محمل شرعی برای زیاده‌خواهی ممدوح

ابواسحاق ابراهیم بن عبدالله بن ابراهیم نمیری، مشهور به ابن الحاج از ادبای بزرگ اندلسی است که به سال 713ق. در غرناطه زاده شد و به سرعت مراحل تکامل علمی و ادبی آن روزگار را پیمود تا اینکه در 734ق. به دبیری ابوالحجاج یوسف نصری رسید. (1) در همان سال آهنگ حج کرد و پس از سه سال به اندلس بازگشت و بعد از درنگی کوتاه، در افریقیه به خدمت امرای حفصی قسنطینه و بجایه درآمد؛ چون شهرت ابوالحسن در مغرب فراگیر شد، به خدمت وی شتافت و حدود چهار سال (743-747ق) از نزدیکان وی بود. اوضاع نابسامان و بی‌ثبات مغرب وی را به خلوتگاهی در تلمسان کشاند؛ با این همه، عزلت‌گزینی وی بیش از دو سال تداوم نیافت و این بار به عنوان کاتب السر و ریاست دیوان انشاء ابوعنان برگزیده شد. (2) مهم‌ترین انتقادی که بر نمیری رواست، رویکرد جانبدارانه وی نسبت به سلطان و اقدامات اوست و از این‌رو پیوسته کوشیده تا برای جنگجویی‌ها و زیاده‌خواهی‌های ممدوحش، محملی شرعی بیابد و توسعه‌طلبی‌های وی را با هدف «اجتماع کلمه اسلام» و «گشودن راه حجاج بیت الله الحرام» مواجه نماید. نمیری در این منصب چنان به ابوعنان نزدیک شد که سلطان بدون مشورت وی به هیچ کاری دست نمی‌زد؛ او نیز در حد کمال، مراتب ارادت و احترام به مخدوش را رعایت می‌کرد. این روابط مودت‌آمیز تا پایان عمر سلطان ادامه داشت و موجب شد تا نمیری در سفری جنگی که با هدف سرکوب قبایل عربی بنی‌سلیم در میله و بجایه صورت می‌گرفت، سلطان را همراهی کند. (3) کتاب نمیری شرح این سفر و وقایعی است که در خلال آن رخ داده و از این‌رو نویسنده آن را فیض العباب و افاضة قداح الآداب فی الحرکة السعیدة الی قسنطینه و الزاب نام نهاده است و از این منظر می‌توان کتاب را در شمار سفرنامه‌ها جای داد. سلطان و همراهان وی در 20 جمادی الاول سال 758ق. فاس را به مقصد «سلا» ترک کردند و پس از درنگی کوتاه مجدداً به فاس بازگشتند و از این پس مسافرت اصلی به قصد قسنطینه، زاب و افریقیه آغاز شد. (4)
به نظر می‌رسد نمیری سفرنامه را به شکل یادداشت‌های روزانه و در خلال سفر نوشته و بعدها همواره آن را تکمیل می‌کرده است. با این همه، تردیدی نیست که نسخه کنونی که در دست ماست، نسخه تدوین شده از سوی مؤلف نیست، بلکه برادرزاده وی پس از درگذشت نمیری، اوراق پراکنده این سفر را در کنار هم گرد آورده و در تدوین آن کوشیده است. (5) محتملاً سر سقطات مکرری را که نویسنده وعده کرده است (6) و در کتاب وجود ندارد، باید در تدوین نهایی آن جست‌وجو کرد.
باری، نثر بسیار متکلفانه و دشوار سفرنامه از این حکایت دراد که گردآورنده آن به اصل نسخه پای‌بند بوده و از این‌رو اصالت آن، خاصه در مقایسه با سفرنامه‌هایی، چون رحله‌ی ابن بطوطه به سختی محل تردید تواند بود؛ با وجود این، مهم‌ترین انتقادی که بر نمیری رواست، رویکرد جانبدارانه وی نسبت به سلطان و اقدامات اوست و از این‌رو پیوسته کوشیده تا برای جنگجویی‌ها و زیاده‌خواهی‌های ممدوحش، محملی شرعی بیابد و توسعه‌طلبی‌های وی را با هدف «اجتماع کلمه اسلام» و «گشودن راه حجاج بیت الله الحرام» مواجه نماید. (7) تلاش‌های وی برای برکشیدن ابوعنان چنان است که به نحو مبالغه‌آمیزی وی را با عبدالمؤمن بن علی مقایسه کرده و سرانجام چنین نتیجه گرفته که «مملکت ابن علی اول (عبدالمؤمن مدحدی) کجا و مملکت ابن علی دوم (ابوعنان) کجا؟» (8) این رویکرد نمیری، نگارنده را واداشته تا همواره به روایات وی به دیده احتیاط و تردید بنگرد.

نمایش پی نوشت ها:
1- ابن خطیب، الاحاطه، ج1، ص342-344.
2- همان، ص344.
3- بن شقرون، مقدمه‌ی نمیری، ص 70.
4- همو، ص72.
5- نمیری، ص149.
6- نک: همو، ص183.
7- نمیری، ص221.
8- همو، ص263.

منبع مقاله :
فرهمند، یونس؛ (1394)، مرینیان: سیاست، جامعه و فرهنگ در مغرب سده‌های میانه، تهران: پژوهشکده‌ی تاریخ اسلام، چاپ اول.