-28 کانون الاول سال 1261 هجری (مطابق با 31-28 دسامبر 1845م)
3- کوللی، 6 سند، 31-26 تموز سال 1266 هـ (مطابق با 31-26 ژوئیه، 1850)
ب. بیمارستانهای ارتش روملیا (روملی اردوسی)، ماناسیتر، 2 سند 7 ثبات، سال 1262 (7 فوریه سال 1846 م) سال 1262 (17 دسامبر 1846م)
ج- بیمارستان‌های ارتش عربستان. غرب طرابلس 31 سند، 31-1 مارت سال 1263 (مطابق با 31-1 مارت سال 1847م)

بیمارستان‌های استفاده شده توسط ارتش:

الف. بیمارستان‌های عمومی (امم‌ها ستاهانلبرین) در:
1- شومنو، 1 سند کانون الاول، سال 1270 (مطابق با 8 دسامبر سال 1854م)
2- سیلیسترا 1 سند 27 کانون الاول 1270 (مطابق با 27 دسامبر سال 1854م)
3- وارنا 1 سند 16 نیسان (مطابق با 16 آوریل سال 1855م)
$ بیمارستان‌هایی که برای شهروندان مورد استفاده قرار می‌‎گرفت:
الف. بیمارستان‌های فقرا و مهاجرین (غربا و مهاجرین‌ هاستاهانلرین) در:
1- ویدین، 30 سند 30-1 نیسان سال 1287هـ (30-1 آوریل سال 1871م)
2- تولسی، 220 سند تاریخهای مختلف در دوره (1 نیسان 1288-28 ثبات 1290) (مطابق با اول آوریل 1872-28 فوریه سال 1874م).
3- ردسکوک، 57 سند تاریخهای مختلف در دوره‌ی ( 1 ایلول 1289-30 اگوستوس 1290) (مطابق با 1 سپتامبر 1873م 30 اوت 1874م)
4- پازیریک، 133 سند تاریخهای مختلف در دوره‌ی (10 مارث 1291 تا 3 ثبات 1293) (مطابق با 10 مارس 1875 تا 3 فوریه 1877م)
فهرست بیمارستان‌های ذکر شده جز آنهائیکه در شومن، سیلیسترا و وارنا نمودار اطلاعات تشریحی و ارقامی درباره‌ی کارکنان خود دارند بنابراین، فعلاً کارکنان را به سه دسته تقسیم می‌کنیم:
1- مدیریت بیمارستان
2- کارکنان پزشکی
3- شاغلین
در فهرست بیمارستان‌های نظامی یک کاما (،) در جلویشان گذاشته شده است. (میرالای- فرمانده لشکر بوده ولی این که بتوان گفت وی به عنوان رئیس بیمارستان هم ایفای نقش نموده است بسیار مشکل است و بیشتر ارقام ستونهای جداول مربوط به این امر، خالی هستند).
جداول بیمارستان طرابلس غربی مکان ویژه‌ای را برای کاپیتان (حاکم) (مودور گوزباسی) اختصاص داده‌اند، جدول بیمارستان کوللی موقعیت میرالای را در بر ندارد در حالی که دارای موقعیت رهبری بوده است. موقعیت امام و کاتبان (منشی‌ها یا میرزابنویسها) (کاتب) در خط بعدی ذکر شده‌اند یک معاون هم جزء اعضا یا کارکنان بیمارستان کوللی ذکر شده است.
کارکنان پزشکی مشتمل بر پزشکان و جراحان، داروسازان و پرستاران و خدمتکاران هستند. جدول زیر گروه‌بندی و اسامی مربوطه را نشان می‌دهد و بیانگر این است که تعداد مشاغل از بیمارستانی به بیمارستان دیگر، متفاوت بوده است. مسئول کل بیماران (هاستالارآقاسی) عضوی از کارکنان پزشکی بود. وی قاعدتاً بایستی از دانش پزشکی بهره‌مند باشد، به عنوان مثال او آمار و فعالیت روزانه‌ی بیمارستان تارابیا را تعیین و ثبت می‎کرد.
در واقع پرستاران و خدمتکاران اکثریت کارکنان بیمارستان را تشکیل می‌دادند. لازم به ذکر نیست که تعدادی از این مشاغل در ارتباط با همراهی و خدمت کردن به بیماران بود، در حالی که بقیه وظایفی در رابطه با بیمارستان داشتند.

