جامعه‌شناسی دینی کشور آذربایجان

بررسی مسلمانان شیعه و سنی و وضعیت آن و بررسی اجمالی سایر ادیان در کشور آذربایجان
 

چکیده
در این مقاله بنا بر این است که درمورد منطقه جغرافیایی کشور جمهوری آذربایجان و وضاع و احوال شیعیان مناطق مختلف این کشور تحقیق و بررسی شود. درنوشتار این مقاله از روش‌های کتابخانه‌ای که با مطالعه کتاب‌های نوشته شده تا به امروز درمورد شیعیان کشور آذربایجان استفاده شده، همچنین با گرفتن مصاحبات حضوری از چندتن از خواهران آذربایجانی - درحال حاضر در ایران و در شهر مقدّس قم، در حوزه علمیّه خواهران "جامعة الزهراء(س)" طلبه می‌باشند گرفته شده است و به‌صورت مکتوب درآمده و در اختیار خوانندگان عزیز قرار می‌گیرد. از جمله مشکلات عدیده‌ای که در طول تحقیق با آن مواجهه بوده‌ام، علی‌رغم خوش‌رویی خواهران آذری‌زبان، برخی از آنان با بنده حقیر همکاری نکرده و به مصاحبه نپرداختند. درهرحال امید است که این ناچیز مورد توجه و مورد استفاده خوانندگان عزیز قرار بگیرد.

تعداد کلمات 1303/ تخمین زمان مطالعه 7 دقیقه

نویسنده: الهام محرابی زاده (کارشناسی ارشد فرق تشیع)

آمارهای جمعیتی

1- شیعه وسنّی

در آمار جمعیتی شیعه و سنی کشور آذربایجان اختلاف وجود دارد. به‌طور مثال: آخرین سرشماری جامع و رسمی که در جمهوری آذربایجان انجام گرفته، جمعیت کل "7961619" و جمعیت مسلمانان "7389783" ذکر شده است. طبق این آمار جمعیت شیعیان کشور آذربایجان "6276480" بیان شده است؛ بنابراین 92.8 درصد از جمعیت کل کشور آذربایجان مسلمان بوده و 79 درصد از جمعیت مسلمان کشور آذربایجان را شیعیان شامل می‌شود.[1] فرقه‌های گوناگونی درجمهوری آذربایجان زندگی می‌کنند که اکثریت آن‌ها را مسلمانان با 93 درصد تشکیل می‌دهند و بقیه‌ی آن‌ها از سایر فرق دینی مانند یهودی و مسیحی هستند. شیعیان در اکثریت و اهل سنّت در ردیف بعدی قرار دارند.ویا در دائرة‌المعارف بریتانیکا در گزارش آماری سال 2005 جمعیت شیعیان جمهوری آذربایجان را 44/80 درصد و جمعیت اهل سنّت را 56/19 درصد ذکر کرده است. دانش‌نامه آنلاین Wikipedia در گزارش آماری خود درباره جمعیت شیعیان 67 کشور جهان در سال 2005، درصد جمعیتی شیعیان این کشور را 80 درصد اعلام داشته است.[2] "در شهری که من وخانواده‌ام زندگی می‌کنیم یعنی {لنکران} اکثر افراد و خانواده‌های ساکنین آن‌جا، شیعه هستند. امّا درشهرهائی هم‌چون {باکو} که جمعیت شیعیان به‌صورت پراکنده هستند، چندین مکان وجود دارد هم‌چون: {ناردران، مشتقا} که تنها شیعیان در آن‌جا زندگی می‌کنند و برخلاف شیعیان دیگر مناطق آذربایجان، در مواقعی که حکومت مخالف با اعتقادات شیعی حکم یا دستوری صادر کند به اعتراض و مخالفت با حکومت می‌پردازند. ایشان متذکّر می‌شوند که {نخجوان} نیز از دیگر شهرهائی است که تعدادشیعیان بیش از مذاهب و ادیان دیگر است.[3]

فرق دینی

فرقه‌های گوناگونی درجمهوری آذربایجان زندگی می‌کنند که اکثریت آن‌ها را مسلمانان با 93 درصد تشکیل می‌دهند و بقیه‌ی آن‌ها از سایر فرق دینی مانند یهودی و مسیحی هستند. شیعیان در اکثریت و اهل سنّت در ردیف بعدی قرار دارند.

