نویسنده: امین رضا کمالیان
***
نام: مقبره‌ی بی‌بی مرتضی علی/ نشانی: شهرستان کنارک، بخش مرکزی، دهستان جهلیان، روستای مومان پایین/ تاریخ بازسازی: 1384/ دایر: دارای نمازخانه/ مدیریت: مردمی
***
(1) موقعیت مقبره
مقبره‌ی بی‌بی مرتضی علی در روستای مومان پایین از توابع شهرستان کنارک در بخش مرکزی به فاصله بیست و یک کیلومتر از دهستان جهلیان و 42 کیلومتر از شهرستان کنارک قرار گرفته است. دسترسی به این مقبره از طریق جاده‌ی اصلی کنارک و چابهار به شهرستان نیکشهر امکان‌پذیر است. پس از طی کردن شانزده کیلومتر در جاده‌ی اصلی، جاده‌ی فرعی روستای مومان نمایان می‌گردد. روستای مومان پایین، جمعیتی برابر با 206 نفر دارد. مردمان این روستا بیشتر به کشاورزی و دامداری و داد و ستد مشغول هستند.بی‌بی مرتضی فردی عالم و پرهیزگاری بود که بیشتر اوقات خود را به نماز و عبادت می‌پرداخت. هرگاه زن‌های روستا با مشکلی مواجه می‌شدند از وی کمک می‌گرفتند. فاصله‌ی روستای مومان پایین تا جاده‌ی اصلی در حدود چهار کیلومتر است و مقبره‌ی بی‌بی مرتضی در یک کیلومتری روستا قرار دارد. این مسافت تا مقبره‌ی بی‌بی مرتضی علی جاده‌ی مشخصی ندارد و معمولاً زائران با پای پیاده یا با موتورسیکلت یا چهارپایان خود را به مقبره می‌رسانند. مقبره بر تپه‌ای بلند و ناهموار به ارتفاع هشت متر بالاتر از زمین‌های اطراف واقع شده که برای بالا رفتن از آن چندین پله ساخته شده است. آب و هوای این روستا گرم و مرطوب است.
(2) تاریخچه‌ی مقبره
الف) نام و نشان صاحب مقبره:
بنا به گفته‌ی یکی از معتمدان، بی‌بی مرتضی فردی عالم و پرهیزگاری بود که بیشتر اوقات خود را به نماز و عبادت می‌پرداخت. هرگاه زن‌های روستا با مشکلی مواجه می‌شدند از وی کمک می‌گرفتند. بی‌بی مرتضی در زمینه‌ی مامایی محلی، تجربه و تبحر داشت و از روستاهای اطراف زنان برای وضع حمل یا در طی دوران حاملگی به جهت مداوای بیماری به وی مراجعه می‌کردند.وی مورد توجه و احترام مردم منطقه بود و تا پایان عمر خود در این مکان زندگی کرد. بعد از وفات، براساس خواست یکی از بزرگان روستا، وی را بر روی تپه‌ای باستانی دفن کردند. بعدها دو نفر از فرزندان وی به نام‌های مرتضی و علی در کنارش دفن شدند و مردم روستا روی قبر آنها اتاقی ساختند.
ب) سابقه‌ی بنا و حدود و ثغور آن:
ساختمان این مقبره به صورت اتاقکی مربع شکل با سقفی گنبدی بر روی تپه‌ای مرتفع در دشتی باز و وسیع ساخته شده است. دورتادور آن را درختان خودرو و همیشه سرسبز و گرمسیری مانند چِش وَلو و بَببُد قرار گرفته است. طبق شواهد عینی و اظهارات روستاییان، تاکنون چندین بار در این بنا تعمیراتی انجام شده است؛ البته از زمان ساخت مقبره اطلاعی دقیق در دست نیست.(3) محوطه و معماری کنونی مقبره
مقبره‌ی بی‌بی مرتضی علی، بنایی بسیار ساده است در بالای تپه‌ای طبیعی که در حاشیه‌ی روستای مومان ساخته شده است. این مقبره، شامل بنایی کوچک و چهارضلعی به ابعاد حدودی سه متر در سه متر و پنجاه سانتی‌متر با مصالح سنگ، سیمان ساخته شده است و نمای بیرونی و داخلی آن را با گچ و پودر سنگ پوشش داده‌اند.سقف مقبره به صورت گنبدی است ولی در ساخت آن، ظرافت و دقت کافی نشده است. گنبد مذکور تقریباً از نوع شلغمی با زائده‌ی بلند مرکزی است که در هر سوی ساق آن، منارک کوچکی با ارتفاع حداکثر پنجاه سانتی‌متر ساختهاید. این گنبد با سیمان سفید پوشیده شده است و هیچ‌گونه تزیینی ندارد.
