زادسپرم

زادسپرم (ZĀDSPRAM) نویسنده و محقق زردشتی قرن نهم میلادی است. او یکی از چهار فرزند گشن جم (Gušn-Jam) بود. در میان برادرانش به نام‌های زُروان‌داد (Zurvāndād)، منوچهر (Manušcihr) و اَشه‌وهیشته Ašavahišt))، برادر دوم به خاطر نامه‌ها و کتابش به‌نام «دادستان دینک Dādestān ī dēnīg» شناخته‌ شده‌تر ‌است. براساس یک روایت غیر قابل تأیید، زادسپرم از نوادگان آذرباد مهرسپندان (Ādurbād ī Mahraspandān)، مشهورترین موبد تحت نظر شاپور دوم، بوده است. اغلب، گزیده‌های زادسپرم را با بندهشن مقایسه می‌کنند زیرا هردو درباره یک موضوع مشترک هستند؛ اما بندهشن یکدستی کمتری در نحوه ارائه عقاید و جمله‌بندی‌ها از خود نشان می‌دهد؛ تا آن‌جایی که به اعتقاد بویس، گزیده‌ها در مقایسه با بندهشن می‌تواند توسط یک نفر نوشته شده باشد. در سرزمین فارس و به‌خصوص در شیرکان (Širkān)، زادسپرم احتمالاَ اصلی‌ترین مسئولیت‌ها را به عنوان یک محقق دینی بر عهده داشته است زیرا او به عنوان «آمده از جنوب (نیمروز)» توصیف شده بود – در واقع اشاره به این واقعیت دارد که به گواهی حکم سپهبد (spāhbeds)، او نویسندگی را در ناحیه‌ای تمرین کرده است که یکی از چهار نواحی شاهنشاهی تحت سلطه خسرو اول و هرمز چهارم بوده است (Gyselen, 2001). منوچهر، برادر زادسپرم، که موبد اعظم فارس و کرمان بود در دو نامه که به «نامه‌های منوچهر Nāmagīhā ī Manušcihr» مشهور هستند و یک حکم، زادسپرم را به دلیل تلاش جهت ساده‌سازی مراسم تطهیر سرزنش کرده‌است. پدر زادسپرم که بسیاری از آثار پهلوی و همچنین بسیاری از مفسران به او اشاره کرده‌اند، به‌واسطه نیاز به رویارویی با پیشرفت عقاید مسلمانان، نشانه‌هایی از عقاید مذهبی شدید به ویژه در باره اصول مربوط به خلوص مادی و معنوی را از خود نشان می‌داده است و در طی قرون ابتدایی دین اسلام تلاش‌های بسیار کرده است.
زادسپرم آثار متعددی نوشته‌است از جمله: گزیده‌ها (Anthology) (گزیده‌های زادسپرم Vizīdagīhā ī Zādspram)، کتاب سرشماری قبایل (nibēg ī tōhmag-ošmārišnīh) و یک رساله که امروزه باقی نمانده است اما براساس دامداد نسک (Dāmdādnask) نوشته شده بود و احتمالاً در باره گونه‌های حیوانات بوده است. ویرایش جدید «گزیده‌ها» نوشته ژینویو و تفضلی (Gignoux and Tafazzoli) بر اساس نسخه کپنهاگ k35 و طبق ویرایش انکلساریا (Anklesaria) تنظیم شده است که خودش طبق ویراست سه نسخه خطی TD, BK, K35 است؛ اما همان‌گونه که در آخر فصل 35 نشان داده شده است، تمامی این ویرایش‌ها ناقص هستند. BK یک نسخه قدیمی از K35 است که دربرگیرنده قسمت‌هایی است که در نسخه‌های بعدی از بین رفته‌اند. هم نسخه TD و هم BK از یک نسخه اصلی واحد گرفته شده‌اند.
