بررسی جایگاه اطلاعات در امنیت‌بخشی و سلامت نظام اسلامی

مقدمه

اطلاعات و اشراف اطلاعاتی یکی از نیازهای اساسی و بنیادی و در حقیقت یکی از عوامل موفقیت سازمانهای اطلاعاتی - امنیتی است که نقش مهمی در تأمین نیازمندی‌های اطلاعاتی و عملیاتی دارد. اهمیت این مسئله در کلام امام جواد (علیه‌السلام) آمده که می‌فرماید: «من لم یعرف الموارد اعتیه المصادر» کسی که نقشه‌ها و جایگاه‌های حساس را نشناسد، در رسیدن به مقصود عاجز خواهد شد (مجلسی، 1403، ج 57، ص: 463) اشراف اطلاعاتی موجب می‌شود با کسب اخبار و اطلاعات و احاطه و اشرافیت بر موضوعات پیرامونی و پیش‌بینی حوادث و نقاط کور و غیرقابل دسترس امنیت و سلامت جامعه حاصل گردد. پس با ارایه تحلیل مناسب و حضور قدرتمند در عرصه‌های مختلف، باعث خنثی‌سازی آسیب‌ها و تهدیدها می‌شود. بنابراین این سؤال پیش می‌آید آنچه مسلم است اینست که ما با واقعیت زندگی در دنیایی که در آن اطلاعات و فعالیت اطلاعاتی بخش حیاتی را در سازماندهی روزمره و بسیاری از کارها را تشکیل می‌دهد روبرو هستیم و با هر مقیاس که بررسی شود، حجم و دامنه اطلاعات، شتابی چشمگیر داشته است (وبستر، 1384، ص: 98). پس باید گفت: جمع‌آوری یکی از حساس‌ترین و مهم‌ترین ارکان یک سازمان اطلاعاتی است که در راستای صیانت از کیان نظام به وجود آمده است. زیرا موفقیت سازمان اطلاعاتی امنیتی به عوامل بسیاری بستگی دارد و از جمله مهمترین آن‌ها برتری و اشراف اطلاعاتی در مسائل پیرامونی است که عامل مؤثری در پیشگیری، کشف و خنثی‌سازی تهدیدها به حساب می‌آید و بی‌گمان لازمه موفقیت در بحث اشراف اطلاعاتی، کسب اخبار پنهان مؤثر متناسب با اهداف و نیازمندی‌های سازمانی است.

اهمیت و ضرورت

خداوند سبحان در سوره نساء آیه 71 می‌فرماید: «یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا خُذُوا حِذْرَكُمْ؛ ای اهل ایمان سلاح‌های جنگی‌تان را برگیرید و مراقب باشید». در این آیه بیداری و مراقبت به عنوان یک الزام همیشگی به اهل ایمان توصیه شده که موضوعی قابل درک در همه زمینه‌ها به ویژه سازمان‌های اطلاعاتی برای رسیدن به اهداف و ایجاد اشراف اطلاعاتی قابل ارزیابی است. یکی از روش‌های مهم در رسیدن به اشراف و احاطه اطلاعاتی، اخبار و اطلاعاتی است که از راه جمع‌آوری پنهان کسب می‌شود. داشتن اطلاعات پنهان از نیروهای حریف و هدف، اگرچه کاری صعب و پرهزینه است. اما منبعی مهم برای اعمال قدرت است (رشیدزاده، 1383، ص: 9) در رسیدن به اشراف اطلاعاتی عوامل زیادی دخالت دارند و هر کدام به گونه‌ای اثرگذار هستند که در صورت حذف و نادیده گرفتن آن‌ها، این مهم به سرانجام نرسیده یا هزینه‌های بسیاری از طلب می‌کند و از جمله آن‌ها، عوامل انسانی است. با توجه به پیشرفت‌هایی که در فناوری اطلاعات صورت گرفته شماری بر این عقیده هستند که نقش عوامل انسانی به منظور جمع‌آوری اطلاعات در رسیدن به اشراف اطلاعاتی کم‌رنگ شده و اعتبار آن کاهش یافته است. اما براساس پژوهش‌های راهبردی متفکران علوم امنیتی، این عامل نه تنها با کاهش اعتبار روبرو نبوده، بلکه روی آوردن به آن به عنوان ابزاری برتر، مطمئن‌تر و معتبرتر از ابزارهای فنی و تصویری نمودی جدی یافته است، زیرا که هنوز هیچ یک از ابزارها، تجهیزات و امکانات فنی نتوانسته‌اند جایگزین کامل برای عوامل انسانی باشند، بلکه هر یک از آن‌ها می‌توانند در نهایت مکمل یا متمم مناسبی برای عوامل انسانی باشند. با استفاده از نیروی انسانی در سازمان‌های اطلاعاتی، نه تنها می‌توان فعالیت‌های عوامل خارجی برای جمع‌آوری اطلاعات طبقه‌بندی شده را زیر تأثیر قرار داد و از آن جلوگیری کرد، بلکه در صورت به کارگیری و هدایت عوامل، می‌توان به سرویس اطلاعاتی حریف نزدیک شد و روزنه‌های مناسبی برای نفوذ به سرویس‌های مقابل یافت.
هدف اصلی این تحقیق، تعیین نقش‌هادی عملیات جمع‌آوری پنهان در اشراف اطلاعاتی سازمان‌های اطلاعاتی امنیتی است که در این راستا، نقش‌ هادی در حوزه‌های تأمین نیازمندی خبری، اطلاعاتی، کمک به پیش‌بینی اطلاعاتی (برآورد تهدیدات)، ارتباطات، هدایت، آموزش، کمک به تولید فرصت مورد بررسی می‌شود. پرسش اصلی پژوهش این است که نقش‌ هادی عملیات جمع‌آوری پنهان در اشراف اطلاعاتی چیست؟ در این باره، پرسش‌هایی چون نقش‌ هادی عملیات جمع‌آوری پنهان در حوزه‌های تأمین نیازمندی خبری - اطلاعاتی، هدایت، آموزش، کمک به پیش‌بینی اطلاعاتی (برآورد تهدیدات)، ارتباطات و کمک به تولید فرصت نیز مورد بررسی قرار می‌گیرد.

مبانی نظری

1 -2. اطلاعات

اطلاعات یک فراورده انسانی است و بیشتر از تجربه، مشاهده، تجربه‌ی عملی، تعامل، مطالعه و تحقیق سرچشمه می‌گیرد. دانش ثبت شده، واقعیات، داده‌ها، پیام‌ها، علایم، نشانه‌ها، مفاهیم، عقاید، اظهارنظرها، بیانیه‌ها و جز آن که هر یک دارای معنایی هستند، عناصر اطلاعات می‌باشند. اطلاعات نیز دارای پاره‌ای از ویژگی‌های اساسی چون حیات، زبان و معناست (سینق، 1373، صص: 1-4). اما منظور از اطلاعات در این نوشتار عبارت است از نقشه مناسب مطالعه شده و مقبولی که برای دستیابی به اخبار گوناگون، همه ابزارها را به کار می‌گیرد و پس از دسته‌بندی و ارزیابی جهت تصمیم‌های درست در اختیار مسئولان قرار می‌دهد. به عبارت دیگر، اطلاعات، فراورده‌ای است که از جمع‌آوری و پرورش اخبار موجود به دست می‌آید (رستمی، 1378، ص: 92).

