رايات سود (3 )
تحليل تاريخي
1. روايات مربوط به پرچم هاي سياه از کساني نقل شده که پيش از حکومت بني عباس مي زيسته اند؛ مثلا از ائمه معصومين عليهم السلام
پس از امام صادق عليه السلام در اين باره روايتي نداريم. به طورکلي آن چه درباره ي رايات سود نقل مي شود مربوط به رسول خدا و صحابه و امامان معاصر بني اميه است. اين مطلب نشان مي دهد مقصود از اين پرچم ها همان پرچم هاي بني عباس است وگرنه دست کم يکي دو مورد در کلام امامان پس از حضرت صادق عليه السلام به بعد نيز يافت مي شد.
2. پيش تر گفته شد که در دسته اي از اخبار رايات سود هيچ اشاره اي به مهدي و ظهور او نشده است. بخش ديگري هم که اشاره يا تصريح به مهدي دارد کاملا شبيه دسته اول است. از اين رو، نمي توان آنها را تفکيک کرد و دسته اول را مربوط به پرچم هاي بني عباس و دسته دوم را درباره ي پرچم هاي سياهي که نشانه ظهور مهدي است دانست. مطالعه اين دو دسته روايات نشان مي دهد محتواي اصلي آنها به يک مطلب اشاره دارد و آن حرکت عباسيان است. اما آن چه به مهدي اشاره دارد احتمالا ناشي از اشتباه راويان يا تحريف در روايت هاي ياد شده است.
3. در بيشتر اخبار مربوط به پرچم هاي سياه، نام خراسان يا مشرق وجود دارد، حتي در بسياري از اين احاديث به نام بني عباس تصريح شده است. برخي از آنها هم درباره ي نبرد بني عباس با بني اميه به صراحت سخن مي گويد. اما اين که گفته شود عباسيان از اين روايات سوء استفاده کرده و براي فريب دادن مردم، نهضت خود را بر مضمون اين روايات - که درباره قائم مهدي عليه السلام وارد شده - تنظيم کرده و تطبيق داده اند (1) با توجه به تاريخ اسلام درست نيست، زيرا گزارش هاي تاريخي نشان مي دهد که اصل اين پيش گويي ها مربوط به مهدي نبوده، بلکه از ابتدا درباره سقوط بني اميه و حرکت بني عباس وارد شده است. دلايل اين مطلب عبارت اند از:
الف) عبدالرحمن بن محمد بن اشعث که از سوي حجاج بن يوسف والي سيستان بود با دولت اموي سر به مخالفت برداشت و همراه لشکري که جمعي از محدثان و قراء اهل سنت مانند حسن بصري، شعبي و سعيد بن جبير در ميان آنان بودند، به سوي عراق حرکت کرد و گروه زيادي به او پيوسته دولت اموي را به طور جدي تهديد کردند. اما اين قيام از سوي حجاج در منطقه اي موسوم به دير جماجم سرکوب شد و عده زيادي کشته شدند. جمع زيادي از اسيران نيز به دست حجاج اعدام شدند. (2)
از آن جا که عبدالرحمن در بين راه سيستان به عراق پيروزي هايي کسب کرد و هواداران او حجاج و عبدالملک را خلع کرده، قصد براندازي حکومت امويان را داشتند، (3) ترس و وحشت زيادي دولت بني اميه را فراگرفت و همه ي توان خود را براي سرکوبي اين قيام به کار گرفتند. (4) ابن اعثم گويد: عبدالملک بن مروان در شام بر منبر رفت و مردم را بر اي جنگ با عبدالرحمن بن اشعث برانگيخت. سپس به دنبال خالد بن يزيد بن معاويه که با مطالعه کتاب ها از حوادث آينده آگاهي داشت فرستاد و گفت: شنيده ايم سرنگوني دولت ما به دست صاحبان پرچم هاي سياه است، آيا اين حرکت (ابن اشعث) ما را تهديد نمي کند؟ خالد پرسيد: قيام اين شخص از کجا آغاز شده است؟ گفتند: از سيستان. خالد تکبير گفت و به خليفه اطمينان داد که خطري از اين ناحيه او را تهديد نمي کند. (5) در گزارش ديگري آمده است که خالد گفت: اگر اين حرکت از سيستان باشد مهم نيست و اگر از سوي خراسان است بايد ترسيد. (6)
در مورد ديگري عبدالله فرزند محمد بن حنيفه با وليد بن عبدالملک خليفه ي اموي ملاقات کرد. پس از رفتن او خليفه از خالد بن يزيد که در مجلس حاضر بود پرسيد: آيا از جانب او خطري ما را تهديد مي کند؟ خالد گفت: نه، بلکه از ناحيه شرق مي ترسم... آن گاه که بين خانواده تو (بني مروان) اختلاف افتد و پرچم هاي سياه از مشرق آشکار شود بدبختي براي بني اميه خواهد بود و دولتشان زايل خواهد شد. (7)
اين دو گزارش نشان مي دهد که بني اميه از پيش گويي هايي نقل شده از افرادي چون رسول خدا و اميرمؤمنان، انتظار سقوط دولت خود به دست صاحبان بيرق هاي سياه را داشتند و از آن جا که بني اميه به دست عباسيان ساقط شدند و همان ها بودند که با شعار پرچم سياه از خراسان حرکت کردند، راهي براي تطبيق آن بر قيام موعود جهاني حضرت مهدي عليه السلام نخواهد بود.
