نویسنده: علی جعفری
1. پخشِ مستقیم تلاوت‌های جمعیِ کلام الله مجید از اماکن مذهبی، خصوصاً جمعی زائران حرم حضرت رضا (علیه السلام) در ماه مبارک رمضان، یک آیین تلویزیونی فوق العاده‌ی مذهبی است. تقریباً در هیچ یک از آیین‌های مذهبی تلویزیونی جهان، چه آنها که از شبکه‌های دینی و چه آنها که از شبکه‌های غیردینی بازنمایی می‌شود، چنین فضای باشکوه و پرطمأنینه‌ای از قرائت منظم و شیک کتاب مقدس دیده نمی‌شود. به جرئت می‌توان گفت که نه تنها در چارچوب کتاب مقدس‌خوانی، بلکه حتی در چارچوب وسیع‌تر کتابخوانی نیز، «آیین قرائت رمضانیه‌ی کتاب مقدس مسلمانان در حرم رضوی» بزرگ‌ترین و باشکوه‌ترین آیین کتابخوانی جهان است.
این ابَرآیین وقتی به واسطه‌ی بازنمایی رسانه‌ای به آیینی تلویزیونی نیز تبدیل شود و با انبوهی میلیونی از کتاب مقدس خوان‌های تلویزیونی همراه گردد، می‌توان حدس زد که دیگر با یکی از آیین‌های مذهبی مجازی بسیار بزرگ جهان مواجهیم. این آیین تلویزیونی، به لحاظ مدت زمان نسبتاً طولانی حضور برکنداکتور روزانه یک شبکه و نیز توالی سی روزه‌ی آن طی یک ماه قمری، در بین برنامه‌های آیینی تلویزیون‌های دنیا، تافته‌ای جدابافته و بی نظیر است.
2. «آیین تلویزیونی شده» اصطلاحی در «دانش ارتباطات آیینی» است که برای دلالت بر انواعی از برساخته‌های رسانه‌ای از آیین‌های رسمی دولتی و غیررسمی مردمی استفاده می‌شود. بسیاری از صاحبنظران ارتباطی بر این باورند که تلویزیونی شدن آیین‌ها، در ظهور وجوهی ناشناخته‌تر و کمتر دیده شده از آنها - که پیش از این به دلیل حاضر نبودن دوربین‌های تند و تیز تلویزیون هیچ‌گاه تجربه نشده بود - مؤثر بوده است. مثلاً، تماشای تلویزیونی آیینی ورزشی مثل بازی فوتبال، غلظت فوتبال شناختی بیشتری نصیب تماشاگران تلویزیونی می‌کند تا تماشاچیان همان فوتبال که بر صندلی استادیوم نشسته‌اند؛ امکاناتی همچون تصاویر آهسته، دیدن یک صحنه از دهها زاویه، رصد حواشی بازی از فاصله‌ی نزدیک‌تر، در اختیار داشتن آمار و اطلاعات بازی و ... . قرائت تلویزیونی قرآن، فارغ از اینکه زمینه‌ی پخش آن حرم رضوی یا هر جغرافیای مقدس و معنوی دیگری باشد، اتفاق قرآنی جدید و جالبی است. در این پدیده‌ی نوظهور، عادت قرآن‌خوانی کاربران تغییر می‌کند؛ یعنی به جای به دست گرفتن کتاب چاپی، به صفحه‌ی تلویزیون چشم می‌دوزند. این پدیده جدید ممکن است در چشم‌انداز فرهنگ قرآنی ایران و جهان جایگاه وسیعی برای خود پیدا کند. در چنین چشم‌اندازی می‌توان به توسعه‌ی زمانی و نیز جغرافیایی این نوع آیین‌های تلویزیونی شده اندیشید؛ حال، امکاناتی که پخش تلویزیونی آیینِ قرائت قرآن برای تماشاچیان علاقه‌مند به مشارکت در آن فراهم می‌کند، عبارت‌اند از: دریافت خطوط قرآن و ترجمه‌ی آن در نمای درشت؛ سهولت مطالعه‌ی تلویزیونی قرآن به نسبت مطالعه‌ی آن از روی کتاب؛ لذت بصری از تماشای نماهای گوناگون حرم رضوی با چاشنی رنگ‌ها و طرح‌های معماری؛ حضور دسته جمعی خانواده جلوی تلویزیون و بازتولید صمیمیت خانوادگی؛ ایجاد حس همدلی و هم‌زبانی با میلیون‌ها تماشاگر دیگر که هم‌زمان با ما و همراه با زائران حرم رضوی در حال قرائت هستند؛ امکان جابه جایی و استراحت‌های آنی؛ احساس امنیت به دلیل از دست ندادن هیچ بخشی از قرائت آیه‌ها به واسطه‌ی امکان ضبط تلویزیونی و... .
