نویسنده: محرمعلی فیروزی (1)

چکیده

جمهوری اسلامی با توجه به مبانی هویت خود و سایر ویژگی‌ها، با چالش‌ها و بحرانهای متعددی روبروست. با دید همه‌جانبه‌نگر می‌توان عوامل چالش و بحران امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران را به دو دسته تقسیم کرد:
الف) عوامل خارجی: 1. مسائل زیست محیطی 2. شیوع بیماری‌‎های خطرناک 3. مواد مخدر 4. خطر سلاح‌های کشتار جمعی 5. خاورمیانه و بازار بزرگ تسلیحاتی 6. رسانه‌ها 7. نفت 8. آمریکا 9. توطئه‌های اسرائیلی- عربی 10. ادعاهای سرزمینی کشورهای همسایه.
ب) عوامل داخلی: 1. رشد جمعیت 2. بیکاری 3. خشکسالی و کم‌آبی 4. اقتصاد تک محصولی 5. قاچاق کالا 6. بحران هویت 7. مصر‌گرایی و اشرافیگری 8. خطر زلزله تهران در پایان نتیجه‌گیری و ارائه راهکار برای مهار این چالشها و بحرانها پرداخته شده است.

مقدمه

در حدیثی از معصومین آمده است: انسانها قدر و ارزش سه چیز را وقتی می‌دانند که آنها را از دست داده باشند و آن سه جوانی، تندرستی و امنیت است.
هر کشوری همانند موجود زنده همواره با چالش‌ها و بحرانهای امنیتی روبروست. از آنجا که کشور به عنوان واحد سیاسی، از سرزمین، جمعیت و حکومت تشکیل می‌شود، به نسبت این ویژگی‌ها دارای چالش‌ها و بحرانهای متعددی است. ایران یک واحد سیاسی در نقشه جغرافیای سیاسی جهان بوده، به دلیل موقعیت ارتباطی و سایر قابلیت‌ها و محدودیت‌های سرزمینی همواره در طول تاریخ در معرض تهدیدات با منشأ درونی و بیرونی (پیرامون) بوده است. کما اینکه تمام حکومتها در طول تاریخ این سرزمین با این چالش‌ها و بحرانها درگیر بوده‌اند. به طوری که داریوش هخامنشی در کتیبه‌اش، آرزوهای خود را برای ایران چنین مطرح می‌کند: «به این کشور نیاید: نه دروغ، نه خشکسالی و نه حمله دشمن». (2) از سویی طبق آمار، ایرانیان حدود دو هزار و پانصد سال تاریخ خود، در مجموع 444 تجربه جنگ داشته‌اند- به طور متوسط هر 5/5 سال یک جنگ- (3) حتی اکنون نیز با وجود پایان جنگ تحمیلی عراق علیه جمهوری اسلامی ایران، کشور ما همواره در معرض انواع چالش‌ها، بحرانها، تهدیدها و تحریم‌ها بوده است. مهم‌ترین نیاز هر جامعه، کشور، خانواده و حتی فرد در درجه اول امنیت است. لذا وجود اطمینان نسبت به سلامت جان و مال و ناموس را امنیت می‌گویند. در واقع جمهوری اسلامی ایران در قالب ایران به لحاظ ویژگی‌های تقریباً منحصر به فرد هم چالش‌ها و بحرانهای امنیتی سرزمین ایران را به ارث برده و هم چالش‌ها و بحرانهای امنیتی حاصل از ارائه الگوی جدید از «حکومت»، یعنی «نظام جمهوری اسلامی» و «مردم‌سالاری دینی» را تجربه می‌کند. در این مقاله تلاش گردیده تا به این سؤال مهم و اساسی یعنی چرایی و چگونگی چالش‌ها و بحرانهای امنیت ملی در جمهوری اسلامی ایران و نیز چگونگی مهار آنها با دید جغرافیایی یعنی دید همه‌جانبه‌نگر و سیستماتیک پاسخ دهد و با شناخت آنها به راهکارهای لازم پرداخته شود.

تعریف امنیت ملی:

امنیت از جمله مهم‌ترین اهداف و خواسته‌های انسانی است و با فطرت انسان پیوند ناگسستنی دارد. مهم‌ترین نیاز هر جامعه، کشور، خانواده و حتی فرد در درجه اول امنیت است. لذا وجود اطمینان نسبت به سلامت جان و مال و ناموس را امنیت می‌گویند. اصولاً فلسفه اصلی تأسیس حکومت، دو مسأله اساسی یعنی نخست تضمین امنیت شهروندان و دوم تحصیل منافع عمومی است، از این‌رو اصلی‌ترین کارکرد دولت‌ها و حکومتها بحث تأمین امنیت است، از حفظ امنیت مرزها گرفته تا حفظ امنیت شهرها و تأمین امنیت شهروندان. (4) هرچند در مورد امنیت ملی تعاریف مختلفی ارائه شده اما مفهوم امنیت ثابت است، ولی محتوای جغرافیایی- سیاسی امنیت تابع شرایط زمان و مکان تغییر می‌کند. بنابراین می‌توان گفت: امنیت ملی عبارت است از شرایطی که در آن منافع ملی و ارزشهای داخلی یک ملت از گزند خطرها و تهدیدهای داخلی و خارجی دور نگاه داشته شود. به گفته دیگر، توان جامعه در حفظ و پیگیری منافع ملی و بهره‌گیری از فرهنگ و ارزشهای داخلی به دور از تهدیدهای داخلی و خارجی را «امنیت ملی» می‌گویند. این امنیت، نزد هر ملتی تفسیر ویژه آن ملت را دارد. (5)