اتاق مرقد بسیار ساده و یک در ورودی فلزی دو متری دارد و تنها عنصر تزیینی موجود در داخل آن سه طاقچه کوچک است که برای قرار دادن قرآن و نذورات ساخته شده است.
سقف مقبره از داخل به شکل قیف وارونه به نظر می‌رسد و از چوب درخت «چَش» ساخته شده است. چوب این نوع درخت از استحکام زیادی برخوردار است و معمولاً در قایق‌سازی و لنج‌سازی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
سقف مقبره به شکل هندسی زیبایی طراحی شده است و در بین چوب‌های سقف از شاخه و برگ خشک شده گیاهی خوشبو استفاده کرده‌اند، که در زبان بلوچی به آن «پورچنگ» می‌گویند.
کف مقبره با سیمان سیاه و ماسه پوشش داده شده است. موکتی قرمز رنگ با خطوطی آبی در آن پهن شده است. سه قبر به صورت مثلثی شکل در داخل اتاق مشاهده می‌شود. که یکی از قبور در وسط اتاق و دوتای دیگر در داخل اتاق مشاهده می‌شود. که یکی از قبور در وسط اتاق و دوتای دیگر در قسمت جنوبی آن چسبیده به دیوار ضلع جنوبی قرار دارد. قبری که در وسط بنا قرار دارد با طول دو متر و سی سانتی‌متر و عرض هشتاد سانتی‌متر و ارتفاع شصت سانتی‌متر از کف اتاق قرار گرفته است و بر روی آن پارچه‌هایی به رنگ سفید و بر روی آنها نیز پارچه‌ای قرمز رنگ قرار دارد که با رنگ سفید بر روی آن چند عدد گنبد به نشانه‌ی گنبد خضراء و چند عدد گل و مناره کشیده شده و آیات و سوره‌هایی مانند «چهارقل» و «ان یکاد» و اسماء جلاله‌ای مانند «الله اکبر»، «محمد رسول الله»، «محمد»، «فاطمه»، «علی»، «حسن» و «حسین» نوشته شده است. در کنار قبر در سمت غربی چند عدد ظرف سفالی و مسی و ادوات و ابزار روشن کنندهی مشک و عود و مواد خوشبو کننده‌ای قرار دارد که از کشورهای حوزه‌ی خلیج‌فارس و پاکستان وارد می‌شود. در قسمت شمالی بنا، صندوقی فلزی برای نگهداری اشیاعی که مردم به مقبره هدیه می‌کنند گذاشته شده است. دو قبر دیگر نیز در داخل مقبره وجود دارد که گفته می‌شود قبر سمت چپ متعلق به علی و قبر سمت راست متعلق به مرتضی از فرزندان بی‌بی هستند که طول هر کدام از قبور یک متر و سی سانتی‌متر است. بر روی هر یک از قبرها پارچه‌ای سبز رنگ قرار دارد که گل‌های زردی بر آن حک شده و «ان یکاد» و «چهارقل» و اسماء متبرکه‌ای مانند «الله»، «محمد»، «فاطمه» و «علی» بر روی آن نوشته شده است. نمای دیوارهای داخلی با اندود کاهگل به صورتی صاف صیقل داده شده است.
این مقبره در سالهای اخیر چندین بار مرمت شده است و در آخرین مرحله، حواشی اطراف آن را تا شعاع یک متری سیمان کرده‌اند.