2-2. اشراف اطلاعاتی

اشراف، در فرهنگ فارسی عمید به مفهوم بلند شدن، بالا برآمدن و از بالا به زیر نگریستن (عمید، 1386، ج 1، ص: 188). در اصطلاح به معنی تسلط کامل بر آنچه که در حال وقوع است یا در آینده به وقوع خواهد پیوست، به کار می‌رود. اشراف اطلاعاتی حالت اکتسابی است که به وسیله ایجاد میت نسبی در اطلاعات، از مزیت رقابتی حاصل می‌شود (دیوید آلبرت، 2001). اشراف اطلاعاتی نتایج سلسله فعالیت‌هایی است که با آن آگاهی‌ها و بینش تصمیم‌گیران و دولتمردان نسبت به اوضاع و احوال و جزئیات مسائل افزایش یافته و آن‌ها را در کسب یا تبیین مواضع قدرت کمک می‌کند (ثمیری، 1389، ص: 126).

3 -2. نظام اسلامی

«نظام» برگرفته از نظم، و نظم به معنای «تألیف»، «مرتب کردن»، «سر و سامان دادن»، «به رشته درآوردن و «سرودن شعر» است (جعفرپیشه، 1389، ص: 63). یکی از اهداف هر حکومتی در مرحله نخست، حفظ حریم عمومی و پایداری نظم و انضباط در آن است. از اینجاست که بین مفهوم نظم و نظام پیوندی ناگسستنی وجود دارد. نظام در اصطلاح عام به مجموعه‌ای از عناصر و آحاد گفته می‌شود که با ایجاد روابط متقابل، کلیت واحدی را به وجود می‌آورند. حفظ نظام در اصطلاح فقها عبارت است از: حفاظت و اجرای نظری و عملی از استقرار سیادت و حاکمیت اسلام و اداره شئون مجتمع به گونه‌ای که نیازهای مادی و معنوی آن به قدرت امکان مهیا شود و روابط و مناسبات داخلی و خارجی تنظیم شود (شمس الدین، 1374، ص: 440).
واژه نظام در فقه اسلامی در سه معنای: نظام کلان اجتماعی، بیضه اسلام و حکومت اسلامی به کار رفته است که مسأله حفظ نظام در هر یک از این معنای به عنوان یکی از کانون‌های توجه فقها در تبیین مسائل فقهی و افتاء بوده که گاهی، از باب ضرورت - یعنی ضرورت حفظ نظام - به عنوان حدوث یک عنوان ثانوی، به صدور حکم ثانوی و ولایی انجامیده و گاهی علت و دلیل حکم شرعی و مستند احکام اولیه قرار گرفته است (جعفری هرندی، 1392، شماره 33).