اهداف اصلی امنیت ملی:

هدف‌های امنیت ملی را به چهار دسته تقسیم می‌کنند: (6)
1. حفظ استقلال و تمامیت ارضی
2. تحقق رفاه و ثبات سیاسی کشور
3. حفظ و اشاعه ارزشهای ملی و اعتقادی
4. فراهم کردن امکانات فراغت خاطر نسبت به تهدیدهای احتمالی با توجه به اهمیت منافع وجودی، حیاتی، اساسی و حاشیه‌ای.
منافع و امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران را می‌توان به صورت سلسله مراتب زیر اولویت‌بندی کرد: (7)

الف) حفظ بقا و موجودیت کشور

1. تمامیت ارضی
2. حاکمیت ملی و استقلال
3. نظام جمهوری اسلامی
4. امنیت و وحدت ملی

ب) حفظ انقلاب اسلامی و مبانی آن

1. ارزشهای اسلامی شیعی و انقلابی
2. موجودیت اسلام و تشیع
3. استمرار و تقویت شیوه و مشی انقلابی

ج) استقرار نظام سیاسی- اقتصادی بین‌المللی مطلوب

1. نفی نظام تک قطبی و هژمونیک
2. نفی هژمونی بین‌المللی آمریکا و منطقه‌ای اسرائیل
3. وحدت جهان اسلام
4. جامعه عدل اسلامی جهان
5. حمایت از مسلمانان، مستضعفین و جنبشهای آزادی بخش

د) سعادت و وضعیت مطلوب اقتصادی

1. رشد و توسعه اقتصادی
2. رفاه و عدالت اجتماعی
3. معیشت ضروری مردم
4. دسترسی آزادانه به سرمایه و بازار بین‌المللی
5. خودکفایی اقتصادی

مبانی هویت ملی جمهوری اسلامی ایران

هنجارهای هویت‌ساز جمهوری اسلامی ایران از چهار منبع و نظام معنایی بین‌الاذهانی ناشی می‌شوند: ملی‌گرایی یا ایران‌گرایی، اسلام‌گرایی شیعی؛ جهان سوم‌گرایی و گفتمان یا نظام ارزشی بین‌المللی حاکم بر روابط بین‌الملل. هر یک از این ساختارهای معنایی حول یک نقطه کانونی و مفهوم محوری شکل می‌گیرد و بر عنصر یا عناصر خاصی از هویت ملی ایران تأکید می‌ورزد. ملی‌گرایی بر ملیت ایرانی استوار است و «ایرانیت» مفهوم کانونی و قوام‌بخش آن می‌باشد. اسلام‌گرایی شیعی، ملیتی بر آموزه‌های اسلام شیعی است و «اسلامیت» نقطه کانونی و مرکزی آن را تشکیل می‌دهد. جهان سوم‌گرایی، براساس اصول و اهداف جنبش غیر متعهدهاست که اندیشه محوری آن «عدم تعهد» می‌باشد. گفتمان بین‌المللی، حول مفهوم دولت ملی شکل می‌گیرد که هنجار و عنصر زیربنایی آن اصل حاکمیت ملی است. بنابراین جمهوری اسلامی حکومتی است «ایرانی» «اسلامی شیعی»، «غیرمتعهد» و «دارای حاکمیت» که متضمن و مستلزم هنجارهای مبتنی بر ارزشهای خاص می‌باشد.
مسئولیت‌های فراملی در سیاست خارجی بدین معناست که یک دولت اسلامی براساس مبانی و آموزه‌های دینی و اخلاقی نمی‌تواند توانایی خود را صرفاً در راه تحقق خواسته‌های ملی متمرکز کند، بلکه براساس این مبانی، دولت اسلامی وظیفه دارد تحقق خواسته‌های تمامی امت اسلامی را در سیاست خارجی پیگیری کند. بنابراین جمهوری اسلامی ایران به طور همزمان نسبت به تأمین منافع ملت ایران و امت اسلامی مسئول و مکلف است. این التزام به منافع ملت و مصالح امت در بیانات، سخنان و نوشته‌های حضرت امام به صراحت بیان شده است. «در تمام زمینه‌ها در جهت منافع مردم خود گام برمی‌داریم و به آنچه صلاح آنان و پاسخگوی آرمان اسلامی آنان باشد عمل می‌کنیم». (8) در جایی دیگر براساس هویت و مسئولیت اسلامی، جمهوری اسلامی می‌فرمایند: «نکته مهمی که همه ما باید به آن توجه کنیم و آن را اصل و اساس سیاست خود با بیگانگان قرار دهیم، این است که دشمنان ما و جهانخواران تا کی و تا کجا ما را تحمل می‌کنند و تا چه مرزی استقلال و آزادی ما را قبول دارند؟ به یقین آنان مرزی جز عدول از همه هویت‌ها و ارزش‌های معنوی و الهی‌مان نمی‌شناسند. به گفته قرآن کریم هرگز دست مقاتله و ستیز با شما برنمی‌دارند مگر اینکه شما را از دین‌تان برگردانند». (9)
رهبر معظم انقلاب نیز در تبیین علت دشمنی عمیق و آشتی‌ناپذیر استکبار و در رأس آن آمریکا و شبکه جهانی صهیونیستی با نظام جمهوری اسلامی ایران معتقدند: جمهوری اسلامی ایران نفی‌ها و اثبات‌هایی دارند که دلیل دشمنی‌ها نیز همین نفی‌ها و اثبات‌هاست. ایشان در بیان نفی‌های جمهوری اسلامی تأکید کردند: نفی استثمار، نفی سلطه‌پذیری، نفی تحقیر ملتها از جانب قدرت‌های سیاسی دنیا، نفی وابستگی سیاسی، نفی نفوذ و دخالت قدرت‌های مسلط و نفی سکولاریسم اخلاقی و اباحی‌گری، نفی‌های قطعی جمهوری اسلامی هستند. حضرت آیت‌الله خامنه‌ای همچنین در بیان اثبات‌های نظام اسلامی معتقدند: اثبات هویت ملی و ایرانی، ارزشهای اسلامی دفاع از مظلومان جهان، تلاش برای فتح قله‌های علم و دانش، اثبات جمهوری اسلامی است که بر این اثبات‌ها پافشاری نیز می‌شود. (10) از این‌رو نظامی با چنین ویژگی‌های منحصر به فرد مطمئناً با چالش‌ها و بحرانهای امنیتی متعددی روبرو خواهد بود کما اینکه از بدو تأسیس نظام جمهوری اسلامی ایران انواع توطئه‌ها، تهدیدها، تحریم و حتی هشت سال جنگ تحمیلی تمام عیار را در کارنامه خود دارد. چالش‌ها و بحرانهای امنیت ملی را می‌توان به دو دسته داخلی و خارجی تقسیم کرد. اما گاهی کشیدن مرزی بین چالش‌ها و بحرانهای داخلی و خارجی کار دشواری است؛ زیرا غالباً این دو با یکدیگر پیوند دارند. گاهی چالش‌ها و بحرانهای داخلی مورد بهره‌برداری خارجی قرار می‌گیرد و از حالت صرفاً داخلی بیرون می‌آید. به هرحال اگر کشور را یک سیستم متعادل در نظر بگیریم این تعادل از سوی برخی عناصر و عواملی ممکن است متأثر گردیده و دچار بحران و در نتیجه به بی‌ثباتی و عدم تعادل مناسب گرفتار گردد.
بنابراین در یک دید کلی و همه جانبه‌نگری می‌توان عوامل چالشی و بحران‌زا در امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران را از لحاظ منشأ به دو دسته خارجی و داخلی تقسیم‌بندی نمود.