ب) يکي ديگر از حرکتهاي مخالف بني اميه قيام حارث بن سريج در خراسان است. وي مدعي بود که صاحب پرچم هاي سياه است. (8)کميت شاعر شيعي هم در شعري خطاب به او گويد: «پرچم هاي سياه را عليه گمراهي بلند کنيد». (9) با توجه به اين که حارث در خراسان و عليه بني اميه قيام کرد گروهي تصور کردند او همان کسي است که دولت بني اميه را ساقط مي کند. از اين رو نصر بن سيار، والي اموي در خراسان، به حارث نوشت: «اگر تصور مي کني تو صاحب پرچم هاي سياه هستي و دمشق به دست شما خراب مي شود و بني اميه را ساقط خواهيد کرد... پس من تسليم تو هستم و اگر در ادعايت دروغ بگويي، خود و خانواده ات را نابود کرده اي». (10) اين گزارش شاهد ديگري است بر اين که انتظار آمدن پرچم هاي سياه از سمت مشرق براي از بين بردن ظلم بني اميه در ميان مردم شهرت داشته و به عبارت ديگر، پيش گويي هايي درباره سقوط امويان و خرابي پايتخت آنان به دست صاحبان پرچم هاي سياه وجود داشته است که حارث بن سريج آن را ادعا کرده، کميت شاعر درباره ي آن مي سرايد و نصر بن سيار هم اصل آن را انکار نمي کند.
ج) يعقوبي به نقل از قحطبه يکي از دعوتگران و فرماندهان مهم سپاه بني عباس در خراسان مي نويسد: در زمان بني اميه وارد مسجد کوفه شدم و به سخنان شخصي که براي مردم حديث مي گفت گوش فرا دادم. او از دوران (سقوط) بني اميه و سياه جامگان سخن مي گفت و حوادث آينده را شرح مي داد. مي گفت: مردي که به او قحطبه مي گويند قيام خواهد کرد، آن گاه به من اشاره کرد و گفت: گويا همين شخص است. قحطبه گويد: من ترسيدم و به گوشه اي خزيدم و پس از پايان سخنانش با او گفت وگو کردم. او گفت: اگر بخواهم، مي گويم که تو همان شخص (قحطبه) هستي. قحطبه گويد: از مردم پرسيدم اين که سخن راني مي کرد کيست؟ گفتند: جابر بن يزيد جعفي بود. (11)اين گزارش، تفسيري بر تمام رواياتي است که جابر جعفي درباره ي پرچم هاي سياه و قيام بني عباس و حوادث آينده از امام باقر عليه السلام نقل مي کند و نشان مي دهد آن روايات در صورت صحت سند، پيش گويي امام درباره ي سقوط امويان و ظهور عباسيان است، اما در منابع شيعه و سني به عنوان نشانه ظهور مهدي قلمداد شده است. البته اين تصور به جهت تحريفي است که در اين روايات صورت گرفته است.