3. اگر قرائت عظیم کتاب مقدس، از چشمگیرترین وجوه تمایزیافتگی آیینی حرم حضرت رضا (علیه السلام) از دیگر امکنه‌ی مذهبی جهان است، حک شدن عبارت‌های قرآنی بر صفحه‌ی تصویر، نقطه‌ی تمایزوجه تلویزیونی این آیین از سایرآیین‌های مذهبی تلویزیونی شده‌ی دنیاست. آنچه در فرایند تعامل تماشاچیان آیین‌های تلویزیونی شده با تلویزیون به وقوع می‌پیوندد، به معنای واقعی کلمه، تماشاست؛ یعنی «تماشا» حداکثر فعالیتی است که فرد مقابلِ تلویزیون را به آیین مرتبط می‌کند. او غیر از تماشا و احیاناً احساسات برآمده از آن، رابطه‌ی دیگری با آیین بازنمایی شده برقرار نمی‌کند؛ در حالی که تلفیق تماشا با قرائت، دریافت کننده‌ی تلویزیونی آیین رضوی رمضانی را عملاً از مقام تماشاکننده به مقام «مشارکت کننده» ارتقا می‌دهد؛ مشارکت کننده‌ای که مشابه هر یک از قرائت کنندگان حاضر در حرم، همکاری تامّی در قرائت جزء روزانه‌ی قرآن دارد. در این شرایط، فقط با تماشای قرائت قرآن در حرم رضوی مواجه نیستیم؛ بلکه علاوه برآن به آیین خانگی قرائت تلویزیونی قرآن نیز وارد شده‌ایم.
4. قرائت تلویزیونی قرآن، فارغ از اینکه زمینه‌ی پخش آن حرم رضوی یا هر جغرافیای مقدس و معنوی دیگری باشد، اتفاق قرآنی جدید و جالبی است. در این پدیده‌ی نوظهور، عادت قرآن‌خوانی کاربران تغییر می‌کند؛ یعنی به جای به دست گرفتن کتاب چاپی، به صفحه‌ی تلویزیون چشم می‌دوزند. این پدیده جدید ممکن است در چشم‌انداز فرهنگ قرآنی ایران و جهان جایگاه وسیعی برای خود پیدا کند. در چنین چشم‌اندازی می‌توان به توسعه‌ی زمانی و نیز جغرافیایی این نوع آیین‌های تلویزیونی شده اندیشید؛ از حرم رضوی به انواع مکان‌های معنوی و مذهبی و حتی فرهنگی و از ماه مبارک رمضان به همه‌ی ایام سال، چنان که در یکی دو سال اخیر، شبکه‌های مختلف تلویزیونی ایران، باتوجه به مأموریت‌ها و سلایق متفاوت خود، همین بازنمایی تلویزیونی را از حرم حضرت معصومه (علیها السلام) و حرم حضرت شاهچراغ (علیه السلام) و حرم حضرت عبدالعظیم حسنی (علیه السلام) پی گرفته‌اند. بسیار محتمل است که در آینده‌ی نزدیک، لوح فشرده‌ی این نوع برنامه‌های تلویزیونی، به مثابه نرم‌افزار تسهیل کننده‌ی قرائت قرآن، به بازار مذهبی کشور عرضه شود بخشی از سبد خرید فرهنگی مصرف کنندگان را به خود اختصاص دهد.