عوامل چالش و بحران‌زا در امنیت ملی ج. ا. ا

الف. عوامل خارجی

1. مسایل زیست محیطی:

جهان امروز با صنعتی شدن جوامع و بهره‌برداری حریصانه از منابع طبیعی، چالش‌ها و بحرانهای زیست محیطی متعددی را بر ساکنان این کره خاکی و کشورها تحمیل کرده است. از آن جمله می‌توان به گرم شدن کره زمین و تغییر الگوی آب و هوایی، آلودگی آب، هوا و خاک، خطر انقراض گونه‌های گیاهی و جانوری، باران‌های اسیدی، از بین رفتن لایه اوزن، فرسایش خاک و بیابان‌زایی و ... اشاره کرد که همه اینها می‌توانند از چالش‌ها و بحرانهای جوامع بشری و جمهوری اسلامی ایران باشند.

2. شیوع بیماری‌های خطرناک:

یکی از چالش‌های جوامع بویژه جوامع در حال توسعه ابتلاء و شیوع برخی بیماری‌هاست. یکی از این بیماری‌های خطرناک بیماری ایدز می‌باشد. این بیماری خطرناک با توجه به جوانی جامعه ایران و مشکلات متعددی در راه ازدواج جوانان می‌تواند از چالش‌ها و بحرانهای مهم محسوب شود. کما اینکه مسئولان بهداشتی کشور اخیراً از ورود موج سوم این بیماری و تغییر الگوی انتقال و شیوع آن از فراورده‌های خونی و اعتیاد تزریقی به ارتباط جنسی هشدار می‌دهند.

3. مواد مخدر:

با توجه به جوانی جمعیت و بیکاری در ایران و مجاورت آن با عمده‌ترین تولیدکننده مواد مخدر جهان یعنی افغانستان، اعتیاد تعداد زیادی از مردم بویژه جوانان را دچار خود کرده است. این بحران درصد قابل توجهی از خانواده‌ها را درگیر کرده و زمانی خطرناک‌تر و هشدار دهنده می‌شود که با ورود مواد مخدر جدید صنعتی، با تنوع و پیچیدگی زیاد خود ابعاد گسترده‌تر و بحران‌زایی را به خود بگیرد.

4. خطر سلاح‌های کشتار جمعی:

جهان با خطر نابودی توسط سلاح‌های شیمیایی، میکروبی و اتمی روبروست. هزاران بمب اتم در کشورهای جهان وجود دارد که گفته می‌شود تنها یکهزار عدد از این بمب‌ها برای آنکه چندین بار کره زمین را نابود کند، کافی است. محمد البرادعی مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در این‌باره می‌گوید: جهان نمی‌تواند به نظام امنیت بین‌المللی فعلی که شامل 9 کشور هسته‌ای است، ادامه دهد در حال حاضر 27 هزار کلاهک هسته‌ای در جهان وجود دارد و احتمال اینکه یکی از آنها اشتباهاً یا غیرعمد مورد استفاده قرار گیرد، وجود دارد. (11) در این میان جمهوری اسلامی ایران در منطقه‌ای قرار گرفته که از آن بعنوان بحران‌خیزترین و بی‌ثبات‌ترین منطقه جهان یاد می‌شود. در این منطقه و پیرامون آن کشورهای دارنده سلاح اتمی وجود دارند که بالقوه چالش و تهدید بزرگی بر امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران محسوب می‌شوند.