کارکنان/ بیمارستان	تاربیا	توپکایو	کوللی	ماناستیرو	طرابلس ‌غربی
سرهنگ	-	-	-	-	-
سروان  (حاکم)	-	-	-	-	1
امام	1	1	1	-	-
معاون	-	-	1	-	-
کاتبان  (منشیها)	1	1	1	1	1
معاون	-	-	1	-	-
جمع	2	2	4	1	2

کارکنان/ بیمارستان	تاربیا	توپکایو	کوللی	ماناستیرو	طرابلس‌ غربی
دکتر اول	1	1	1	-	-
دکتر دوم	1	1	-	-	-
دکتر طبیب	-	-	2	2	1
معاون	-	-	-	-	-
سرجراح سراح	1	1	-	1	-
جراح اول	-	-	1	-	-
جراح دوم	-	-	1	-	-
جراحان	1	2	1	3	1
معاون	-	-	-	-	-
سر داروساز	-	-	-	1	-
داروسازان	1	1	-	-	-
داروساز دوم	1	1	-	-	-
داروساز	-	2	-	2	-
معاون	-	-	-	-	-
مسئول ‌کل‌ بیماران ‌هاستالار	1	1		-	-
جمع	7	10	9+6	9	2

کارکنان/ بیمارستان	تاربیا	توپکایو	کوللی	ماناستیرو	طرابلس‌ غربی
خدمه وکیل هارک	1	2	3	4	5
آرایشگر	1	1	1	-	1
معاون	-	1	1	-	-
توزیع کننده	-	-	-	4	-
امانتدار  (لباس)	-	-	1	1	-
خدمتکار قفسه‌ها	-	1	-	-	-
خدمه آشپزخانه	-	-	1	1	-
معاون	-	-	1	1	-
سرآشپز	1	1	-	-	-
آشپز	-	-	-	3	1
معاون	-	1	-	-	-
خزانه دار	1	1	1	-	-
معاون	-	1	-	-	-
امانتدار سررسید	1	1	-	-	-
خیاط	1	1	1	2	1
معاون	-	-	1	-	-
تهیه کننده زالو	-	2	-	3	-
متصدی افراشتن بادبان لنگر	-	-	-	-	-
دربان	1	1	2	1	-
معاون	-	-	-	-	-
خدمتکار	-	-	-	-	-
باغبان و نجار	-	-	1	-	-
عمله و بنا	1	2	-	-	1

کارکنان/ بیمارستان	تاربیا	توپکایو	کوللی	ماناستیرو	طرابلس‌ غربی
انباردار غذایی	-	1	-	-	-
زخم‌بند  (توسط باند)	-	1	-	1	-
کیسه‌کش حمام	1	1	2	-	-
بشقابدار	-	-	-	-	-
خدمتکار حکیم  (طبیب)	1	-	-	-	-
گورکن	-	1	1	2	-
سررختشوی	1	1	1	-	-
رختشوی	-	-	-	3	2
معاون	-	3	3	-	-
جعبه	-	1	-	1	-
مسئول رفتگری	1	2	2	-	-
رفتگران	1	2	5	3	-
سرجوخه‌ها	-	4	6	-	-
خدمتکار	5	29	16	2	6
خدمه مرده‌شویخانه	-	-	-	1	-
خدمه بیمارستانی	-	-	-	85	-
شقا  (حل و توزیع کننده آب)	-	-	-	-	1
جمع	19	63	؟+46	114	14
جمع کل بکون	28	75	73	124	18