4 -2. امنیت و سلامت

امنیت از مقوله‌هایی است که در عین سادگی، روانی و روشنی که به ذهن می‌رسد، اختلاف آرا و انظار در آن به روشنی دیده می‌شود. می‌توان امنیت را گسترده و دربر گیرنده‌ای به کار برد که شامل صلح، آزادی، اعتماد، سلامتی است. و به شرایط دیگری اشاره کرد که فرد و یا گروهی از مردم احساس آزادی از نگرانی، ترس، خطر و تهدیدات ناشی از داخل و خارج را داشته باشند. همچنین می‌توان آن را نگهداری از شیوه زندگی پذیرفته شده مردم دانسته که با نیازها و آرمان‌های مشروع مردم سازگار است. امنیت شامل فارغ بودن از حمله نظامی با فشار، آزادی از انهدام داخلی و رهایی از زوال ارزش‌های سیاسی، اقتصادی و اجتماعی است.
به تعبیر دیگر، امنیت و سلامت جامعه و ملت در یک مفهوم عینی به نبود تهدیدها نسبت به ارزش‌های اکتسابی گفته می‌شود و در یک مفهوم ذهنی، براساس نبود دلهره و نگرانی از به خطر افتادن ارزش‌ها و توانمندی‌های بایسته گفته می‌شود. در فرهنگ قرآن، امنیت از یک مفهوم گسترده و دربرگیرنده، متوازن و ژرف برخوردار است که شامل تمام حوزه‌های زندگی انسان (مادی و معنوی، فردی و اجتماعی، داخلی و خارجی، سیاسی و اقتصادی) می‌شود.
امنیت در مفهوم قرآنی آن در سایه تقوا، توکل، احترام به حقوق دیگران، اجرای قسط و عدالت، برابری و برادری، دفاع و حمایت از مظلوم و محروم، برخورد با مفسد و مجرم، دفع فقر و مسکنت، تأمین معیشت و رفاه، حفظ آزادی‌های مشروع مردم و حاکمیت سنجه‌های انسانی و الهی امکان‌پذیر است. قرآن مقوله امنیت را در مورد گوناگونی طرح کرده، اهمیت و ضرورت آن را به عنوان سنگ زیرین مؤلفه‌های تکامل انسان معرفی می‌کند. تأکید و توجه قرآن به مقوله امنیت خود گویای این واقعیت است که رشد، توسعه و شکوفایی در تمام حوزه‌های زندگی جز در سایه امنیت و آرامش امکان‌پذیر نخواهد بود.
تعطیل کردن سیستم اطلاعاتی در برخی موارد و با برخی محذورات، نیازمند از هم‌گسیختن نظام جامعه، آشوب و هرج و مرج، ناامنی و غارت و از دست رفتن همه ارزش‌هاست. بی‌شک در برخورد با چنین پیامدی، هیچ‌کس در لزوم پذیرش ضایعات محدودی مانند ارتکاب غیبت، تجسس و... در مورد خاص و به حسب ضرورت، شک ندارد تا مصالح عمومی محفوظ بماند. نظام و اداره جامعه، ضرورتی است که بی آن همه شؤونات جامعه انسانی مختل شده و نبود آن، زندگی اجتماعی بشر را با بن بست روبه‌رو می‌سازد. از این رو، از دیدگاه اسلام، حفظ نظام واجب است و در وجود یک نظام، هر چند فاسد و ناشایست، بهتر از نبود آن دانسته شده است.
نظام امنیت در جامعه، مرهون وجود تشکیلات امنیتی است که مراقب تحرکات عوامل افساد و تخریب، و مجرمان باشد و تدابیر لازم را در این زمینه به هنگام و با شتاب اجرا کند، بنابراین، هر اقدام مثبتی، پیامدهایی دارد، چنان که داروی مفیدی که به نوعی مصرف آن زیان‌آور است. اما مصلحت مهمتر اقتضا می‌کند که در هر کوی و برزنی به جست‌وجوی آن پرداخت تا یک بیماری و درد، به وسیله آن تسکین یابد. این بخش را با روایتی از زید بن ارقم درباره ضرورت اطلاع‌رسانی و اجرای وظیفه بسیج اطلاعاتی به پایان می‌بریم:
"زید بن ارقم گوید: هنگامی که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) حضرت علی (علیه‌السلام) را در غدیر خم به جانشینی خود معرفی و رسالت خویش را ابلاغ کرد، من به خیمه خودم رفتم. در کنار خیمه‌ام سه نفر قریشی اقامت داشتند و حذیفه‌ی بن یمان نیز در خیمه من بود. همین‌گونه که در خیمه نشسته بودیم، شنیدیم که یکی از افراد خیمه مجاور می‌گوید: قسم به خدا، پیامبر نادان است، اگر فکر کند که پس از او کار خلافت به علی (علیه‌السلام) سپرده می‌شود! دیگری گفت: آیا او را نادان می‌خوانی، او مجنون است، و سومی گفت: چه نادان و چه مجنون، سرانجام آنچه او گفته، تحقق نمی‌یابد. حذیفه از این سخنان (کفرآمیز) به خشم آمد و گوشه خیمه را بالا زد و گفت: این گونه گستاخانه سخن می‌رانید، در حالی که پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) در بین شماست و وحی (از راه پیامبر) بر شما نازل می‌شود. به خدا قسم، او را از سخن شما آگاه می‌کنم. آنان با عجز و التماس گفتند: ای بنده خدا تو اینجا بودی و سخن ما را شنیدی؟! بر تو لازم است که به خاطر حق همسایگی (!) آنچه را شنیدی، پنهان کنی، چرا که همسایه، امانتدار اسرار همسایه است. حذیفه گفت: اینجا از مواضع حق همسایگی و امانتداری نیست. اگر این سخن را پنهان کنم، به خدا و پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) خیانت کرده‌ام. آنان (که موضع محکم حذیفه را دیدند) گفتند: هر کار می‌خواهی بکن! ما به پیامبر می‌گوییم که ما نگفته‌ایم و تو به ما تهمت می‌زنی و پیامبر یک نفر را تصدیق نمی‌کند و سه نفر را تکذیب! حذیفه گفت: اگر من وظیفه‌ام را در برابر خدا و رسول انجام دهم، دیگر برایم فرقی نمی‌کند که تأیید شوم یا تکذیب. شما هم هرچه می‌خواهید، بگویید. سپس حذیفه خدمت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) شرفیاب شد و گزارش را تقدیم کرد، در حالی که علی (علیه‌السلام) در کنار آن حضرت بود. پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) قاصدی نزد آنان فرستاد و آنان را فراخواند و به آنان گفت: چه گفته‌اید؟ آنان گفتند: قسم به خدا، ما چیزی نگفته‌ایم و اگر گزارشی به شما داده شده است، ما آن را تکذیب می‌کنیم. اینجا بود که فرشته وحی بر پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) نازل شد. و آیه‌ای را بر پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) قرائت کرد: به خدا سوگند می‌خورند که نگفته‌اند، در حالی که به قطع آن سخنان کفرآمیز را گفته‌اند؛ و پس از اسلام آوردنشان کافر شده‌اند." آری! هرگاه مصلحت اسلام و آبروی دین در میان باشد، دیگر رعایت مصلحت غیر، نابخردانه، بلکه نشانه بی‌تعهدی در برابر ارزش‌های دینی است.

اطلاعات و امنیت در اسلام

اطلاعات و امنیت و سلامت‌بخشی به جامعه از امور ضروری در دین مبین اسلام است که مورد بحث اندیشمندان اسلامی قرار گرفته و از سوی دیگر در سیره نبوی و نیز مطالعه تاریخ سایر ائمه (علیهم‌السلام) مشاهده می‌شود که این موضوع برای دفاع از کیان سرزمین اسلام مورد تأکید قرار گرفته است. محور فعالیت‌های معصومان این بود که جامعه سالم در دست مدیران سالم است. از این رو، امام علی (علیه‌السلام) راه رشد و کمال جامعه اسلامی را در سلامت امت اسلامی و کارگزاران نظام اسلامی می‌داند، که اگر سالم و پرتلاش باشند، در آینده کشور اسلامی نقش تعیین کننده خواهند داشت. اما اگر دچار انواع کاستی‌ها گردند و تفرقه و جدائی رشته‌های وحدت آن‌ها را ریشه‌کن سازد، و پیوند امت با رهبر قطع شود، جامعه آفت‌زده نمی‌تواند به سعادت و رستگاری رسیده، همواره راه کمال بپیماید.
امام علی (علیه‌السلام) در خطبه 25 نهج‌البلاغه می‌فرماید:
"وَإِنِّی وَاللَّهِ لَأَظُنُّ أَنَّ هَؤُلَاءِ الْقَوْمَ سَیُدَالُونَ مِنْكُمْ بِاجْتِمَاعِهِمْ عَلَى بَاطِلِهِمْ، وَتَفَرُّقِكُمْ عَنْ حَقِّكُمْ، وَبِمَعْصِیَتِكُمْ إِمَامَكُمْ فِی الْحَقِّ، وَطَاعَتِهِمْ إِمَامَهُمْ فِی الْبَاطِلِ، وَبِأَدَائِهِمُ الْأَمَانَةَ إِلَى صَاحِبِهِمْ وَخِیَانَتِكُمْ، وَبِصَلَاحِهِمْ فِی بِلَادِهِمْ وَفَسَادِكُمْ. فَلَوِ ائْتَمَنْتُ أَحَدَكُمْ عَلَى قَعْبٍ لَخَشِیتُ أَنْ یَذْهَبَ بِعِلَاقَتِهِ، سوگند بخدا می‌دانستم که مردم شام بزودی بر شما غلبه خواهند کرد. زیرا آن‌ها در یاری کردن باطل خود، وحدت دارند، و شما در دفاع از حق متفرّقید، شما امام خود را در حق نافرمانی کرده و آن‌ها امام خود را در باطل فرمانبردارند. آن‌ها نسبت به رهبر خود امانتدار و شما خیانتکارید، آن‌ها در شهرهای خود به اصلاح و آبادانی مشغولند و شما به فساد و خرابی (آنقدر فرومایه‌اید) اگر من کاسه چوبی آب را به یکی از شماها امانت دهم می‌ترسم که بند آن را بدزدید."
دفاع از منافع ملی موجب می‌شود تا کشورها در بعد بین‌المللی بر دفع تهدیدات و توسعه محیط امنیتی خود همت گمارند. به همین جهت نقش سرویس‌های اطلاعاتی در انواع مختلف حکومت اسلامی و شناخت لازم از ابعاد پیدا و پنهان پدیده‌های داخلی و بیرونی و ارایه آن به سیاست‌گذاران حکومت اسلامی به منظور تشخیص مصالح جامعه در موضوعات زیر تصمیم است (هاشمی، 1381، ص: 5).
مفهوم امنیت در اسلام، در قالب مجموعه‌ای است که ابعاد مختلف سیاسی، اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی، قضائی، انسانی و مانند آن‌ها را دربرمی‌گیرد، در فرهنگ اسلامی بحث امنیت اجتماعی و ابعاد گوناگون و ساز و کار آن مورد تأیید و تأکید قرار گرفته است و اصولی مانند نظم و انضباط، امنیت عمومی و فردی و خانوادگی و فرهنگی و سیاسی، حاکمیت نظم و قانون، مبارزه با متخلفان و عوامل توطئه‌گر، اجرای قوانین حدود و دیات و قصاص، مبارزه با اراذل و اوباش و متجاوزان به حقوق دیگران، پیشگیری‌های کیفری و ضوابط حقوقی و کیفری، ایجاد فضای سالم اجتماعی و صلح و آرامش، امنیت اقتصادی، بهداشتی، زیست محیطی و قضایی از مسایل مهم و سرنوشت‌ساز هر جامعه قلمداد شده که نسبت به موضوع‌های یاد شده، مقررات حیات‌بخش جهت پیشگیری، کاهش و درمان در معارف اسلامی و فرهنگ علوی ارائه شده و بر حفظ حقوق افراد و جامعه و دولت و برقراری روابط سالم همراه با آزادی و آگاهی و عدالت تأکید شده و قوانین کیفری اسلام و دستگاه قضایی و حکومتی، و نیز برنامه‌های ترتیبی و دینی و اجتماعی برای تحقق و اجرای آن وضع شده است.