5. خاورمیانه و بازار بزرگ تسلیحات:

کشورهای خاورمیانه بویژه حوزه خلیج فارس به دلیل اختلافات سرزمینی و مرزی، علائق ژئوپلتیک، دخالت قدرتهای فرامنطقه‌ای، وجود نظام‌های سیاسی مختلف و خاص، وجود اسرائیل، درآمد سرشار نفت و گرایش آنها به خرید سلاح منطقه را به مسابقه تسلیحاتی سوق داده و در نتیجه به انبار باروتی تبدیل کرده است که با کوچکترین تحریک همواره شاهد بحرانها و حتی جنگ‌ها بوده است، کما اینکه بعد از جنگ جهانی دوم، در این منطقه بیشترین جنگ‌ها رخ داده است. بنابراین در چنین منطقه بی‌ثباتی، جمهوری اسلامی ایران همواره درگیر چالش‌ها و بحرانهای متعدد بوده اما به اعتراف همگان مانند جزیره ثبات در بی‌ثباتی‌ترین منطقه جهان است که البته هزینه این ثبات را با قدرت و اقتدار درونزای خود تحمل و تأمین می‌کند.

6. رسانه‌ها:

با توجه به گستردگی و گسترش وسایل ارتباطی و اطلاعاتی از قبیل ماهواره و اینترنت و... و کنار رفتن مرزها و محدودیتها جهان به مانند دهکده‌ای تبدیل شده که در آن زمان و مکان فشرده شده است. این پدیده علیرغم مزایایی که داشته معایبی نیز دارد. قدرت‌های بزرگ بویژه قدرت‌های مخالف جمهوری اسلامی ایران از قدرت رسانه خود بعنوان ابزار تبلیغاتی علیه جمهوری اسلامی ایران استفاده می‌کنند. با توجه به تفاوتهای فرهنگی جمهوری اسلامی ایران با غرب این قدرت‌ها با تهاجم فرهنگی خود از یک سو و با ایجاد جنگ روانی و تبلیغاتی جهت ایجاد اختلاف بین اقوام و مذاهب در ایران و دامن زدن به اختلافات و بزرگ‌نمایی برخی از مشکلات از سوی دیگر درصدد به چالش کشیدن و ضربه زدن به امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران است.

7. نفت:

نفت شاهرگ حیاتی ایران است. تلقی ثروت نفتی به عنوان درآمد، موجب معضلات مهمی بر نظام‌های تک محصولی می‌شود. چنین برداشتی نظام اقتصادی- سیاسی و بطور کلی امنیت ملی را فوق‌العاده در قبال تحریم‌های خارجی آسیب‌پذیر می‌سازد. (12) نفت از یک سو مهمترین منبع درآمد و عامل تسریع در رشد و توسعه ایران بوده و از سوی دیگر عامل رقابت قدرت‌ها و دخالت آنها در امور داخلی و آسیب‌پذیری و بی‌ثباتی این کشور محسوب می‌شود.

8. آمریکا:

با پیروزی انقلاب اسلامی در ایران با شعار «نه شرقی، نه غربی، جمهوری اسلامی» این کشور که از هم‌پیمانان غرب و آمریکا در منطقه بود به مهم‌ترین مخالف سیاستهای آمریکا تبدیل شد. در واقع در نظام دوقطبیِ آن روز، انقلاب ایران راه سومی را برگزید که این راه مخالف ایدئولوژی‌های سوسیالیسم و لیبرالیسم بود. بعد از فروپاشی نظام کمونیستی در شوروی آمریکایی‌ها تنها رقیب ایدئولوژیک خود را جمهوری اسلامی ایران می‌بینند. ایالات متحده که خود را تنها ابرقدرت جهان می‌داند، درصدد بسط و گسترش سلطه خود بر جهان تحت عنوان «نظام نوین جهانی» است. هرچند تعدادی از قدرتهای بزرگ به شیوه‌های مختلف با آن مخالفت می‌کنند، اما مهمترین رقیب و مخالف ایدئولوژیک آن، قدرت منطقه‌ای یعنی جمهوری اسلامی ایران است. بنابراین آمریکایی‌ها از همان ابتدای انقلاب با انواع توطئه‌ها، تحریم‌ها، تهدیدهای نظامی، فشارها و محاصره و حمایت از مخالفان نظام جمهوری اسلامی درصدد تغییر رفتار یا تغییر رژیم با براندازی بوده‌اند. حمله آمریکا به افغانستان و عراق اگرچه باعث از میان رفتن دو دشمن قسم خورده جمهوری اسلامی ایران شد، اما حضور هزاران نظامی آمریکا در شرق و غرب ایران بویژه حضور درازمدت آنها در عراق و حمایت از گروه‌ها و جریانهای مخالف جمهوری اسلامی ایران در این کشور از یک سو و تحریک‌های اسرائیل بویژه در موضوع هسته‌ای از سوی دیگر از چالش‌های مهم امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران به شمار می‌رود.

بیشتر بخوانید: امنیت ملی و سیاست خارجی

9. توطئه‌های اسرائیلی- عربی:

از همان ابتدای استقرار نظام جمهوری اسلامی در ایران، اسرائیل و حاکمان بیشتر کشورهای عربی منطقه بقاء خویش را در خطر دیدند. نفوذ روزافزون جمهوری اسلامی ایران در منطقه بویژه در سال‌های اخیر به تدریج حاکمان تعدادی از کشورهای عربی و اسرائیل را با حمایت غرب بویژه آمریکا بر آن داشته تا با احساس خطر مشترک دست به نوعی اتحاد و همگرایی پیدا و پنهان علیه جمهوری اسلامی بزنند که مثال بارز آن در موضوع هسته‌ای ایران و سکوت و حتی حمایت تعدادی از سران این کشورها با حمله اسرائیل به جنبش‌های مقاومت حزب الله لبنان و حماس در غزه را شاهد هستیم.