وست (E. W. West) چندین قسمت از گزیده‌ها را در کتاب‌های مقدس مجموعه شرق (Sacred Books of the East series) ترجمه کرده‌است. زنر (R. C. Zaehner) فصول یک و بیست و چهارم را ترجمه کرده و بیلی (Sir H. W. Bailey: 1943, pp. 209-16) نیز فصل‌های مهم بیست و ‌نه و سی را برگردانده است که در باره پزشکی هستند. سایر نویسندگان همچون کانگا (M. F. Kanga) نیز متونی از این کتاب را ترجمه کرده‌اند. بسیاری از نویسندگان خاطر نشان کرده‌اند که منشأ بعضی متون این کتاب از زندِ اوستای مفقود، مشتق شده است. درواقع زادسپرم منشأ این متون مفقود را همانند نظر مِناش (Menasce) در نظر می‌گیرد. در ادامه منابعی را معرفی می‌کنیم که زادسپرم استفاده کرده است: فصول 3،43 و 57 دامداد نسک (Dāmdād nask)، فصل 9،6 از گات‌ها 31 (Gāthā 31)، فصل 35،18 سپنداد نسک (Spand nask)، همچنین فصل 6،1 کتاب «توضیحاتی درباب جشن نیایش the explanation of the Yasna ceremony» و فصل 4،8 کتابی درباره آثار انسان‌های دوران باستان. بویس (M. Boyce: 1984, pp. 74-75) معتقد است که فصول 13، 16، 20 و 22 احتمالاً بر پایه بعضی از متون زند هستند و گراپ (G. Gropp: 1991, pp. 79-89) نیز به اصالت توضیحات زادسپرم در فصل اول درباره ستایش اهونه‌وئیریه (Ahunavairiia ) اشاره کرده است.
سه یا چهار نسخه کامل و یا جزئی از گزیده‌ها ارزشمند و قابل توجه هستند. ویراستاری آن ابتدا در سال 1908 به داوار (M. B. Davar) و سپس به انکلساریا (1909) واگذار شد و با استثنائاتی در سال 1943 به اتمام رسید. اما نسخه چاپی آن در آتش‌سوزی سال 1945 که FORT PRESS را خراب کرد گم شد. بعد از مرگ انکلساریا در سال 1944، اونوالا (Unvala) اثر او را به اتمام رساند و اولین جلد آن را به چاپ رساند که شامل مقدمه و متون پهلوی بود. جلد دوم که یک ترجمه و یک برگردان آوانوشتی (transliteration) بود، هیچ‌گاه چاپ نشد. مقدمه شامل منتخبی طولانی از نامه‌های منوچهر (Epistles of Manušcihr) بود. در ایران در سال 1972 مهرداد بهار لغت‌نامه‌ای برای گزیده‌های زادسپرم به چاپ رساند و محصل (M.-T. Rāšed Moḥaṣṣel) نیز در سال 1987 یک ترجمه فارسی از این متون تهیه‌کرد. زُهن (F. Sohn) در سال 1970 مطالعه‌ دقیقی بر روی داده‌های پزشکی ارائه شده در فصول بیست و ‌نه و سی انجام داد و آن‌ها را به مطالب فصل هجدهم بندهشن (Bundahišn) در باره تولید مثل بشر، موضوع مورد علاقه زادسپرم، ضمیمه کرد. ژینو در سال 1998 بررسی انتقادی درباره این کتاب انجام داد و صحت مطالب آن را اثبات کرد. زُهن اگرچه فیزیکدانی متبحر بود، به ‌جای کاربرد مناسب نظریه زادسپرم در متون تاریخی و مذهبی، از علوم پزشکی نوین استفاده کرده است. نهایتا ژینویو و تفضلی در سال 1993 یک نسخه کامل از گزیده‌ها را به همراه یک برگردان، آوانگاری، ترجمه و یک تفسیر را به چاپ رساندند. همکاری نزدیک این دو نویسنده، منجر به تهیه ابزاری انتقادی برای متون پهلوی و یک واژه‌نامه کامل شد و همچنین آن‌ها یک متن مهم درباره پیشینه اعتقادات مزدائی (Mazdean) را در قالب یک ترجمه دقیق و روشن با قابلیت دسترسی سریع نیز تهیه کردند.