(4) توضیحات تکمیلی و ملاحظات
1. زائران:
بنا به گفته‌ی راویان محلی، زائران از روستاهای مجاور برای زیارت حضور پیدا می‌کنند و میانگین حضور مردم در روز بیست تا سی نفر است. زوار با خواندن فاتحه و قرآن به دعا می‌پردازند. طبق اعتقادات و سنت روستاییان، زوار بدون وضو حق ورود بر بالای قبور را ندارند.2. نذورات:
بیشتر نذورات را در روز پنج‌شنبه زائران در بین دیگر مراجعه کنندگان تقسیم می‌کنند که معمولاً شامل نان محلی روغنی به نام «سریک» و حلواهایی محلی به نام «حلوای خرما و چنگ‌مال خرما» است که در تهیه‌ی چنگ‌مال، خرما را با قطعات کوچک نان به نام سریک مخلوط می‌کنند و سپس مایه‌ی کره‌ی محلی گرم شده را به آن اضافه می‌نمایند. طبق اظهارات خادم مقبره، گوسفند هم جهت قربانی و نذر ذبح می‌شود که گوشت آن را بین زائران و مستمندان تقسیم می‌کنند.3. موقوفات:
مجموعه‌ی بنای مقبره و باغی که در نزدیکی آن قرار دارد و زمین آن از طرف روستاییان وقف مقبره شده است. بعدها هر کدام از مردم روستا بنا به نظر و عقیده‌ی خود درختی را در باغ برای رفاه حال زوار کاشته‌اند. در سمت چپ بنا، حصاری سنگ‌چین به جهت اقامه‌ی نماز ساخته شده است.4. مراسم:
در روزهای عید فطر و قربان، بعد از اقامه‌ی نماز عید مردم در کنار مقبره حاضر می‌شوند و به دعا و نیایش می‌پردازند. با توجه به اینکه بی‌بی مرتضی علی در کار طبابت و مامایی تجربه و تبحر داشت، یکی از رسوم این است که زن آبستنی هر جمعه در کنار قبر بی‌بی مرتضی علی حاضر می‌شود و جهت سالم بودن نوزادش به دعا و نیایش می‌پردازد. بعد از تولد نوزاد نیز هر بعدازظهر چهارشنبه در کنار قبر بی‌بی حاضر می شود و سلامتی نوزاد را از خداوند طلب می‌کند. هر کدام از پسران و دختران روستا که در شرف ازدواج هستند به نیت تداوم و پایداری زندگی و داشتن اولادی صالح و همسری مناسب در کنار مقبره حاضر می‌شوند و حاجت خود را از خداوند طلب می‌کنند. در روز سوم بعد ازدواج نیز به مدت دو هفته هر روز در کنار مقبره حاضر می‌گردند و به دعا و نیایش می‌پردازند.از رسم‌های این مقبره می‌توان به بستن پارچه‌ای رنگی (سبز، آبی، قرمز، سفید) به چوبه‌هایی اشاره کرد که در فاصله‌ی دومتری از مقبره به وسیله تکه سنگ‌هایی به زمین محکم شده‌اند. همچنین با توجه به اعتقادات و رسوم، اگر برای فردی مشکلی پیش آید به این مکان می‌آید با دعا و توسل و خواندن قرآن و نیز روشن کردن عود از خدا برای رفع مشکلش یاری می‌خواهد.
5. دفن شدگان:
در داخل مقبره بی‌بی دو فرزند وی به نام‌های مرتضی و علی دفن شده است.6. متولیان و خادمان:
ملا بجارشهداد رحمتی؛ رحیم‌داد ابابکریراویان محلی:
ملابجار شهداد رحمتی؛ اکبر ارفندهتحقیق میدانی:
اسفندماه 1388منبع مقاله :
کمالیان، امین‌رضا؛ (1390)، شماری از مقبره‌های استان سیستان و بلوچستان شهرستان‌های ایرانشهر، تهران: بنیاد ایران‌شناسی، چاپ اول.