10. ادعاهای سرزمینی کشورهای همسایه:

باید توجه داشت جمهوری اسلامی ایران به همراه چین و پس از روسیه، رکورددار همسایه در جهان است. (13) از سویی گفته می‌شود تنش و مشاجره بین کشورها تابعی از تعداد همسایگان است. (14) سابقه حضور استعمار و ترسیم مرزهای تنش‌زا در خاورمیانه و تولید کشورهای جدید و کوچک با خواست قدرتهای استعمارگر و دامن زدن به اختلافات مرزی و سرزمینی و ادعاها و علائق ژئوپلیتیک کشورها باعث گردیده این منطقه به صحنه کشمکش و بحرانهای متعددی تبدیل گردد. چنان که «لرد کرزن» انگلیسی که معمار اصلی تنظیم اغلب مرزهای تفکیکی جغرافیای جدید خاورمیانه است، چنین نوشته: «مرزهایی برای سرزمین خاورمیانه تنظیم کردم و کشیدم که مرزهای «جنگ» است و نه «صلح». (15) در میان عوامل داخلی تهدیدکننده امنیت ملی، بیکاری از جمله مهمترین عوامل است. تهدیدهای خارجی زمانی امنیت ملی یک کشور را تحت تأثیر قرار می‌دهد که آن کشور دچار بحرانهای درونی باشد. در تأیید این سیاست «جک استرو» وزیر امور خارجه وقت انگلیس در بحران عراق گفت: مشکلات پیچیده خاورمیانه در نتیجه سیاستهای استعماری این کشور در تعیین مرزها بین کشورهای منطقه بوده است که باعث ایجاد بحران و حتی وقوع جنگ در این منطقه می‌شود. (16) جمهوری اسلامی ایران نیز با پیشینه تاریخی کهن از پیامدهای منفی حضور استعمار در منطقه بی‌نصیب نبوده است، به طوری که در رقابت قدرتهای استعمارگر روس و انگلیس بخش‌های وسیعی از خاک ایران جدا گردید. در چند دهه‌ی اخیر نیز عمده‌ترین ادعاهای سرزمینی که تمامیت ارضی جمهوی اسلامی ایران را به چالش کشانده، از سوی عراق و امارات متحده عربی بوده است. این همسایگان به دلیل حمایت و اختلاف‌افکنی‌ها از سوی قدرتهای فرامنطقه‌ای حتی اقدام عملی علیه امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران صورت داده‌اند. تحمیل 8 سال جنگ از سوی عراق و پیگیری‌های سرسختانه امارات متحده در مورد جزایر سه‌گانه ایران در خلیج فارس در اتحادیه‌ها و سازمانهای مختلف و حتی تلاش گسترده این کشور و دیگر کشورهای عربی برای تحریف نام خلیج فارس را می‌توان در این راستا نام برد.

ب. عوامل داخلی

1. رشد جمعیت:

همزمان با پیروزی انقلاب اسلامی در سال 1357 و آغاز جنگ تحمیلی در سال 1359، سیاست افزایش جمعیت به دلایل استراتژیک مطرح شد. بطوریکه در دهه 60 رشد جمعیت ایران رشد نزدیک به 4 درصد را تجربه کرد. اما با سیاست کنترل جمعیتی در چند سال گذشته این رشد به 1/5 درصد کاهش یافت. این در حالی است که با ورود متولدان 2 دهه گذشته به سن باروری باید منتظر روند شتابنده رشد جمعیت باشیم. از سویی جمعیت 25 تا 29 ساله کشور در سال 1389 به یک میلیون و 900 هزار نفر می‌رسد که در طول تاریخ جمعیت ایران این میزان بی‌سابقه است. همچنین در سال 1386 بیشترین ورودی‌ها به دانشگاه‌های کشور را به میزان حدود یک میلیون نفر شاهد بودیم. (17) این در حالی است که با توجه به «حد متناسب جمعیت» و نیازهای متعدد جمعیت جوان، رشد بالای نیم درصدی برای توسعه ایران مضر بوده و زمینه‌ساز چالش‌ها و بحرانهای متعددی برای امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران خواهد بود.

2. بیکاری:

در میان عوامل داخلی تهدیدکننده امنیت ملی، بیکاری از جمله مهمترین عوامل است. تهدیدهای خارجی زمانی امنیت ملی یک کشور را تحت تأثیر قرار می‌دهد که آن کشور دچار بحرانهای درونی باشد. فرد بیکار حتی اگر پای‌بندی به اعتقادات دینی و مذهبی هم داشته باشد، پس از مدتی استحاله می‌شود و اینجاست که دیگر برای او ارزشها معنی و مفهوم واقعی خود را از دست می‌دهد و حتی ممکن است به ضد ارزش بدل شود. تهدید شدن ارزشهای یک جامعه در واقع نقطه شروع به چالش کشیده شدن امنیت ملی است. بیکاری همواره موجد فقر بوده و فقر نیز به نوبه خود یکی از مهمترین عوامل ناهنجاریها و ناسازگاریهای متعدد نظیر اعتیاد، فحشا، دزدی، قتل، جرم و جنایت، رباخواری و دیگر آسیب‌های اجتماعی می‌شود و بدین طریق امنیت ملی را با چالش اساسی روبرو می‌کند. (18) در ایران معضل بیکاری بویژه بیکاری جوانان تحصیل کرده با افزایش فارغ‌التحصیلان، وقوع خشکسالی و نیز تقاضای زنان برای اشتغال از اواخر دهه 80 بسیار نگران‌کننده خواهد بود. (19)