اغلب، گزیده‌های زادسپرم را با بندهشن مقایسه می‌کنند زیرا هردو درباره یک موضوع مشترک هستند؛ اما بندهشن یکدستی کمتری در نحوه ارائه عقاید و جمله‌بندی‌ها از خود نشان می‌دهد؛ تا آن‌جایی که به اعتقاد بویس، گزیده‌ها در مقایسه با بندهشن می‌تواند توسط یک نفر نوشته شده باشد. مقایسه دو متن منجر به حل مشکلات زبان‌شناختی و آسان‌تر شدن فهم اصول عقاید شد. بعضی از نویسندگان گزیده‌ها را به دو بخش و بعضی به چهار بخش تقسیم کرده‌اند. تاوادیا (Tavadia: 1956) معتقد است که هدف این کتاب، شرح سه دوره از تاریخ جهان است: مرحله پیدایش جهان (cosmological phase) در ابتدا، زندگی زردشت و ساختن دوران مرکزی و مرحله بازسازی (Renovation). این تقسیم‌بندی سه‌گانه که توسط تاوادیا توضیح داده شده، دیدگاه تاریخی در مسیحیت و آموزش‌های مانی درباره دو اصل و سه زمان (Two Principles and the Three Moments )- قبل از ترکیب دو اصل، بعد از ترکیب دو اصل و جدایی آن‌ها- را یادآور می‌شود. ما نیز از دیدگاه رایج پیدایش جهان در این دو مذهب عظیم و مهم استفاده می‌کنیم.
طبقه‌بندی حیوانات براساس انواع گونه‌ها و نمونه‌های اصلی‌شان باعث شکل‌گیری کوششی برای تهیه متون جانورشناسی شد که به شیوه‌ای جالب در بندهشن نیز ذکر شده بود. بر اساس ژینویو و تفضلی و سایر نویسندگان، گزیده‌ها را می‌توان براساس محتوایش به چهار قسمت تقسیم کرد. بخش اول که شامل فصل‌های یک تا سه می‌شود، در باره کیهان‌شناسی مزدائی، خلقت جهان و مراحل مختلف خلقت است. فصل اول به چگونگی معامله بین اهورامزدا و اهریمن در باره مادی شدن اختصاص دارد که زروان (Zurvān) هم در آن شرکت می‌کند. فصل دوم ورود اهریمن را به جهان و موفقیت او را در گناه‌های گوناگون ضد مخلوقات خوب اهورامزدا با ارجاعات ستاره‌شناختی توصیف می‌کند. فصل سوم ستیزهای مختلف بین تیشتر (Tištar) که پاسدار آب‌ها است و اهریمن را تعریف می‌کند و در ادامه از خشم اهریمن در برابر سرزمین‌ها، گیاهان، احشام و کشتار گاو یکتا آفریده (Uniquely-created Bull) سخن می‌گوید که اعضای بدنش به گونه‌های مختلف گیاهان و حیوانات حیات می‌بخشید. طبقه‌بندی حیوانات براساس انواع گونه‌ها و نمونه‌های اصلی‌شان باعث شکل‌گیری کوششی برای تهیه متون جانورشناسی شد که به شیوه‌ای جالب در بندهشن نیز ذکر شده بود. در انتها هم پنج نوع آتش را برطبق نام اوستایی‌ و کیهان‌شناختی‌شان مورد تحلیل قرار می‌دهند.