سه برگه (فرم) بیمارستانهای شومن، سیلیسترا، و وارنا هیچ‌گونه اطلاعاتی راجع به کارکنانشان نمی‌دهند. فقط موقعیت نویسندگان جدول، اطلاعاتی بدست می‌دهد که آنها عبارتند از: سردکتر سرهنگ دوم (سری طبیب- کی مکان) برای بیمارستان شومن، ستوان دکتر (میرالای طبیب) برای بیمارستان سیلیسترا، مسئول عمومی بیمارستان (مدوری ـهاستاهانی) در وارنا- از آنجا که اینها جداول مربوط به زمان جنگ هستند منحصراً به تعداد و مقوله خدماتی توجه معطوف شده است. آن جدول از دیگر جداول کوچکتر هستند.
کارکنان بیمارستانهای فقرا و مهاجرین در استان تونا متفاوت است در آمارهای روزانه توجه ویژه به مقامات رسمی و کسانی که بطور موقت به واسطه‌ی خدماتشان در جنگ به مقام و عنوانی دست یافته بودند اختصاص یافته بود که این افراد عبارتند از:
مسئول، ماما، سرخدمتکار، آشپز، خدمتکاران مرد، خدمتکاران زن، و مهمانان (دیدار کنندگان) موقعیت و مقام افرادی که جداول آماری را امضاء کرده‌اند، مؤید این امر است که چه کسانی در آن بیمارستانها به عنوان کادر پزشکی انجام وظیفه می‌کرده‌اند و آنان عبارتند از: دکتر بیمارستان، داروساز و جراح، مدارک توسط مسئول و سرخدمتکار بیمارستان نیز امضاء و تأیید شده‌اند.

کارکنان/ بیمارستان	ویدین	تولسی	اوسکوک	پازیریک
دکتر طبیب	1	1	1	1
داروساز	1	1	1	1
جراح	1	1	1	1
رئیس  (مسئول)	1	1	1	1
ماما	1	-	-	-
سرخدمتکار	1	1	1	-
آشپز	1	1	1	-
خدمتکار مرد	6	7	6	-
خدمتکار زن	2	1	3	-
مهمانان و مسافرین	-	-	-	-
جمع بکون	15	14	15	4