3. خشکسالی و کم‌آبی:

ایران به دلیل موقعیت جغرافیایی از مناطق مستعد خشکسالی است. این در حالی که متوسط بارندگی ایران با 250 میلیمتر حدود یک سوم میانگین بارندگی جهان بوده و به خاطر قرار گرفتن در کمربند خشک و نیمه خشک، با دارا بودن یک درصد جمعیت جهان، تنها از 0/36 درصد آب شیرین دنیا برخوردار است. این وضعیت زمانی نگران‌کننده‌تر می‌شود که به دلیل افزایش جمعیت و تغییر الگوی مصرف از یک سو و وقوع خشکسالی‌های پی‌درپی و کاهش آب سدهای کشور، زمینه‌ساز چالش و بحران در امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران می‌شود.

4. اقتصاد تک‌محصولی:

امروزه و در پی پیدایش چالش‌های راهبردی در جهان پس از جنگ سرد، امنیت اقتصادی به شکل روزافزونی به عنوان یکی از ابعاد امنیت ملی مطرح می‌شود. از اینرو نابسامانی و عقب‌ماندگی اقتصادی به لحاظ تأثیرگذاری بر توان نظامی و دفاعی چه از نظر کسب رضایت‌مندی و مقبولیت مردمی و حفظ پایگاه مردمی نظام و ... در واقع نوعی تهدید امنیتی محسوب می‌شود. زیرا پیامدهای آن موجد تنش و بحران داخلی و ترغیب قدرتهای بیگانه به مداخله در امر داخلی کشور می‌شود. (20) اقتصاد تک محصولی و وابستگی مواد غذایی، صنعت و ... به خارج و نوسان قیمت نفت از یک سو و کسری بودجه، بهره‌وری پایین، حجم نقیدنگی و گرانی و تورم آزاردهنده از سوی دیگر از ویژگی‌های اقتصاد ایران است.

5. قاچاق کالا:

به واردات و صادرات غیرقانونی کالا گفته می‌شود که از یک سو قاچاقچیان را به سود سرشار می‌رساند و از سوی دیگر موجب کاهش تولید و افزایش بیکاری و فقر در جامعه می‌شود. هرچند آمار و تخمین‌های مختلفی درباره قاچاق کالا در ایران مطرح می‌شود اما همگان پیامدهای مخرب آن را در اقتصاد کشور مشاهده می‌کنند.

6. دور شدن از هویت اسلامی (بحران هویت):

هویت ملی برای یک ملت، به منزله روح برای بدن است که فقدان آن به منزله مرگ خواهد بود. امروز فاجعه انقطاع تاریخی را قدرت‌های سلطه‌گر و دشمنان هویت اصیل ملت‌های مسلمان به صورت نرم‌افزاری بر این کشور تحمیل می‌کنند تا آن را به تدریج از گذشته پرافتخار خود دور سازند. اگر ملتی از گذشته خود بُرید، به یک ملت بی‌شناسنامه و بی‌هویت تبدیل خواهد شد که می‌توان آن را به هر کجا کشاند و هر آینده‌ای را برای آن ترسیم کرد. (21) شاید یکی از مشکلات جامعه امروز ما این باشد که دشمن توانسته است بخشی از نسل جدید ما را با هویت خود بیگانه کند. (22) در واقع با تضعیف هویت روح اعتماد به نفس و خودباوری نیز آسیب جدی می‌بیند. مقام معظم رهبری در این‌باره معتقدند: اگر از اخلاق اسلامی دور شویم، اگر عدالت را فراموش کنیم، اگر مردمی بودن مسئولان کشور دست کم گرفته شود، اگر موضوع خدمت به مردم و فداکاری برای آنان از ذهن و عمل مسئولان نباشد، و اگر به جای ایستادگی مقابل دشمن، رو دربایستی‌ها، و ضعف‌های شخصی و شخصیتی بر روابط سیاسی و بین‌المللی مسئولان حاکم شود، در واقع بخشهای اصلی هویت جمهوری اسلامی از دست می‌رود و در چنین اوضاعی، ساخت ظاهری نظام و پسوند اسلامی کاری از پیش نخواهد برد. ایشان «تکریم جهاد و شهادت» و اعتماد به مردم و عقیده واقعی به مشارکت ملت را از دیگر شاخص‌های هویت اسلامی نظام برشمردند و با تأکید بر شجاعت و اعتماد به نفس مسئولان افزودند: اگر روزی در میان مسئولان کشور مسئولان بی‌جرأت و ضعیفی همچون شاه سلطان حسین پیدا شوند، حتی اگر در میان مردم نیز شجاعت و آمادگی وجود داشته باشد، کار مملکت و جمهوری اسلامی تمام است چرا که مسئولان ترسو و مقهور، ملتهای شجاع را نیز به ملتهای ضعیف تبدیل می‌کنند. (23)

7. مصرف‌گرایی و اشرافیگری:

متأسفانه روند مصرف‌گرایی و روی آوردن به اشرافیگری و تجمل‌گرایی شتاب بیشتری در جامعه به خود گرفته که آثار مخربی را می‌تواند داشته باشد و امنیت ملی کشور را به چالش بکشد. مصرف‌گرایی اسراف‌گونه بویژه در آب و انرژی نمونه بارزی از این روند مخرب در کشورمان است. آثار این روند مخرب را با قطع گاز از سوی ترکمنستان به کشورمان در زمستان 86 شاهد بودیم که کشورمان را در آستانه بحران جدی قرار داد. از سوی دیگر رواج اشرافیگری و تجمل‌گرایی در جامعه و شیوع آن در بدنه حکومت و برخی مسئولان را می‌توان از دیگر چالش‌های امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران برشمرد.