اطلاعات و امنیت اجتماعی

همزمان با به وجود آمدن دولت - ملت و گسترش کارویژه‌های آن، امنیت ملی به عنوان یکی از مهمترین کارویژه‌ها در دستور کار دولت‌ها قرار گرفت، به گونه‌ای که اکثریت قریب به اتفاق تحلیلگران بر این باورند که ماهیت وجودی دولتها به تأمین امنیت داخلی و خارجی آن‌ها و چگونگی تعریف، بسط و گسترش مفهوم امنیت ملی گره خورده است (خلیلی‌پور و نورعلی‌وند، 1391، شماره 2).
نقش فعالیت‌های اطلاعات در هر جامعه‌ای تعیین کننده و روشنگر است. چنانچه یک ملت یا حکومتی از دستگاه اطلاعاتی کارآمد و موفق و مردمی برخوردار باشد، می‌تواند بسیاری از توطئه‌ها، تهدیدها و بحران‌ها را پیشگیری کند و اجازه ندهد بر اثر نفوذ و وسوسه دشمنان، اعتماد عمومی سلب شود یا جامعه دچار نابسامانی و آشفتگی شود یا راه برای نفوذ و توطئه دشمنان هموار گردد. چنانچه حصارهای اطلاعاتی و امنیتی یک ملت و حکومت ضربه بخورد، راه برای دشمنان وحدت و استقلال جامعه بازمی‌گردد و نیروهای فتنه‌گر می‌توانند با جوّسازی و تشنج‌آفرینی بستر را برای اهداف خود و سلطه ایادی شیطانی آماده سازند.
مقابله با تهدیدات و نفوذی‌ها و سازمان‌های جاسوسی، هشیاری در برابر عملیات روانی دشمن، آگاهی به تهاجم فرهنگی و ارتباطی دشمن، از حساس‌ترین و مهم‌ترین مسایل مربط به امنیت، استقلال، حفظ هویت و شخصیت امت اسلامی و تأمین منافع و مصالح و امنیت ملی است. چنانچه تأکید دارند که از نظر عقل وظیفه اصلی سازمان‌های اطلاعاتی، مواظبت از سلامت کشور و اجتماع آن است. از آنجا که سلامت هر جامعه همواره در معرض آلودگی‌ها و تهدیدات درونی و نفوذی است، برای حفظ سلامت و پیشگیری از آلودگی‌ها نیازمند سیستمی هستیم که با دقت زیاد از نفوذ آفت‌ها به داخل جامعه جلوگیری کند و نیز با تشخیص و شناخت آفت‌های درونی، زمینه‌های علاج به موقع و سلامت جامعه را فراهم سازد (سیدپور، 1389، شماره 3768).
تجربه نشان داده در جامعه انسانی کمتر کاری با نظم انجام می‌گیرد، مگر آن که اطلاعات لازم و کافی از جوانب مختلف آن کار در اختیار باشد. از این نظر میزان توان اتخاذ تصمیم بهینه در جوامع پیشرفته بستگی به عواملی دارد که از جمله مهم‌ترین آن عوامل در اختیار داشتن مستندات اطلاعاتی کشف شده درست و به هنگام است. در واقع هنگامی در جهت تأمین منافع ملی توانمند به برنامه‌ریزی هستیم که سازمان‌های اطلاعاتی در زمینه امکانات بالقوه و بالفعل داخلی و خارجی تدابیر حفاظتی و امنیتی را به گونه مطلوب انجام داده باشند. در هر جامعه‌ای که توان سیستم اطلاعاتی و امنیتی بالاتر و اطلاعات بیشتری وجود داشته باشد، قدرت تصمیم‌گیری نیز افزایش می‌یابد و با انجام برنامه‌ریزی‌ها شرایط زندگی بهتری فراهم می‌شود. نقش و وظیفه سازمان اطلاعات همچون چراغی برای روشن کردن نقاط تاریک در تصمیم‌گیری صریح و بی‌ابهام است.