هدف اصلی جدول آماری بیمارستانها، پیشگیری حرکات روزمره‌ی بیماران بوده است و بسته به اینکه چه بیمارستانی باشد (نظامی، عمومی و ...) شاخصهای خاصی در آمارها تعیین می‌شد.
در سمت راست جداول، بیمارستانهای نظامی قرار دارند که نوع واحد ارتش از قبیل: تیپ (لیوا) ولشگر (الای) (برای افراد گارد امپراتوری، ارتش روملیا و ارتش عربستان) یا سواره نظام برای بیمارستانهای موجود در قلمرو استان تونا بوده، تعیین کننده گستردگی و حتی ارائه نوع خدمات بوده است. ارقام به صورت افقی جدول‌بندی شده بودند. در این جدول ابتدا درجه‌ی نظامی بیماران را ثبت می‌کرده‌اند. ارقام عمودی و افقی با یکدیگر نشان دهنده‌ی تعداد بیماران نظامی که در یک روز مورد مداوا قرار گرفته‌اند بوده است.
سه ستون دیگر عمودی تعداد بیماران نظامی را در روز معین نشان می‌دهد. تعداد افراد تازه بستری شده و تعداد افراد مرخص شده از بیمارستان و هم‌چنین تعداد مرده‌ها. اسامی و اطلاعات جزئی درباره‌ی واحدها و موطن اصلی آنها در پشت جداول نوشته می‌شد. تاریخ مرخص شدن از بیمارستان همراه با تاریخی که برای مداوا به بیمارستان آمده بودند نیز ثبت شده و این امر به شرط آنکه اسناد بیشتری در دسترس باشد محاسبه‌ی متوسط تعداد روزهای بستری شدن یک فرد نظامی در بیمارستان را امکان‌پذیر می‌سازد. جداول بیمارستانهای طرابلس غرب و ماناسیتر تمام این اطلاعات را در قسمت بالایی صفحه اول جدول دارا می‌باشد. جداول روزانه بیمارستانهای عمومی استان تونا که به عنوان بیمارستان نظامی مورد استفاده قرار می‌گرفتند هیچ‌گونه اطلاعی راجع به درجه‌ی نظامی بیماران ندارد. ستونها فقط به بیماران اشاره دارد و بس. بیماران بستری شده در روز را به کل بیماران موجود اضافه می‌کردند و در پائین جدول تعداد بیماران مرخص شده و مرده در همان روز را از تعداد کل کم می‌کرده و بدین ترتیب (در شومن وارنا) کل بیماران موجود را به دست می‌آوردند. در بیمارستان سیلیسترا جدول آماری مربوط به بیمارانی که باید به مدت بیشتری بستری شوند و آنهائیکه مداوا شده و به جنگجویان می‌پیوستند با مجموع کل افراد بستری شده در روز قبل و افرادی که جدیداً بستری می‌شوند هماهنگی ندارد. در جداول بیمارستانهای موجود در وارنا و شومن دسته‌بندی اساسی دیگری از بیماران به عمل آمده که می‌توان گفت بر طبق امراض آنهاست.
در اینجا طبقه‌بندی عمومی از این امراض ارائه داده می‌شود:
- امراض داخلی (امراض الداخلیه)
- امراض خارجی (امراض- الهارضیه) (فقط در جدول شومن)
- افرادی که دارای چوب زیر بغل بودند برای راه رفتن (فقط در جدول وارنا)
- زخمی‌ها (مکروهان)
بدین ترتیب تعداد بیماران در یک روز معین در این دو بیمارستان با یکدیگر تلاقی می‌کنند. معیار دسته بندی بیماران در جداول افراد گارد امپراتوری با دیگران متفاوت است.
تعداد کل افراد در هر روز بدین ترتیب طبقه‌بندی می‌شود:
- بیماران بدحال (نامزاج)
- مجروحان (زخمی‌ها) (مکروها)
- موارد سیفلیس (فیرانکلی)
- موارد بیماری جرب (گری) (اویوزلو)
- موارد بیمارانی که در قرنطینه به سر می‌برند (کارانتیه مانده)
این ارقام در سمت چپ جدول به عنوان ستون وضعیت کارکنان ذکر شده ثبت شده است.
عوامل زیر در محاسبه تعداد کل بیماران در هر روز در بیمارستانهای فقرا و مهاجرین منظور شده است.
- اصل و نصب بیماران
اطلاعات به صورت افقی در قسمت میانی بالای جدول نوشته شده‌اند. اطلاعات گردآوری شده در اینجا امکان نتیجه‌گیری درباره‌ی افراد مداوا شده در این بیمارستانها را فراهم می‌آورد: افراد سواره نظام (زن و مرد)، بچه‌های مدارس حرفه‌ای (هنرستانها) (ایسلاهانه) فقرای محل (زن و مرد) و مهاجرین فقیر (زن و مرد).
ارقام این بخشها با ستونهای عمودی که پنج نوع رژیم غذای روزانه را بدست می‌دهند هماهنگی دارند.
- بیمارانی که تحت رژیم هستند (پرهیز)
- بیمارانی که به اندازه 1/4 غذای معمولی باید بخورند
- بیمارانی که به اندازه 1/2 غذای معمولی باید بخورند
- بیمارانی که به اندازه 3/4 غذای معمولی باید بخورند
- بیمارانی که غذای روزانه معمولی و کامل باید بخورند
تعداد کل بیماران در هر روز مربوط به نوع بیماری می‌شد. درست مثل جداول روزانه بیمارستانهای عمومی که در اختیار نظامیان قرار گرفته بود (در استان تونا) بیماریها به دو دسته اصلی تقسیم می‌شدند داخلی و خارجی. همانطوری که در تمام اسناد تحلیل شده دیده می‌شود. آنها دارای ستونهای عمودی هستند که تعداد افراد تازه بستری شده، مرخص شده و بیماران فوت شده را بدست می‌دهند. تعداد کل زمانی محاسبه می‌شده که تعداد بیماران روز آنجا تخمین زده می‌شد.
اطلاعات راجع به میزان رژیم غذایی روزانه و تعداد افراد نظامی که تحت این رژیم غذایی قرار دارند در زیر جدولهای مربوط به بیمارستانهای افراد گارد امپراتوری داده شده است. بیماران به چهار گروه تقسیم شده‌اند:
بیمارانی که غذای کامل دریافت می‌کنند، بیمارانی که 3/4 غذای معمولی را دریافت می‌کنند، بیمارانی که 1/2 غذای معمولی را دریافت می‌کنند و بیمارانی که غذای 1/4 غذای معمولی را دریافت می‌کنند.
اما، فقط در جدول روزانه بیمارستانهای فقرا و مهاجرین است که می‌توان نظر روشنی در رابطه با چگونگی تعیین میزان رژیم غذای اختصاص یافته برای هر دسته از بیماران بدست آورد. این اطلاعات در جدول دومی که در زیر نسخه‌ی پائین جداول اصلی است نوشته شده (مثلاً بیماران تحت رژیم کامل فقط برنج می‌خورند). با اضافه شدن این اطلاعات بر تعداد بیماران در هر روز میزان مواد غذایی داده شده به هر بیمار را می‌توان بدست آورد. در مورد افراد بسیتری شده از گارد امپراتوری فقط مقدار نان را می‌توان فهمید در حالی که هیچ ذکری از مقدار برنج، گوشت، نمک، پیاز و کره که جزء رژیم غذایی بیماران بوده است و توزیع آنها در جداول ذکر شده است به چشم نمی‌خورد. البته این میزان برای بیماران، کارکنان و خدمتکاران بوده است، اما جداول بیمارستانهای فقرا و مهاجرین به بیان این تفاوت‌ها پرداخته است. علاوه بر جداول روزانه که ماتاکنون به بررسی آنها پرداخته‌ایم، ثبت خلاصه ماهانه این فعالیتها نیز انجام می‌پذیرفته اما ما به بررسی آنها نخواهیم پرداخت.