8. خطر زلزله تهران:

ایران از جمله کشورهای زلزله‌خیز جهان است و بیش از 90 درصد مناطق آن بر روی زلزله واقع شده است. کلانشهر تهران به عنوان پایتخت جمهوری اسلامی، با داشتن 15 گسل که در این میان سه گسل هر یک به تنهایی پتانسیل ایجاد زلزله‌ای با قدرت بیش از 7 ریشتر را دارا هستند، مرکز سیاسی، اقتصادی و فرهنگی کشور (و در واقع قلب و مغز آن) محسوب می‌شود که در صورت وقوع زلزله پیامدهای فاجعه باری در پی خواهد داشت بویژه اینکه سابقه وقوع چندین زلزله با متوسط هر 158 سال (دوره بازگشت زلزله تهران 150-200 سال است) را داراست که آخرین آن در سال 1209 شمسی اتفاق افتاده، از چالش‌های بالقوه و خطرناکی برای امنیت ملی کشور به حساب می‌آید. (24)

نتیجه‌گیری و ارائه راهکار برای مهار چالش‌ها و بحرانهای موجود

با توجه به اینکه مسیر حرکت، توسعه و امنیت جوامع را هویت آنان تعیین می‌کنند در جمهوری اسلامی ایران همواره دو پایه و اساس هویت آن یعنی ایرانیت و اسلامیت (تشیع) همانند ریل راه‌آهن باید به صورت توأم و همگام در نظر گرفته شود و بدون دچار شدن به افراط و تفریط، این دو پایه هویت در تعامل سازنده با دیگر فرهنگ‌ها بویژه فرهنگ غرب مظاهر مثبتی از این فرهنگ‌ها و تمدن‌ها همچون قانونمندی و نظم، تلاش، عقل‌گرایی و علم‌گرایی آنها را مورد توجه قرار دهد. (هرچند بسیاری از اینها در فرهنگ ایرانی- اسلامی وجود دارد اما فراموش شده یا نادیده گرفته می‌شوند) و با درک ضروریات زمان با مدیریت علمی و کارآمد به مقابله و مهار چالش‌ها و بحرانهای امنیت ملی برویم و این نکته را در نظر بگیریم که امروز یکی از پایه‌های اقتدار، ایجاد ظرفیت توسعه و کسب توانمندی در زمینه فناوری است و هر کشوری که این اقتدار را به دست آورد، می‌تواند استقلال و امنیت خود را حفظ کند. (25) که همانا مصداق این بیت شعر است که: به دانش توان حل مشکل نمود/ ز دریا رهی سوی ساحل نمود. به هر حال برای مهار چالش‌ها و بحرانهای اشاره شده می‌توان راهکارهای زیر را پیشنهاد داد:
1. توجه هرچه بیشتر و عمل عالمانه به هویت اسلامی-ایرانی و دوری گزیدن از افراط و تفریط‌ها در این مورد.
2. شناخت همه جانبه و علمی قابلیت‌ها و محدودیت‌های کشور و محیط بین‌الملل با توجه به سفارش امام علی (علیه السلام) که: دانش بهترین راهنما است.
3. تعامل سازنده با جهان و جذب سرمایه و فن‌آوریهای روز دنیا.
4. تمرکززدایی و تلاش برای تأمین عدالت اجتماعی و جغرافیایی، با توجه به توصیه امام علی (علیه السلام) که فرمودند: پایداری دولت‌ها در گرو برپا داشتن راه و رسم دادگری است.
5. حمایت هرچه بیشتر از مخترعان، نخبگان و پژوهش
6. احیای فرهنگ کار و حمایت از تولید داخلی و توجه دادن جامعه به ارزشها بویژه از طریق صدا و سیما
7. تلاش برای رهایی از اقتصاد تک محصولی و تنوع بخشیدن به منافع درآمد ارزی کشور
8. تلاش برای جذب سرمایه‌های ایرانیان خارج از کشور
9. توسعه بخش گردشگری، مهار آبهای سطحی و استفاده هرچه بهتر از قابلیت‌های ارتباطی کشور (موقعیت ترانزیت بویژه در انرژی)
10. تلاش برای کارآمدی بیشتر نظام در صحنه‌های مختلف و رضایت‌مندی مردم. کما اینکه امام خمینی (رحمةالله‌‌علیه) در این‌باره به مسئولان توصیه کرده‌اند: «مادامی که مردم با شماست هیچ آسیبی به کشور نمی‌رسد».
11. برخورد عالمانه با جمعیت جوان و نیازهای آنان (ازدواج، شغل، مسکن و ...)
12. ادامه سیاست کنترل جمعیت
13. بهاء دادن هرچه بیشتر به نقش رسانه‌ها در فرهنگ‌سازی و مقابله چالش‌ها و بحرانها با توجه به فرمایش امام خمینی (رحمةالله‌علیه) که صدا سیما می‌تواند دانشگاه عمومی باشد.
14. قانون‌گرایی و قانونمند شدن جامعه با وضع قوانین خوب، باثبات و کارآمد و پای‌بندی قانون‌گذاران و مجریان به قانون.
15. تداوم انتقاد سازنده و دوری از تخریب‌ها در رسانه‌ها و جامعه.
16. استفاده از تجربیات جهان با عنایت به توصیه علی (علیه السلام) که فرمودند: عاقل کسی است که از تجربه پند گیرد.
17. مبارزه با فقر، فساد و تبعیض و تقویت کارکرد نهادهای نظارتی و بازرسی و توجه به اقدامات پیشگیرانه.
18. تقویت روحیه میهن‌پرستی و دفاع از آن بویژه در میان نسل جوان
19. حفظ روحیه شهادت‌طلبی، فداکاری و ایثارگری بعنوان بخشی از هویت اسلامی شیعی و بکارگیری قابلیت‌های موقعیت ژئوپلتیک و استراتژیکی کشور جهت بازدارندگی دشمنان
20. دوری از خودشیفتگی‌ها و خودباختگی‌ها با شناختن توانمندی‌ها و رسیدن به خودباوری با توجه به فرموده امام خمینی (رحمةالله‌علیه) که: دنبال بیداری اراده است.
21. نقش رهبری در نظام جمهوری اسلامی ایران به عنوان لنگرگاه ثبات و عامل وحدت تمام جریانها از مهمترین قابلیت‌های نظام برای مهار چالش‌ها و بحرانهاست.