نظام سیاسی و ضرورت حفظ آن در اسلام

عقل سلیم و شرع مقدس نیز هر دو بر این حکم می‌کنند که لازم است مصالح عمومی کشور و مردم بر آزادی‌های فردی ترجیح داده شود. چنان که طبق داوری عقل و شرع، اهتمام به «حفظ نظام مسلمین» از واجبات مهم است. فقها به لزوم «حفظ نظام» استناد کرده‌اند و ابعاد عقلی موضوع را در سطح صیانت هویت و سلامت اجتماع طرح ساخته‌اند؛ از جمله مرحوم خویی (رحمةالله علیه) و میرزا جواد تبریزی (رحمةالله علیه) به آن تصریح کرده‌اند (افتخاری و صادقی، 1391، شماره 4).
فقیهان امامیه وجوب حفظ نظام از هرج و مرج و آشفتگی را از روایات استنباط کرده‌اند، چنان که درباره برخی شغل‌ها که برپایی نظام و حکومت وابسته به آنهاست، فتوا به وجوب کفایی داده‌اند. همان‌گونه که امام خمینی، اسلام را مصداق امنیت در رویکرد نظری و جمهوری اسلامی را مصداق آن در رویکرد اجرایی و عملی می‌دانند و حفظ و مراقبت از آن را مترادف با اسلام معرفی می‌کنند. امام خمینی در مقام رهبر و حاکم اسلامی، امنیت را در سه سطح داخلی، منطقه‌ای (جهان اسلام) و بین‌المللی (مظلومان و مستضعفان جهان از هر دین و ملت)، توزیع و پراکنده می‌سازد تا توان تدافعی آن را در مرحله اول و قدرت تهاجمی آن را در مرحله دوم فراهم سازد. امام در رویکرد جهانی‌سازی اسلام ناب و تشیع علوم، سعی دارد با توزیع قدرت و امنیت، استکبار و ایادی شیطان را محدود و اقدام آنان را در هر سطح مهار سازد. بنابراین، امنیت در نگاه امام، جنبه‌ای عقیدتی و مهم‌تر از آن هویتی پیدا می‌کند که مبانی آن برگرفته از اسلام است و طرفین درگیر در تمام سطوح، دو دسته الهی و طاغوتی، مستضعف و مستکبر است و این مرز از داخل مرزهای جغرافیایی واحدی به نام ایران آغاز و تا تمامی نقاط این عالم و هر جا که چنین دوگانگی وجود داشته باشد، کشانده می‌شود (امیرخانی، 1390، شماره 54).
امام برخلاف بسیاری از دیگر مکاتب امنیتی، امنیت را اصل اساسی می‌داند و می‌پندارد که دامنه موضوعیت آن از نفس انسان و تضاد جنود شیطانی با رحمانی آغاز و مصادیق دیگر آن تا عینیات اجتماعی و به ویژه، روابط میان بازیگران نظام بین‌المللی بسط پیدا می‌کند. این گستردگی موضوعیت است که تمامی جنبه‌های مادی و معنوی را دربرمی‌گیرد و مبارزه‌ای همه جانبه و بی وقفه را ترسیم می‌کند که پیروز حقیقی آن به آرامش می‌رسد و مغلوب آن همواره در ناامنی است. بنابراین، امنیت در گفتمان امام خمینی مترادف با آرامش است.
امام خمینی (رحمةالله)، به ضرورت تشکیل حکومت اسلامی تأیید دارد و معتقد است «حفظ نظام» و سامان بخشیدن به نظام اجتماعی جامعه را متوقف بر تشکیل حکومت اسلامی دانسته‌اند و از وجوب «حفظ نظام» و حرمت اخلال به آن، وجوب تشکیل حکومت اسلامی را نتیجه گرفته‌اند. بنابراین از دیدگاه امام (رحمه الله)، حفظ نظام اسلامی به معنای حفظ اسلام است. از دیدگاه ایشان هدف همه انبیا از اول تا آخر حفظ دین خدا و کلمه حق بوده است و در این راه خودشان را نیز فدا کرده‌اند؛ بنابراین حفظ نظام اسلامی حتی از «حفظ یک نفر - ولو امام عصر باشد - اهمیتش بیشتر است؛ برای این که امام عصر هم خودش را فدا می‌کند برای اسلام.
امام (رحمةالله) وجود اسلام در نزد ملت ایران را یک ودیعه الهی می‌دانند که برای تربیت و تعالی خود افراد کاربرد دارد. به بیان ایشان اسلام امروز «امانتی است که ما از دست رسول الله اخذ کردیم و لازم است که او را حفظ کنیم.» و از آنجا که حفظ این ودیعه الهی در گرو حفظ جمهوری اسلامی است. بنابراین حفظ جمهوری اسلامی یک واجب عینی و اهم واجبات دنیا است (امیرخانی، 1390، شماره 54).
افزون بر حفظ اسلام، معرفی درست آن به عنوان الگوی توسعه و تعالی مسلمانان و بلکه جهانیان، یکی دیگر از اهداف مهم انقلاب اسلامی است. به بیان حضرت امام خمینی اگر ما در این راه کم‌ کاری کنیم و در شرایطی که دوست و دشمن به نظام اسلامی چشم دوخته‌اند، اسلام را ناکارآمد جلوه دهیم، دچار شکستی شده‌ایم که جبران‌ناپذیر است. بر همین اساس مقام معظم رهبری می‌فرمایند: «همت ملت ایران باید این باشد که به نقطه‌ای برسد که همه رفتارهای او، حرکات او، محصولات فکری او، در دنیای اسلام به صورت یک مرجع مسلم و متقن، مورد مراجعه ملتها قرار بگیرد؛ متفکران ملت‌ها، روشنفکران ملت‌ها راه را پیدا کنند؛ این مسئولیت تاریخی ملت ایران است و این راهی است که طبیعی در مقابل ماست؛ باید این راه را به درستی طی کنیم.» (بیانات رهبری در دیدار جمعی از معلمان سراسر کشور 15 /02 /1389). مسلم است که برای اثبات کارآمدی اسلام و ارائه آن به عنوان الگوی برتر زندگی سیاسی اجتماعی، نخستین گام حفظ نظام اسلامی است.

