مبرزترین مورخ جهان اسلام

سده هشتم هجری در تاریخ‌نگاری اسلامی با ظهور مبرزترین مورّخ و متفکّر جهان اسلام، یعنی عبدالرحمن بن محمدبن خلدون حضرمی اشبیلی (1) که امروزه از وی با عناوین فیلسوف، مورخ و جامعه‌شناس یاد می‌کنند، علی‌الاطلاق از سایر ادوار تاریخی اسلامی ممتاز است. بخش سه‌گانه کتاب؛ یعنی مقدمه، العبر و التعریف هر سه در تاریخ مرینی اهمیت بسیار دارد؛ چه ابن خلدون در مقدمه، خاصه به هنگام سخن از تشکیلات حکومتی دولت‌های مختلف، به نظام اداری مرینیان که بی‌واسطه با آن آشنا بوده، اشاره کرده و اطلاعات ارزشمندی از آن به دست داده است. ابن خلدون هنوز سنین جوانی را پشت سر نگذاشته بود که در سال 748ق، ابوالحسن مرینی به همراه بسیاری از ادبا و دانشمندان درباری، تونس را به تصرف خویش در آورد و در نتیجه موقعیتی فراهم شد تا ابن خلدون با ابوعبدالله آبلی (د. 757ق)، که در علوم عقلی استاد بود، آشنا شود. (2) از این پس وی با مرینیان پیوند یافت و وقایع بسیاری را که حاصل مشاهدات شخصی وی از این روزگار است، بر جای نهاد.(3) در دوره ابوعنان روابط وی با سلطان مرینی از این هم نزدیک‌تر شد و با هدف پیوستن به دربار مرینی، تونس را به مقصد فاس ترک کرد و در شمار کاتبان خاص سلطان درآمد و از موقعیت فرهنگی ویژه این شهر بهره برد و تربیت خویش را نزد استادان مغربی و اندلسی آنجا تکمیل کرد. (4) دیری نپایید که در اثر فعالیت‌های سیاسی (5) یا سعایت حاسدان به مدت دو سال به زندان افتاد و جز با مرگ ابوعنان (759ق) از زندان رهایی نیافت. پس از این ابن خلدون بارها مناصب سیاسی متعددی چون سفارت، حجابت و غیره را آزمود، اما تجارب ناموفق بسیار، بیهودگی کار سیاسی را به وی اثبات کرد و در 776ق بر آن شد تا از سیاست کناره جوید؛ (6) از این پس بود که عمرش را صرف آموزش و تحقیق کرد و با الهام از تجارب خویش به نگارش العبر پرداخت و سه سال بعد رونوشت اول کتاب را به پایان برد.(7) او مقدمه کتاب را پس از اتمام رونوشت اول العبر یا کمی پیش از آن طی مدت پنج ماه نوشت و در نیمه سال 779ق. به پایان برد (8) و سرانجام پس از تهذیب و تنقیح بسیار، زندگینامه‌ی خود را به نام التعریف بدان افزود.
بخش سه‌گانه کتاب؛ یعنی مقدمه، العبر و التعریف هر سه در تاریخ مرینی اهمیت بسیار دارد؛ چه ابن خلدون در مقدمه، خاصه به هنگام سخن از تشکیلات حکومتی دولت‌های مختلف، به نظام اداری مرینیان که بی‌واسطه با آن آشنا بوده، اشاره کرده و اطلاعات ارزشمندی از آن به دست داده است. (9) از دیگر سو، گزارش‌های تاریخی وی در العبر نه تنها به علت حضور مستقیم در جریان حوادث و حجم انبوه اطلاعاتی که اغلب منحصر به فرد است، بلکه به علت تلاش وی در تبیین تاریخ براساس انساب و طبقه‌بندی گروه‌های قومی و نژادی از مقدمه نیز مهم‌تر می‌نمایاند؛ (10) اهمیت التعریف یا زندگی‌نامه وی نیز کمتر از دو بخش نخست نیست و چون در اواخر زندگی مؤلف در مصر نگاشته شده، به صراحت و بدون پرده‌پوشی از آخرین روزهای حضور خود در دربار ابوعنان سخن به میان آورده است؛ افزون بر این، سرگذشت استادان و مشایخ، مواد درسی و نحوه تعلیم یافتن وی را که می‌توان نمونه‌ای از مراحل آموزشی یکی از دانشوران آن روزگار دانست، در تاریخ آموزش و پرورش مغرب اهمیت بسیار دارد. (11)

نمایش پی نوشت ها:
1- برای اطلاع از نسب وی، نک: ابن خلدون، العبر، ج7، ص 503 .
2- نک: ابن خلدون، همان، ج7، ص513.
3- همان، ج7، ص 351، 357-360.
4- همان، ج7، ص514-528؛ لاکوست، ص51.
5- رحیم‌لو، همان، ج3، ص446.
7- عاصی، ص123.
8- ابن خلدون، مقدمه، ج1، ص840.
9- همان، ص299 و پس از آن.
10- همو، العنبر، ج6، ص30-202، 240-280، 359-367.
11- همو، التعریف، ج7، ص 511-529.

منبع مقاله :
فرهمند، یونس؛ (1394)، مرینیان: سیاست، جامعه و فرهنگ در مغرب سده‌های میانه، تهران: پژوهشکده‌ی تاریخ اسلام، چاپ اول.