نمایش پی نوشت ها:
1. کارشناس ارشد جغرافیای سیاسی
2. فیروزی، محرمعلی، «ایران و تهدیدات ناشی از موقعیت جغرافیایی آن»، مجله آموزش جغرافیا، شماره 74، بهار 1385، ص54.
3. حافظ‌نیا، محمدرضا، جغرافیای سیاسی ایران، چاپ اول، سمت تهران، 1381، ص31.
4. بصیری، محمدعلی، «تحولات مفهوم امنیت ملی»، اطلاعات سیاسی- اقتصادی، شماره163-164، فروردین و اردیبهشت 1380، ص166.
5. مجتهدزاده، پیروز، جغرافیای سیاسی و سیاست جغرافیایی، چاپ اول، سمت، تهران 1380، ص125.
6. روشندل، جلیل، امنیت ملی و نظام بین‌الملل، چاپ اول، سمت، تهران1374، ص18.
7. کیانی، داود، منافع ملی جمهوری اسلامی ایران، چاپ اول، پژوهشکده مطالعات راهبردی، 1386، ص146.
8. همان، ص125.
9. صحیفه نور، ج20، ص237.
10. روزنامه اطلاعات، شماره 24-36، 3، دوشنبه 25 آذر 1387، ص2.
11. روزنامه اطلاعات شماره 24، 370، پنجشنبه 5 دی 1387، ص12.
12. نصری، قدیر، نفت و امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران، چاپ اول، پژوهشکده مطالعات راهبردی، تهران، 1380، ص134.
13. کریمی‌پور، یداله، مقدمه‌ای بر ایران و همسایگان (منابع تنش و تهدید)، چاپ اول، جهاد دانشگاهی، تهران 1380، ص54.
14. هاگت، پیتر، جغرافیای ترکیبی نو، ترجمه شاپور گودرزی نژاد، ج2، چاپ دوم، سمت، تهران، 1379، ص378.
15. قاسم‌زاده، ابوالقاسم، «طرح پرسشی درباره خاورمیانه»، روزنامه اطلاعات، شماره 23903، دوشنبه 17 اردیبهشت 1386، ص2.
16. فیروزی، محرمعلی، تحلیل ژئوپلتیکی روابط ایران و عراق، پایان‌نامه دوره کارشناسی ارشد جغرافیای سیاسی، استاد راهنما: زهرا احمدی‌پور، دانشگاه تربیت مدرس تهران، فروردین 1383، ص5.
17. مهدوی، بیتا «انفجار جمعیت و نیازهای فزاینده»، روزنامه اطلاعات شماره 24338، شنبه 25 آبان 1387، ص 5 و نیز عباسی، فریده «مسیر ناهموار اشتغال»، روزنامه اطلاعات، شماره 24332، شنبه 18 آبان 1387، ص5.
18. رحیمی، حسین «بحران بیکاری و امنیت ملی در ایران دهه 80»، اطلاعات سیاسی- اقتصادی، شماره 159-160، آذر و د ی 1379، ص195.
19. زاهدیان، علیرضا، معاون مرکز آمار ایران، هفته‌نامه بازار کار، شماره 404، یکشنبه 5 آبان ماه 1387.
20. رحیمی، حسین، پیشین، ص195.
21. فیروزی، محرمعلی، بایسته‌های بازیابی هویت عاشورایی و مهدوی انقلاب اسلامی در رسانه‌های عمومی، ارائه شده به دومین کنگره عاشوراپژوهی، اداره کل اوقاف امور خیریه زنجان، 17 بهمن 1386.
22. احمدی‌نژاد، محمود، رئیس‌جمهور، تلتکست شبکه 3 سیمای ج.ا. ایران، پنجشنبه 1 تیر1385.
23. روزنامه اطلاعات، شماره 24363، دوشنبه 25 آذر 1387، ص2.
24. ر.ک. فیروزی، محرمعلی، فرصت‌ها و چالش‌های جغرافیای امنیتی تهران، مجله رشد جغرافیا، شماره77، زمستان 1385 و نیز مهدوی بیتا، برای مقابله با زلزله آماده باشیم، روزنامه اطلاعات، شماره 24370، پنجشنبه 5 دی 1387، ص5.
25. نجار، محمد، وزیر دفاع ج. ا. ایران، تلتکست شبکه 3 سیمای ج. ا. ایران، سه شنبه 14 آبان 1387.