نقش اطلاعات در حفظ نظام سیاسی

نخستین فلسفه وجودی جامعه اطلاعاتی نیز دادن آگاهی یا اطلاعات نهایی یا فراورده‌های اطلاعاتی به سیاست‌گذاران هنگام لازم و ضروری است. این اطلاعات نهایی، تصمیم‌گیران را قادر می‌سازد تا در جهت دفع تهدیدات و کسب منفعت و استفاده از فرصت‌های موجود و پیش آمده، دست به تصمیمات درست و پذیرفته شده بزنند (رمضانی، 1392).
اطلاعات مفید و مطلوب، کلید پیشگیری حملات به یک نظام است. اطلاعات انسانی باید مکمل اطلاعات فنی باشد. تافلر در کتاب معروف خود بنام «جنگ و ضد جنگ» به نقل از کنت دمرانش در اهمیت اطلاعات و جمع‌آوری انسانی می‌نویسد: «جاسوسی دقیق [جمع‌آوری انسانی] از سوی اشخاص، می‌تواند حیاتی‌تر از مهماتی باشد که هدایت شده است. (تافلر، 1370، ص: 222). جهان در عصر جدید شاهد دگرگونی عظیمی در بخش علوم و فنون مربوط به اطلاع‌رسانی قرار دارد. کشورها و مردمی که بتوانند در جریان این انقلاب بزرگ از فرصت‌ها بهره ببرند و ابتکار عمل و تحرک کافی داشته باشند، آینده را در اختیار خواهند داشت و در رقابت‌های جهانی آینده نقش هدایت کننده استراتژیک ایفا خواهند کرد. از این رو، برخی معتقدند اشراف اطلاعاتی اولین و مهم‌ترین عامل امنیت است و جایگاه محوری اطلاعات در رقابت‌های قدرت‌های بزرگ روز به روز از اهمیت بیشتری برخوردار خواهد شد. قدرت یا ضعف توان اطلاعاتی است که سرنوشت کشورها را تعیین می‌کند و بزرگترین معیار هماهنگ کننده توان جامع و فراگیر در رقابت‌های بین‌المللی خواهد بود (امیدوارنیا، 1381، صص: 83-76). امروزه حتی کشورهای جهان سوم نیز احساس می‌کنند که ارکان حکومتشان کامل نخواهد بود، مگر این که سازمان مخفی [جامعه اطلاعاتی] خود را به وجود آورند.
هدف غایی فعالیت‌های اطلاعاتی در جامعه، رساندن محیط به یک وضعیت عاری از تهدید و آسیب که در آن دولت و مردم فعالیت‌های مختلف سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و... را بدون هیچ دغدغه‌ای انجام دهند. وجود جامعه اطلاعاتی در تمام کشورها مؤید این نکته اساسی است که تهدید همیشه وجود دارد و زمان، آبستن حوادث است؛ یعنی دشمن همیشه مترصد فرصت است تا هر ابزاری دست به خرابکاری به شیوه‌های مختلف نفوذ و جاسوسی و... زده و امنیت را در سطوح مختلف فردی، محلی، ملی و... مورد تهدید قرار دهد؛ پس باید دشمن را شناخت و همچنین توان خودمان را هم بشناسیم در این صورت امنیت هرگز مورد تهدید واقع نخواهد شد (کی، 1358، ص: 244).
بهره‌گیری از اطلاعات برای اتخاذ تدابیر صحیح در اجرایی کردن برنامه‌ها موجب کاهش هزینه‌ها و خسارات احتمالی خواهد شد و این امر خود حکم عقل است که در جریان پیشرفت امور و اجرایی برنامه‌ها اندیشه و تدبیر [اطلاعات] برتر از نیرو و امکانات و تجهیزات عمل می‌کند (رمضانی، 1392). اطلاعات و شناخت محیط به عنوان کمک اصلی یک مدیر و فرمانده برای برخورد با پدیده‌های پیرامونی است. هر چند این تدابیر و اطلاعات در ارتباط با میزان توانایی برای بازداشتن دشمن از حمله یا میزان نفوذ او، یک امر حدسی است؛ اما باید با احاطه اطلاعاتی آمادگی دائمی حفظ شود (بوفر، 1369، ص: 142). زیرا شناخت درست و کامل نتیجه‌اش صحت و سلامت عمل، و عمل بدون شناخت کافی، ارزش ندارد. با توجه به اهمیت امنیت در نظام‌ها، جامعه اطلاعاتی سعی می‌نماید با اشراف نسبت به تمام رخدادهای پیرامونی، پدیده‌های امنیتی از قبیل تهدیدات و آسیب‌ها را زیر نظر داشته باشد.

ابعاد و وجوه امنیت و سلامت جامعه

فلسفه وجودی و هدف اصلی فعالیت سازمان‌های اطلاعاتی، پیشگیری از غافلگیری در عرصه‌های مختلف نظامی، سیاسی، اقتصادی و اجتماعی است. یکی از وظایف سازمان‌های اطلاعاتی، پیش‌بینی بحران‌های اجتماعی در داخل و خارج از کشور و هشداردهی به سیاستگذاران و تصمیم‌گیران برای پیشگیری از غافلگیری راهبردی است. سازمان‌های اطلاعاتی کشورهای غربی که داعیه مدیریت تحولات جهانی را دارند، از چند دهه گذشته نیاز به پیش‌بینی علمی پدیده‌های اجتماعی مانند بی‌ثباتی سیاسی را احساس کردند. آن‌ها دریافتند که وقوع بی‌ثباتی سیاسی در کشورهای مختلف جهان، می‌تواند منافع ملی آنها را زیر تأثیر قرار دهد (محمدی لرد، 1391، شماره 56). اگر دولت به عنوان ماشین در نظر گرفته شده است، بخش‌های مختلف آشکار و پنهان آن بایستی به هم ارتباط داشته و شناختی از کارویژه‌های هم داشته باشند تا بتوانند به عنوان سیستم، خروجی مطلوب تولید کرده و بازخورد درست دریافت کند. شناخت نهادهای آشکار و پنهان حکومت از هم، سبب آسانی در گردش مؤثر چرخه اطلاعات می‌شود. به بیان دیگر، در صورت وجود ارتباط و شناخت متقابل، سازمان‌های دولتی با توجه به امکانات و مقدورات سازمان‌های اطلاعاتی، نیازهای خود را تدوین و در اختیار سازمان اطلاعاتی قرار می‌دهند (محمدی لرد، 1390، شماره 56).

1 -7. تهدیدات و چالش‌های پیش رو

تهدیدهای امنیتی تنها نظامی نیست، بلکه مسائل زیست محیطی، فقر جهانی، مهاجرت و به تازگی تهدیدهای سایبری بیش از تهدیدهای نظامی، امنیت دولت‌ها را به خطر انداخته است. بحث درباره تهدیدهای سایبری اثر گرفته از انقلاب دایمی اطلاعات می‌باشد که برآمده از پویایی انتشار اطلاعات و تکنولوژی‌های ارتباطات در همه جنبه‌های زندگی انسان است. همان‌گونه که قدرت ملی امروز از قدرت اطلاعات برمی‌خیزد، یکی از مهمترین بخش‌های امنیت ملی نیز از امنیت و حفاظت از اطلاعات برمی‌آید. مفهوم امنیت ملی سنتی، به معنای نبود تهدید علیه ارزش‌های حیاتی کشور نیز در حال تغییر است. آسیب وارد شدن از محل دستکاری در زیرساخت‌های اطلاعاتی ممکن است از نظر مالی و جانی بیشتر از آثار برخی جنگ‌ها باشد. بر پایه نگرش سنتی، دولت‌ها به تضمین بقای خود و تأمین امنیت نظامی‌شان، اهمیت بسیاری می‌دهند. در عین حال، باید توجه داشت که دولت‌ها امروزه ناچارند ابعاد جدیدی از امنیت را در نظر بگیرند از جمله امنیت سایبری که در ارتباط مستقیم با امنیت ملی کشور است. امروزه دیگر نمی‌توان امنیت ملی را منحصراً در ارتباط با مرزهای خارجی و حفاظت از جان شهروندان با نیروهای نظامی تعریف کرد (خلیلی‌پور و نورعلی‌وند، 1391، شماره 2). بنابراین باید توجه داشت که در قرن بیست و یکم دولت‌ها و جامعه اطلاعاتی وابسته به آن‌ها با تهدیدی جدی به نام گستردگی اطلاعات مواجه هستند.