نتیجه‌گیری

این مقاله به آمار روزانه سه نوع بیمارستان در دوره صلح نظر دارد اینها عبارتند از: بیمارستانهای نظامی، بیمارستانهای عمومی که در موقع لزوم برای مدت کوتاهی مورد استفاده ارتش قرار می‌گرفت و بیمارستانهای غیرنظامی (معمولی) مثل بیمارستان غربا و مهاجرین که در قلمرو استان تونا تأسیس شده بودند. این مطالعه براساس 516 جدول اصلی که در بخش شرق کتابخانه ملی بلغارستان تحت عنوان مدرک دور ترکیه عثمانی است، صورت پذیرفته است و بررسیهای انجام شده ما را به نتایج زیر رسانده است:
1- تعداد و نوع کارکنان بیمارستان روزانه ثبت می‌شده است.
2- تعداد بیماران بستری، کسانیکه در شرف بستری شدن بودند، بیماران مرخص شده و بیماران فوت شده به طور روزانه ثبت می‌شده است.
بسته به نوع بیمارستان (برای نظامیان یا شخصی‌ها) توجه بیشتر به دسته‌بندی بیماران معطوف می‌شده است.
3- هر بیمارستانی معیارهای خود را براساس نوع بیماری بالا می‌برد و بهبود می‌بخشید.
4- اطلاعات روزانه درباره‌ی تعداد بیماران برای تغذیه آنها فراهم می‌شده است.
5- مایحتاج فراهم شده و مخارج صرف شده برای آن به طور روزانه ثبت می‌شده است.
با ارائه مدارک و منابع بیشتر می‌توان ظرفیت هر بیمارستان، تعداد متوسط بیماران بستری شده و ترخیص شده در هر روز و میزان مرگ و میر را محاسبه نمود.
این ارقام با فعالیتهای امروزه‌ی مراکز بستری بیماران قابل مقایسه است. جداول روزانه اطلاعات اضافی در مورد داروخانه، بخش، قرنطینه، رختشویخانه، حمام و غسالخانه، موجود در بیمارستانها را نشان می‌دهند.
اما هیچ‌گونه اطلاعاتی در مورد داروها و نحوه‌ی تجویز آنها در دست نیست.

پی‌نوشت‌ها:

1- کتابخانه‌ی ملی بلغارستان

منبع مقاله :
گروهی از نویسندگان، (1394) مجموعه مقالات کنگره بین المللی تاریخ پزشکی در اسلام و ایران، چاپ دوم.