بخش دوم دربرگیرنده فصول چهار تا بیست و چهار است که به وقایع افسانه‌ای در زندگی زردشت اختصاص دارد. این افسانه‌ها شامل این موارد می‌شوند: تلاش‌هایی به منظور کشتن زردشت، معجزه فرار او از مرگ، ویژگی‌های خاص و برجسته او و مکالماتش با اهورامزدا.

بیشتر بخوانید: ده گونه جالب از حیوانات منقرض شده

فصول بیست و هفت و بیست و هشت، توصیفاتی است در باره شخصیت پنج روحانی، 10 اندرز برای انسان‌های زاهد و سه بخش دینی که در اهونور (Ahunawar)، گاتاها (Gāthās) و نسک‌ها (nasks) نیز به ‌آن‌ها پرداخته شده‌است. فصل‌های بیست و نه و سی، ممکن است به عنوان فصولی مجزا در قالب بخش سوم درنظرگرفته شوند، زیرا با استفاده از عناوینی خاص معرفی می‌شوند. زادسپرم در این بخش درباره اجزای ترکیب‌شونده به منظور آفرینش بشر براساس نظریه چهارگانه بحث می‌کند. درباره وابستگی چهار بخش، ترتیب و توالی آ‌ن‌ها، تن (tanīg)، تنفس حیات (gyānīg)، دانش (dānišnīg) و روح (ruwānīg) صحبت می‌کند. زیرساخت‌های این نظریه به تفکرات یونانی یا عقاید سریانی (Syriac) برمی‌گردد. سایر مطالبی که می‌توان از نظرات ژینویو طی فعالیت‌های مقایسه‌ایش تحلیل کرد، شامل این موارد می‌شود: جهان صغیر (انسان) و جهان کبیر (گیتی) (micro-macrocosmic doctrine)، تعلیم چهار عنصر کیهانی که جسم بشر را شکل می‌دهند، ارتباط با هفت سیاره نجومی و پزشکی جالینوس (Galen) و بقراط (Hippocrates ). موضوع جالب، عقایدی درباره تعدد ارواح است که بیشتر از عقاید ایرانیان باستان نشأت می‌گیرد. زادسپرم سه روح گوناگون را متمایز می‌کند: روح جسمی یا روح در جسم (ruwān ī tanīg/andar tan )، روح بیرونی یا خارجی (ruwān ī bērōn/andar rāh) و روح فناناپذیر (ruwan ī pad mēnōgān axwān) که باید جاودان باشد. همان‌گونه که استدلال شده است، این نظریه احتمالاً سفری روحانی به گذشته را توضیح می‌دهد که در ایران باستان (سفرهایی همچون سفر ویشتاسپ Vištāspa، ارداویراز Ardā Vīrāz و کردیر Kirdēr) ذکر شده است. فصل سی‌ام هم موقعیت روح بعد از مرگ را توصیف می‌کند که باید سفر دنیوی خود را آغاز کند. این سفر آخرین سفراست، سایر سفرها (که در بالا ذکر شد) که به‌طور ضمنی در بحث‌های زادسپرم مورد اشاره قرار گرفتند شبیه یکدیگر هستند، به‌طور عمده نویسنده دو مرتبه ( 30.32 و 30.37) بر وجود سه نوع روح پافشاری کرده است. دوران پس از مرگ، بیشترین قسمت را در این فصل به خود اختصاص داده است و در رستاخیزشناسی دوازده نوع اصلی از مخلوقات را شمارش می‌کند.
فصول نهایی شامل فصل‌های سی و پنج و سی و چهار، بخش چهارم را تشکیل می‌دهند که اختصاص دارد به رستاخیزشناسی همگانی و وقایع آخرالزمان و نوسازی (فرشگرد frašgird) که در تضاد با خلقت است. رستاخیز جهنمی‌ها، کسانی که در حال پاک شدن هستند، و روش‌های گوناگون زندگی که آن‌ها در گذشته از آن لذت می‌بردند، به صورت طولانی توصیف شده است.