د) در سخناني که محمد بن علي بن عبدالله بن عباس (12) براي ابوهاشم بکير بن ماهان - يکي از دعوتگران مهم بني عباس - بيان کرده آمده است: «خداوند ما را به اهل خراسان اختصاص داده است و آنان انصار و اعوان و ذخاير ما هستند... وقتي پرچم هاي سياه از سوي خراسان بيايد به هر قلعه اي برسند آن را مي گشايند... در ميان فرزندان من مهدي است که زمين را پر از عدل مي کند همان گونه که از ظلم پر شده است و پس از آنان در دنيا خيري نيست. پدرم از جدم (ابن عباس) از رسول خدا نقل کرد: فتنه از ميان شما رخت بر نمي بندد تا اين که گروهي با لباس ها و پرچم هاي سياه مي آيند و شکست براي آنان نيست. » (13)
همو در جاي ديگري گويد: «اي ابوهاشم! دعوت ما مشرقي است و ياران ما اهل شرق و پرچم هاي ما سياه است و رسول خدا فرمود وقتي پرچم هاي سياه را ديديد گرچه بر روي برف باشد به سراغ آنان برويد و عبدالله بن عباس گفت وقتي سال 130 ق برسد هرکه در مشرق پرچم سياهي دارد ياري خواهد شد. » (14)
ه) در منابع شيعه از رکاز يا بشير نبال نقل شده است که شخصي نزد امام صادق عليه السلام آمد و سر آن حضرت را بوسيد. امام هم لباس او را لمس کرد و فرمود: تاکنون لباسي به اين سفيدي نديده بودم. آن مرد گفت: فدايت شوم اين لباس محلي ماست و از آن براي شما هم آورده ام. امام به معتب فرمود: آن لباس را تحويل بگيرد و پس از آن که شخص بيرون رفت فرمود وقت آن رسيده و اوصافش درست است؛ اين صاحب پرچم هاي سياه است که از سوي خراسان مي آيند. سپس امام به معتب فرمود: برو و از نام او سؤال کن، اگر نامش عبدالرحمن باشد همان است. معتب رفت و بازگشت و گفت: مي گويد نامش عبدالرحمن است. راوي (رکاز) مي گويد: وقتي عباسيان حاکم شدند، آن مرد را نزد لشکريان ديدم و از نامش پرسيدم، گفتند: ابومسلم عبدالرحمن است. (15) البته با توجه به اين که ملاقات ابومسلم با امام صادق عليه السلام در تاريخ ثبت نشده است به نظر مي رسد کسي که خدمت امام رسيده، فرستاده ي ابوسلمه باشدکه براي دعوت امام به گرفتن خلافت نزد آن حضرت رفت. از ادامه ي روايت اثبات الوصيه اين مطلب تأييد مي شود. (16)
و) در منابع شيعه و عامه آمده است که اميرالمؤمنين عليه السلام پرچم هاي سياه بني عباس را که از خراسان خواهد آمد پيش گويي کرد. (17) اما در اين گزارش ها سخني درباره مهدي از زبان اميرمؤمنان عليه السلام به ميان نيامده و پيداست خبري غيبي از ظهور دولت عباسيان است؛ همانند بسياري از رويدادهاي آينده که امام از آن خبر داد.
هم چنين است رواياتي که مي گويد هلاکت صاحبان پرچم هاي سياه از همان سويي است که آمده اند؛ (18) يعني نابودي آنان به دست مغولاني است که از سمت خراسان آمدند.
اين روايات و گزارش هاي تاريخي هر چند قطعي نباشند يا حتي احتمال جعل در آنها وجود داشته باشد، اين اندازه نشان مي دهد که آن چه اجمالا ميان مردم آن زمان مشهور بوده، ظهور دولتي با پرچم هاي سياه از سوي خراسان و سقوط بني اميه بوده است. چون يا بايستي هر دو قسم اخبار (هم روايات نشانه ها و هم گزارش هاي تاريخي) به دست آنان جعل شده باشد تا قيام خود را پيش گويي شده توسط رسول خدا و امامان شيعه و اصحاب رسول خدا قلمداد کنند يا پيش گويي ها صحيح بوده و آنان مصداق اصلي سياه جامگان اند.
پي نوشت ها:
1. علي کوراني، عصر الظهور، ص 228 و معجم احاديث المهدي، ج 1، ص 64.
2. تاريخ يعقوبي، ج 2، ص 198-200.
3. تاريخ طبري، ج 6، ص 338 و 341.
4. مسعودي، مروج الذهب، ج 3، ص 139.
5. الفتوح، ج 7، ص 85.
6. تاريخ طبري، ج 6، ص 339.
7. اخبار الدوله العباسيه، ص 179.
8. تاريخ طبري، ج 7، ص 331.
9. همان، ص 100.
10. همان، ص 331.
11. تاريخ يعقوبي، ج 2، ص 276.
12. اين نکته قابل توجه است که ابوجعفر محمد بن علي رهبر عباسيان که امام گفته مي شود، گاهي با ابوجعفر محمد بن علي باقر عليه السلام که شيعيان او را امام مي دانند اشتباه شده و روايات ملاحم که او براي فرزندان خود نقل کرده به امام شيعيان نسبت داده مي شود؛ به خصوص که فاصله رحلت امام با مرگ محمد بن علي کوتاه است.
13. اخبار الدوله العباسيه،ص 205 و 207.
14. همان، ص 199.
15. فضل بن حسن طبرسي، اعلام الوري، ج 1، ص 528؛ محمدباقر مجلسي، بحارالانوار،ج 47، ص 274 و ر. ک: مسعودي،اثبات الوصيه، ص 186.
16. مسعودي، همان.
17. محمدباقر مجلسي، بحارالانوار، ج 41، ص 351 و ابن ابي الحديد، شرح نهج البلاغه، ج 7، ص 48.
18. ر. ک: الفتن،ص 138و ابن طاووس، التشريف بالمنن، ص 92.
/خ