5. در این اوضاع جدید به عنوان یک ایده تلویزیونی، می‌توان به تولید برنامه‌ی تلویزیونی فاخری دست زد که در میان مسلمانان جهان، به نرم‌افزار شایع قرائت قرآن تبدیل شود؛ بدین ترتیب که با الگوگیری از آنچه در آیین رمضانیه‌ی حرم رضوی اجرا می‌شود، ولی با ملاحظه‌ی ماهیت و کارکرد جهانی این برنامه‌ی جدید، قرائت قرآن به جای 30 برنامه‌ی تلویزیونی ناظر به 30 جزء قرآن، در 120 برنامه‌ی تلویزیونی ناظر به 120 حزب قرآن تهیه شود و تصویربرداری هر حزب در جغرافیای فرهنگی خاصی از جهان، با شرکت قرائت کنندگانی از همان بوم زیست صورت پذیرد. تصویربرداری تلاوت جمعی 120 حزب قرآن در 120 جغرافیای فرهنگی جهان، در کنار نمادهای شناخته شده‌ی آن، اعم از معماری، لباس، طبیعت، لهجه و... واجد حداکثر تنوع و جذابیت بصری قابل تصور برای یک برنامه‌ی تلویزیونی جهانی است.
تصور کنید که قرائت تلویزیونی هر حزب را از یک بوم زیست فرهنگی دنبال می‌کنید: حزب اول را در کنار مسلمانان منطقه‌ی سین کیانگ چین با همان پوشش، آرایش، طبیعت و معماری سین‌کیانگی و با قاریانی از همان جا؛ حزب دوم را به همراه مسلمانان شهر نیویورک؛ حزب سوم را با مسلمانان حاضر در الازهر مصر؛ حزب چهارم را در جمع مسلمین مسجد آیاصوفیای ترکیه؛ حزب پنجم را در مسجد بزرگ شهر مسکو؛ حزب ششم را در همخوانی با مسلمانان شهر سیدنی؛ حزب هفتم را با مسلمانان کوبا در کنار یکی از نمادهای اصلی آن کشور؛ حزب هشتم را در جمع مسلمانان مالزی و در کنار برجهای معروف کوالالامپور؛ حزب نهم را در مجاورت حرم اباعبدالله الحسین (علیه السلام) در عراق؛ حزب دهم را در کنار نمادهای شهر رُم؛ حزب یازدهم را در مسجد شهرتوکیو؛ حزب دوازدهم را در حرم حضرت رضا (علیه السلام)؛ حزب سیزدهم را از کنار خانه‌ی کعبه؛ حزب چهاردهم را در کیپ‌تاون آفریقای جنوبی؛ حزب پانزدهم را در مسجد بزرگ دهلی؛ حزب شانزدهم را در تاجیکستان و... .
6. برخی دلایل اهمیت این برنامه‌ی تلویزیونی عبارت‌اند از:
الف. مزیت‌هایی که سبب سهولت قرائت با ترجنمه‌ی قرآن به دهها زبان ایجاد می‌کند؛
ب. جذابیت‌های بصری و زیبایی شناختی خاصِ آن در بازنمایی نمادین اغلب جغرافیاهای فرهنگی مهم جهان جلوه می‌کند و نشان دهنده‌ی جمعیت شایان توجه مسلمانان است؛
ج. تعقیب سیاست تقریب مذاهب و وحدت امت اسلامی؛
د. بازنمایی اقتدار فرهنگی مسلمین در سطح جهان.
قرائت حزب صدوبیستم ممکن است با حضور قُراّی اصلی 119 حزب قبلی و به صورت همخوانی همه‌ی آنها با هم باشد؛ تصویربرداری این حزب پایانی را می‌توان در جغرافیای فرهنگی تهران، به عنوان ام القرای جهان اسلام، در سالن اجلاس سران کشورهای اسلامی تدارک دید. تصور کنید نسخه‌ای از لوح فشرده‌ی این برنامه در میان هر خانواده‌ی مسلمان یا در میان اغلب خانواده‌های مسلمان باشد و هرازچندگاهی، علاوه بر قرائت قرآن، ابهت امت اسلامی در کنار تقریب مذاهب مختلف آن بازتولید تلویزیونی شود و لحظه به لحظه بر اعتماد به نفس و افتخار مسلمانی ایشان بیفزاید. تولید شبیه این برنامه‌ی جهانی را می‌توان در سطحی ملی و ناظر به فضای قومیتی و فرهنگی متنوع ایران پی گرفت.