2 -7. ضرورت دشمن‌شناسی در حفظ نظام اسلامی

دشمنان خارجی بخشی از نیروهای ضد مردم‌سالاراند که ممکن است در دوره تثبیت، مانع تحکیم نظام شوند، سازمان‌های اطلاعاتی از راه تولید شناخت از نیات، انگیزه‌ها و کنش‌های احتمالی دشمنان خارجی نظام‌های نوپای مردم‌سالار، می‌توانند در طراحی واکنش‌های مناسب در برابر دشمنان خارجی به رهبران مردم‌سالار کمک کنند. تحریکات دشمنان خارجی ممکن است به وسیله ایادی داخلی و عوامل نفوذی و جاسوسان آنان در داخل کشور انجام شود که برای مقابله با آن باید پیشگیری‌های لازم صورت پذیرد. همچنین اخلال‌گران و مفسدانی که به دنبال منافع شخصی و نامشروع خود هستند و یا صاحبان مکتب‌های انحرافی و ضد ارزشی نیز بخشی از تهدیدات نظام است که ضروری است با ابزارهای اطلاعاتی نسبت به این تهدیدات نیز هوشیار بود.

3 -7. اطلاعات بسان ابزار تشخیص مصلحت حکومت

نقش اطلاعات در کشورداری یکی از موضوعات اساسی در مطالعات اطلاعاتی و علوم سیاسی است. اطلاعات در نظام‌های مردم سالار ابزاری در خدمت تشخیص مصالح کشور و تثبیت رویه‌ها، قواعد و ارزش‌هاست. تأمین امنیت داخلی و اجتماعی برای هر کشوری از اهمیت خاصی برخوردار است. در داخل هر کشور عناصری هستند که منافعشان با حکومت و سیاست داخلی کشور مغایر است و سعی می‌کنند نظام موجود کشور را حذف کرده و از بین ببرند. این نوع امور که با موضوع براندازی ارتباط دارد و با حمایت عناصر خارجی تقویت می‌شود، مستقیم امنیت ملی یک کشور را به خطر می‌اندازد. بنابراین باید در هر کشوری سازمانی وجود داشته باشد تا بتواند نخست؛ از نقسه کشورهای بیگانه علیه خود مطلع شود. دوم؛ توانمند باشد تهدیدات داخلی و خارجی را پایش کرده و سوم؛ از موجودیت واحد سیاسی حراست کند.
در نظام مردم‌سالاری دینی که کسب و توزیع قدرت و اداره امور کشور در آن براساس روش‌های مردم‌سالارانه با هدف تأمین مصلحت عموم مردم و در چارچوب شرع مقدس اسلام انجام می‌شود، هر نوع کنشی باید بر پایه قواعد مردم‌سالارانه و در حدود شرع مقدس اسلام انجام شود و کنش‌های اطلاعاتی و کنش‌گران مرتبط با آن نیز از این اصل مستثنا نیستند (میر محمدی و محمدی لرد، 1393). براساس مفهوم‌پردازی بومی از مردم‌سالاری دینی، مهم‌ترین کارکرد حاکم اسلامی تشخیص مصلحت عامه و اداره عادلانه امور است. منظور از مصلحت «چیزی است که خیر و صلاح شخص، گروه یا جامعه در آن باشد. مصلحت به معنای منفعت است و منفعت هر چیزی است که در آن سود یا فایده باشد.» (آقابخشی و افشاری، 1386، ص: 232). از دیدگاه کشورداری نیز مصلحت عبارت است از تدبیری که دولت اسلامی به منظور رعایت منافع مادی و معنوی جامعه اتخاذ می‌کند (هاشمی، 1381، ص: 5). بنابراین می‌توان گفت مصلحت عبارت از خیر و نفعی (مادی و معنایی) است که متوجه عموم شهروندان می‌شود.

4 -7. اطلاعات بسان ابزاری برای تحکیم مردم‌سالاری دینی

یکی از موضوعات مهم در بحث بر سر مردم سالاری «تثبیت و تحکیم نظام مردم‌سالار» پس از شکل‌گیری آن است. در واقع، تجربه بشری در دهه‌های اخیر نشان می‌دهد تحقق گذار از نظام غیر مردم‌سالار به نظام مردم‌سالاری، مستلزم پایداری و بقای رویه‌ها و ارزش‌های مردم‌سالارانه پس از فروپاشی نظام‌های غیردموکراتیک پیشین است (لفت ویک، 1384، ص: 124).
سازمان‌های اطلاعاتی به دو راه بر متغیر مشروعیات اثر می‌گذارند:

اول:

نهادهای اطلاعاتی چونان بخشی از حکومت، می‌توانند با رعایت قواعد پایه‌ای مردم‌سالاری و قواعد دینی و به عبارتی، عمل در چارچوب قوانین، چهره‌ای قانونمند از سرویس اطلاعاتی به عنوان بخشی از نظام اجرایی کشور ارائه کنند و در نظر افکار عمومی تصویری مثبت، قانونی و مردمی از حکومت به وجود بیاورند.

دوم:

نهادهای اطلاعاتی با نظارت بر عملکرد کارگزاران و نهادهای نظام و تضمین حسن اجرای امور از آنان، می‌توانند رضایت‌مندی شهروندان و افکار عمومی از کارآمدی نظام اجرایی کشور را تقویت کنند.
فقر و پایین بودن سطح توسعه، یکی از موانع تحکیم مردم‌سالاری‌ها به شمار می‌آید. از این رو، سازمان‌های اطلاعاتی می‌توانند با کمک به تسریع فرآیند توسعه از راه کارکردهای اطلاعاتی خود، بر شانس تثبیت مردم‌سالاری بیفزایند (میرمحمدی و محمدی لرد، 1393، شماره 2).