نمایش منبع ها:
B. T. Anklesaria, Vichitakiha-i Zatsparam. With Text and Introduction, pt. I, Bombay, 1964.
Mehrdād Bahār,Vāža-nāma-yeGozīdahā-ye Zādesparam, Tehran, 1972.
H. W. Bailey, Zoroastrian Problems in the Ninth Century Books, Oxford, 1943; repr. 1971, pp. 209-16.
M. Boyce, “Middle Persian Literature,” in Handbuch der Orientalistik 1/IV/2/1, Leiden and Köln, 1968, pp. 41-42.
Idem, Textual Sources for the Study of Zoroastrianism, London, 1984, pp. 74-75.
C. G. Cereti, La letteratura Pahlavi, Milan, 2001, pp. 107-18.
Ph. Gignoux, “Un témoin du syncrétisme mazdéen tardif: le traité pehlevi des “Sélections de Zādsparam,” in Transition Periods in Iranian History, Studia Iranica. Cahier no. 5, Paris, 1987, pp. 59-72.
Idem, rev. of Sohn, 1980, in Stud. Ir. 27, 1998, pp. 291-96.
Idem, Man and Cosmos in Ancient Iran, Serie orientale Roma 91, Rome, 2001.
Ph. Gignoux and A. Tafazzoli, Anthologie de Zādspram, Studia Iranica, Cahier 13, Paris, 1993.
G. Gropp, “Zādsprams Interpretation des Ahunavairyo-Gebetes,” in R. E. Emmerick and D. Weber eds., Corolla Iranica. Papers in Honour of Prof. Dr. David Neil MacKenzie on the Occasion of his 65th Birthday on April 8th, 1991, Frankfurt am Main, 1991, pp. 79-89.
M. F. Kanga, “Vicitakihā ī Zātsparam Ch. 27. A Critical Study,” in Mélanges linguistiques offerts à Emile Benveniste, Paris, 1975, pp. 445-56.
J. de Menasce, “Zoroastrian Literature after the Muslim Conquest,” in Camb. Hist. Iran IV, pp. 546-50.
Idem, “Zoroastrian Pahlavi Writings,” in Camb. Hist. Iran III/2, pp. 1190-94.
Moḥammad-Taqi M.-T. Rāšed Moḥaṣṣel, Gozīdahā-yeZādasparam, Tehran, 1987.
F. W. Sohn, Die Medizin des Zādsparam. Anatomie, Physiologie und Psychologie in den Wizīdagīhā ī Zādsparam, Berlin, 1980.
D. Taillieu, “Death and the Maiden – The Figure of the Daēna in the Wizīdagīhā ī Zādspram,” in Le ciel dans les civilisations orientales. Heaven in the Oriental Civilizations, Acta Orientalia Belgica XII, Brussels et al., 1999, pp. 239-52.
J. C. Tavadia, Die mittelpersische Sprache und Literatur der Zarathustrier, Iranische Texte und Hilfsbücher 2, Leipzig, 1956, pp. 83-86.
E. W. West, Pahlavi Texts, pt. I, Sacred Books of the East 5, Oxford, 1880; repr., Dehli, 1965, pp. XLVI-L and 153-87.
Idem, Pahlavi Texts, pt. IV, Sacred Books of the East 37, Oxford, 1892; repr., Dehli, 1965, pp. 401-5.
Idem, Pahlavi Texts, pt. V, Sacred Books of the East 47, Oxford, 1897; repr., Dehli, 1965, pp. 133-70.
Idem, “First Series of the Selections of Zâd-Sparam,” in Ancient Persian Studies in honour of the late Shams-ul-ulama Dastur Peshotanji Behramji Sanjana, Leipzig, 1904, pp. xxliii-lxxxii. R. C. Zaehner, “Zurvanica II,” BSOS 9, 1937-39, pp. 573-85.
Idem, “A Zervanite Apocalypse I-II,” BSOS 10, 1939-42, pp. 377-98 and 606-31.