منبع مقاله :
جعفری، علی؛ (1396)، فرهنگ ایده‌پردازی و ایده‌پردازی فرهنگی، اصفهان: نشر آرما، چاپ دوم.
این ابَرآیین وقتی به واسطه‌ی بازنمایی رسانه‌ای به آیینی تلویزیونی نیز تبدیل شود و با انبوهی میلیونی از کتاب مقدس خوان‌های تلویزیونی همراه گردد، می‌توان حدس زد که دیگر با یکی از آیین‌های مذهبی مجازی بسیار بزرگ جهان مواجهیم. این آیین تلویزیونی، به لحاظ مدت زمان نسبتاً طولانی حضور برکنداکتور روزانه یک شبکه و نیز توالی سی روزه‌ی آن طی یک ماه قمری، در بین برنامه‌های آیینی تلویزیون‌های دنیا، تافته‌ای جدابافته و بی نظیر است.
2. «آیین تلویزیونی شده» اصطلاحی در «دانش ارتباطات آیینی» است که برای دلالت بر انواعی از برساخته‌های رسانه‌ای از آیین‌های رسمی دولتی و غیررسمی مردمی استفاده می‌شود. بسیاری از صاحبنظران ارتباطی بر این باورند که تلویزیونی شدن آیین‌ها، در ظهور وجوهی ناشناخته‌تر و کمتر دیده شده از آنها - که پیش از این به دلیل حاضر نبودن دوربین‌های تند و تیز تلویزیون هیچ‌گاه تجربه نشده بود - مؤثر بوده است. مثلاً، تماشای تلویزیونی آیینی ورزشی مثل بازی فوتبال، غلظت فوتبال شناختی بیشتری نصیب تماشاگران تلویزیونی می‌کند تا تماشاچیان همان فوتبال که بر صندلی استادیوم نشسته‌اند؛ امکاناتی همچون تصاویر آهسته، دیدن یک صحنه از دهها زاویه، رصد حواشی بازی از فاصله‌ی نزدیک‌تر، در اختیار داشتن آمار و اطلاعات بازی و ... . قرائت تلویزیونی قرآن، فارغ از اینکه زمینه‌ی پخش آن حرم رضوی یا هر جغرافیای مقدس و معنوی دیگری باشد، اتفاق قرآنی جدید و جالبی است. در این پدیده‌ی نوظهور، عادت قرآن‌خوانی کاربران تغییر می‌کند؛ یعنی به جای به دست گرفتن کتاب چاپی، به صفحه‌ی تلویزیون چشم می‌دوزند. این پدیده جدید ممکن است در چشم‌انداز فرهنگ قرآنی ایران و جهان جایگاه وسیعی برای خود پیدا کند. در چنین چشم‌اندازی می‌توان به توسعه‌ی زمانی و نیز جغرافیایی این نوع آیین‌های تلویزیونی شده اندیشید؛ حال، امکاناتی که پخش تلویزیونی آیینِ قرائت قرآن برای تماشاچیان علاقه‌مند به مشارکت در آن فراهم می‌کند، عبارت‌اند از: دریافت خطوط قرآن و ترجمه‌ی آن در نمای درشت؛ سهولت مطالعه‌ی تلویزیونی قرآن به نسبت مطالعه‌ی آن از روی کتاب؛ لذت بصری از تماشای نماهای گوناگون حرم رضوی با چاشنی رنگ‌ها و طرح‌های معماری؛ حضور دسته جمعی خانواده جلوی تلویزیون و بازتولید صمیمیت خانوادگی؛ ایجاد حس همدلی و هم‌زبانی با میلیون‌ها تماشاگر دیگر که هم‌زمان با ما و همراه با زائران حرم رضوی در حال قرائت هستند؛ امکان جابه جایی و استراحت‌های آنی؛ احساس امنیت به دلیل از دست ندادن هیچ بخشی از قرائت آیه‌ها به واسطه‌ی امکان ضبط تلویزیونی و... .