نتیجه‌گیری

بنابراین تحقق یک جامعه سالم در پرتو برقراری امنیت و سلامت بخشی به نظام سیاسی حاکم است. پس اشراف اطلاعاتی زیربنای جامعه سالم خواهد بود. تا مدیران جامعه در پرتو یافته‌ها و اطلاعات جدید، تدابیر و اقدامات شایسته را اتخاذ کرده، و تخصص‌های بایسته را فراگیرند. و بتوانند فرد و جامعه را در پرتو ارزش‌ها اداره کنند. در نتیجه می‌توان نتایج برقراری امنیت در جامعه را به شرح زیر بیان کرد:
1- امنیت به عنوان هدف غایی تمام فعالیت‌های اطلاعاتی هر نظام محسوب می‌شود به گونه‌ای که جامعه (دولت و مردم) را به یک فضایی برسانند تا سیاست‌ها و برنامه‌های خویش را اجرایی کنند.
2- اطلاعات و شناخت به عنوان مقدمات اصلی اتخاذ تدبیر می‌باشند و تدبیر براساس حکم عقل، نسبت به ابزار و تجهیزات برتری دارد.
3- اطلاعات همچون مفاهیم دیگر حوزه علوم انسانی تعریف مشخص و متقنی که جامع و مانع باشد ندارد.
4- احاطه اطلاعاتی چیزی جز پایش دایمی بر پدیده‌های امنیتی نیست.
5- نظام اطلاعاتی باید بر انواع طیف‌های پدیده‌های امنیتی نرم (اعم از تهدید و قدرت) شناخت کامل داشته باشد.
6- بهترین برخورد نظام‌ها در برابر تهدیدات، اتخاذ استراتژی امنیتی چند لایه است که در آن نظام در گام اول از پیشگیری و بعد حفاظت و سرانجام واکنش سریع بهره می‌گیرد.
7- جامعه اطلاعاتی در این سه گام با بهره‌گیری از ابزار و روش‌های مختلف، می‌کوشد نسبت به تمام مراحل برخورد با تهدیدات احاطه کامل داشته باشد.
8- جامعه اطلاعاتی باید با تشکیل گروهی خاص از جمع نخبگانی نسبت به تهدیدات نرم شناخت حاصل نموده و برخورد درست داشته باشد.
در نهایت این که تحلیل دایمی بر محیط پیرامونی برای حفظ و بقای یک نظام امری ضروری است. جمع‌آوری اطلاعات و احاطه اطلاعاتی بر پدیده‌ها و تحلیلی که بر مبنای آن نقاط قوت و ضعف داخلی و نقاط تهدید و فرصت در محیط خارجی برشماری می‌شود. کاری دقیق و حساس است که باید از سوی سازمان‌های اطلاعاتی صورت گیرد تا در سایه این اطلاعات، زاویه تعیین اهداف و تصمیم‌گیری فرماندهان ارشد سازمان و در طول آن مسئولان بلندپایه نظام با آنچه که محقق می‌شود به حداقل یا نقطه صفر برسد.

پی‌نوشت‌ها:

1. کارشناس ارشد فلسفه و کلام اسلامی دانشگاه قم.

منابع تحقیق :
• افتخاری، اصغر، صادقی، محمد (1391)، فصلنامه حقوق: شماره 4.
• امیر خانی، کاوه (1390)، مکتب امنیتی امام خمینی، فصلنامه مطالعات راهبردی شماره 54.
• امیدوارنیا، محمدجواد (1381)، امنیت در قرن بیست و یکم (دیدگاه چین)، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی: تهران، چاپ اول.
• آدرین لفت ویک (1384)، سیاست و توسعه در جهان سوم، ترجمه علیرضا خسروی، مهدی میرمحمدی، تهران، مؤسسه ابرار معاصر، فصل ششم.
• آقابخشی و افشاری (1386)، فرهنگ علوم سیاسی، تهران، چاپار.
• بوفر، آندره (1369)، مقدمه‌ای بر استراتژی، ترجمه مسعود کشاورز، تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی وزارت امور خارجه.
• تافلر، آلوین (1370)، جنگ و ضد جنگ، ترجمه شهیندخت خوارزمی، تهران: نشر نو.
• ثمیری، غلامرضا (1389)، مبانی حقوق اشراف اطلاعاتی با تأکید بر قانون اساسی ج.ا.ایران، تهران، دانشکده و پژوهشکده اطلاعات و امنیت، چاپ اول.
• جعفرپیشه، مصطفی (1389)، حق تمرد و وجوب حفظ نظام از منظر اهل بیت و اهل سنت، طلوع، شماره 33.
• جعفری هرندی، محمد (پاییز 1392)، حکم سازی ضرورت حفظ نظام در قلمرو احکام شرعی، فصلنامه مطالعات نقریبی مذاهب اسلامی، شماره 33.
• خلیلی‌پور رکن آبادی، علی نورعلی‌وند (تابستان 1391)، یاسر تهدیدات سایبری و تأثیر آن بر امنیت ملی، فصلنامه مطالعات راهبردی، شماره دوم.
• رستمی، محمود (1378)، فرهنگ واژه‌های نظامی، تهران، ستاد مشترک ارتش.
• رشیدزاده، نیما (1383)، فصل‌نامه حرکت‌دهندگان، شماره دوم، مقاله چرخه نوآوری.
• رمضانی، حسین‌علی و رمضانی، محمدتقی، بررسی نقش جامعه اطلاعاتی سپاه در برخورد با پدیده‌های امنیتی، پایگاه اینترنتی پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس www.dsrc.ir.
• سیدپور، سیدجواد، روزنامه ایران شماره 3768.
• سینق، موهیندر (1373)، مدیریت منابع اطلاعاتی، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
• شمس‌الدین، محمدمهدی (1374 ق)، نظام الحکم و الإداره فی الإسلام، الطبعه الاولی، بیروت، منشورات حمد.
• عمید، حسن (1386)، فرهنگ فارسی عمید، تهران؛ مؤسسه انتشارات امیرکبیر، چاپ سی و ششم، جلد اول.
• کی، محمود (1358)، هنر جنگ، تهران: چاپخانه ارتش ج.ا.ا.
• مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی (1403 ق)، بحارالانوار الحامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار، بیروت، انتشارات دارالاحیاء التراث العرب، ج 57.
• محمد آصف عطای، امنیت و حوزه‌های آن در قرآن کریم نشریه شمیم عشق شماره 47.
• محمدی لرد، عبدالمحمود (1391)، بهبود پیش‌بینی در تحلیل اطلاعاتی مجله: مطالعات راهبردی، شماره 56.
• محمدی لرد، عبدالمحمود (پاییز 1390)، سازمان‌های اطلاعاتی و ثبات سیاسی، فصلنامه مطالعات راهبردی، شماره مسلسل 53.
• میر محمدی، مهدی و محمدی لرد، عبدالمحمود (تابستان 1393)، نقش سازمان‌های اطلاعاتی در مردم‌سالاری دینی، فصلنامه مطالعات راهبردی، شماره دوم.
• وبستر، فرانک (1384)، نظریه‌های جامعه اطلاعاتی، ترجمه مهدی داوری، تهران، انتشارات وزارت امور خارجه.
• هاشمی، سید حسین (1381)، مجمع تشخیص مصلحت نظام (تحلیل مبانی فقهی و حقوقی)، قم، مرکز مطالعات و پژوهش‌های فرهنگی حوزه علمیه.
منابع لاتین:
David S Albert (2001), "Information Management Challenges in Achieving Coalition. Interoperability"-held in quebec-Canada 28-30 May.
منبع مقاله :
گروهی از نویسندگان؛ (1395)، مجموعه مقالات اولین همایش ملی فقه اطلاعاتی جلد دوم (اطلاعات و قواعد فقهی؛ مباحث نظری)، مؤسسه چاپ و انتشارات دانشگاه اطلاعات و امنیت ملی، چاپ اول.