3. اگر قرائت عظیم کتاب مقدس، از چشمگیرترین وجوه تمایزیافتگی آیینی حرم حضرت رضا (علیه السلام) از دیگر امکنه‌ی مذهبی جهان است، حک شدن عبارت‌های قرآنی بر صفحه‌ی تصویر، نقطه‌ی تمایزوجه تلویزیونی این آیین از سایرآیین‌های مذهبی تلویزیونی شده‌ی دنیاست. آنچه در فرایند تعامل تماشاچیان آیین‌های تلویزیونی شده با تلویزیون به وقوع می‌پیوندد، به معنای واقعی کلمه، تماشاست؛ یعنی «تماشا» حداکثر فعالیتی است که فرد مقابلِ تلویزیون را به آیین مرتبط می‌کند. او غیر از تماشا و احیاناً احساسات برآمده از آن، رابطه‌ی دیگری با آیین بازنمایی شده برقرار نمی‌کند؛ در حالی که تلفیق تماشا با قرائت، دریافت کننده‌ی تلویزیونی آیین رضوی رمضانی را عملاً از مقام تماشاکننده به مقام «مشارکت کننده» ارتقا می‌دهد؛ مشارکت کننده‌ای که مشابه هر یک از قرائت کنندگان حاضر در حرم، همکاری تامّی در قرائت جزء روزانه‌ی قرآن دارد. در این شرایط، فقط با تماشای قرائت قرآن در حرم رضوی مواجه نیستیم؛ بلکه علاوه برآن به آیین خانگی قرائت تلویزیونی قرآن نیز وارد شده‌ایم.
4. قرائت تلویزیونی قرآن، فارغ از اینکه زمینه‌ی پخش آن حرم رضوی یا هر جغرافیای مقدس و معنوی دیگری باشد، اتفاق قرآنی جدید و جالبی است. در این پدیده‌ی نوظهور، عادت قرآن‌خوانی کاربران تغییر می‌کند؛ یعنی به جای به دست گرفتن کتاب چاپی، به صفحه‌ی تلویزیون چشم می‌دوزند. این پدیده جدید ممکن است در چشم‌انداز فرهنگ قرآنی ایران و جهان جایگاه وسیعی برای خود پیدا کند. در چنین چشم‌اندازی می‌توان به توسعه‌ی زمانی و نیز جغرافیایی این نوع آیین‌های تلویزیونی شده اندیشید؛ از حرم رضوی به انواع مکان‌های معنوی و مذهبی و حتی فرهنگی و از ماه مبارک رمضان به همه‌ی ایام سال، چنان که در یکی دو سال اخیر، شبکه‌های مختلف تلویزیونی ایران، باتوجه به مأموریت‌ها و سلایق متفاوت خود، همین بازنمایی تلویزیونی را از حرم حضرت معصومه (علیها السلام) و حرم حضرت شاهچراغ (علیه السلام) و حرم حضرت عبدالعظیم حسنی (علیه السلام) پی گرفته‌اند. بسیار محتمل است که در آینده‌ی نزدیک، لوح فشرده‌ی این نوع برنامه‌های تلویزیونی، به مثابه نرم‌افزار تسهیل کننده‌ی قرائت قرآن، به بازار مذهبی کشور عرضه شود بخشی از سبد خرید فرهنگی مصرف کنندگان را به خود اختصاص دهد.
بیشتر بخوانید: نقش رسانه در شکل گیری فضای انس با قرآن
5. در این اوضاع جدید به عنوان یک ایده تلویزیونی، می‌توان به تولید برنامه‌ی تلویزیونی فاخری دست زد که در میان مسلمانان جهان، به نرم‌افزار شایع قرائت قرآن تبدیل شود؛ بدین ترتیب که با الگوگیری از آنچه در آیین رمضانیه‌ی حرم رضوی اجرا می‌شود، ولی با ملاحظه‌ی ماهیت و کارکرد جهانی این برنامه‌ی جدید، قرائت قرآن به جای 30 برنامه‌ی تلویزیونی ناظر به 30 جزء قرآن، در 120 برنامه‌ی تلویزیونی ناظر به 120 حزب قرآن تهیه شود و تصویربرداری هر حزب در جغرافیای فرهنگی خاصی از جهان، با شرکت قرائت کنندگانی از همان بوم زیست صورت پذیرد. تصویربرداری تلاوت جمعی 120 حزب قرآن در 120 جغرافیای فرهنگی جهان، در کنار نمادهای شناخته شده‌ی آن، اعم از معماری، لباس، طبیعت، لهجه و... واجد حداکثر تنوع و جذابیت بصری قابل تصور برای یک برنامه‌ی تلویزیونی جهانی است.
تصور کنید که قرائت تلویزیونی هر حزب را از یک بوم زیست فرهنگی دنبال می‌کنید: حزب اول را در کنار مسلمانان منطقه‌ی سین کیانگ چین با همان پوشش، آرایش، طبیعت و معماری سین‌کیانگی و با قاریانی از همان جا؛ حزب دوم را به همراه مسلمانان شهر نیویورک؛ حزب سوم را با مسلمانان حاضر در الازهر مصر؛ حزب چهارم را در جمع مسلمین مسجد آیاصوفیای ترکیه؛ حزب پنجم را در مسجد بزرگ شهر مسکو؛ حزب ششم را در همخوانی با مسلمانان شهر سیدنی؛ حزب هفتم را با مسلمانان کوبا در کنار یکی از نمادهای اصلی آن کشور؛ حزب هشتم را در جمع مسلمانان مالزی و در کنار برجهای معروف کوالالامپور؛ حزب نهم را در مجاورت حرم اباعبدالله الحسین (علیه السلام) در عراق؛ حزب دهم را در کنار نمادهای شهر رُم؛ حزب یازدهم را در مسجد شهرتوکیو؛ حزب دوازدهم را در حرم حضرت رضا (علیه السلام)؛ حزب سیزدهم را از کنار خانه‌ی کعبه؛ حزب چهاردهم را در کیپ‌تاون آفریقای جنوبی؛ حزب پانزدهم را در مسجد بزرگ دهلی؛ حزب شانزدهم را در تاجیکستان و... .
6. برخی دلایل اهمیت این برنامه‌ی تلویزیونی عبارت‌اند از:
الف. مزیت‌هایی که سبب سهولت قرائت با ترجنمه‌ی قرآن به دهها زبان ایجاد می‌کند؛
ب. جذابیت‌های بصری و زیبایی شناختی خاصِ آن در بازنمایی نمادین اغلب جغرافیاهای فرهنگی مهم جهان جلوه می‌کند و نشان دهنده‌ی جمعیت شایان توجه مسلمانان است؛
ج. تعقیب سیاست تقریب مذاهب و وحدت امت اسلامی؛
د. بازنمایی اقتدار فرهنگی مسلمین در سطح جهان.
قرائت حزب صدوبیستم ممکن است با حضور قُراّی اصلی 119 حزب قبلی و به صورت همخوانی همه‌ی آنها با هم باشد؛ تصویربرداری این حزب پایانی را می‌توان در جغرافیای فرهنگی تهران، به عنوان ام القرای جهان اسلام، در سالن اجلاس سران کشورهای اسلامی تدارک دید. تصور کنید نسخه‌ای از لوح فشرده‌ی این برنامه در میان هر خانواده‌ی مسلمان یا در میان اغلب خانواده‌های مسلمان باشد و هرازچندگاهی، علاوه بر قرائت قرآن، ابهت امت اسلامی در کنار تقریب مذاهب مختلف آن بازتولید تلویزیونی شود و لحظه به لحظه بر اعتماد به نفس و افتخار مسلمانی ایشان بیفزاید. تولید شبیه این برنامه‌ی جهانی را می‌توان در سطحی ملی و ناظر به فضای قومیتی و فرهنگی متنوع ایران پی گرفت.
منبع مقاله :
جعفری، علی؛ (1396)، فرهنگ ایده‌پردازی و ایده‌پردازی فرهنگی، اصفهان: نشر آرما، چاپ دوم.