1- روابط میان شیعیان وسنّی‌ها

باوجود گذشت صدها سال ازسکونت شیعه و سنّی در این منطقه در بین آن‌ها همچنان روابط مسالمت‌آمیز برقرار است و با وجود تأثیر عوامل داخلی و خارجی، این روحیه حفظ شده است. به‌وضوح می‌توان نقشه‌های خنثی شده‌ی طرح‌های دولت‌های غربی را که مخالف آذربایجان هستند و نقشه‌های مکّارانه و حیله‌گرانه‌ای را که برای مذاهب موجود در آذربایجان دارند، مشاهده کرد. "در کشور ما برای دین‌داران اهل عمل بسیار مهم است که با سایر مذاهب در ارتباط نباشند؛ یعنی تعاملات اجتماعی نداشته باشند امّا برای شیعیان ظاهری (که ما در میان خود همیشه از لفظ دنیاگرایان استفاده می‌کنیم) اهمیتی وجود ندارد که ارتباط داشته باشند ومعمولاُ با آنان در ارتباط هستند."[4]

2- روابط میان شیعیان وسلفی‌ها

اختلاف بین گروه‌های وهّابی و شیعیان اگرچه جزو سیاست‌های عوامل خارجی بوده است، امّا به جز چند درگیری که درقصبه‌های مهدی‌آباد و بیله‌جری، بزونای باکو و چند شهر دیگر کشور اتفاق افتاده و منجر به دستگیری تعدادی ازشیعیان و وهّابی‌ها و حبس چند‌ماهه آن‌ها در سال 1385 گردیده، کمتر شاهد درگیری‌های شدید بوده‌ایم. در این زمینه حکومت نیز از ترس ایجاد جنگ مذاهب و احساس خطر برای خود، با چنین تنش‌هایی برخورد جدّی نموده است. "در کشورمان تا آن‌جا که من اطّلاع دارم تابه‌حال دچار اختلافات داخلی میان ادیان رخ نداده است یعنی این جزئی از سیاست‌های دولت‌مردان آذربایجانی است که اجازه ایجاد اختلاف، به طرفداران ادیان و مذاهب نمی‌دهند. حتّی بعضاَ گروه‌های شیعی و وهّابی با یکدیگر وارد مباحثات مسالمت‌آمیز دینی می‌شوند."[5]
 

بیشتر بخوانید: جامعه شناسی کشور جمهوری آذربایجان

مساجد

ساخت و توسعه مسجد در جمهوری آذربایجان قدمتی دیرینه دارد. هنگام ورود اسلام به این منطقه مسلمانان در اولین اقدام مساجد جمعه را ایجاد کردند. اولین مسجد در سال 733م در شهر "دربند " که اکنون جزو روسیه است و دومین مسجد در سال 743م در شهر "شاماخی " احداث شد. پس از آن در طول تاریخ و به دنبال افزایش جمعیت مساجد بیشتری احداث شده است، به‌گونه‌ای که پیش از استقرار نظام کمونیزم در جمهوری آذربایجان قریب دو هزار مسجد در این کشور فعّال بوده امّا پس از سال 1930 بیشتر مساجد یا تعطیل شده‌اند یا کاربری آن‌ها را تغییر داده‌اند و با قطع ارتباط مناطق مسلمان‌نشین از سایر ملت‌های مسلمان و ایجاد نفاق و اختلاف بین شیعه و سنّی به پیشبرد اندیشه "دین افیون ملت هاست " به ترویج آن پرداخته‌اند. پس ازاستقلال جمهوری آذربایجان بسیاری از مساجد بازگشایی شدند. دین‌داران در شهرها و روستاهای کشور به تعمیر، بازسازی و احداث مساجد و زیارت‌گاه‌ها پرداختند و تلاش کردند تا مساجد و زیارت‌گاه‌ها کارکردهای گذشته خود را احیاء کند.
 

مراسم مذهبی

 مردم با ایمان با برگزاری مراسم اعیاد اسلامی و راه اندازی سفره‌های منتسب به حضرت رسول(ص) حضرت فاطمه زهرا(س) و امامان معصوم(ع) احکام و اصول دینی را به مردم بازگو و تلاش می‌کنند تا از این راه یاد شعائراسلامی نزد مردم حفظ گردد. حکومت نیز نمی‌تواند به دلیل اجتماعی، فرهنگی و اعتقادی بودن نفس این مراسم و تعصّبات و تعلّقات خاص مردمی به این شعائر از برگزاری آن‌ها ممانعت کند. ازجمله مراسماتی که به صورت باشکوهی در کشور برگزار می‌شود: 1- مراسم میلاد حضرت امام مهدی(عج) در نیمه شعبان 2- مراسم میلاد حضرت فاطمه زهرا(س) 3- مراسم جشن اعیاد اسلامی 4- مراسم ماه رمضان 5- شب‌های احیاء 6- مراسم میلاد سایر امامان معصوم(ع) "دولت کشور ما در برگزاری این مراسمات نقشی ندارد، چون اصلا کاری با دین‌داشتن و اجرای مراسمات آن ندارد؛ بنابراین برگزاری این مراسمات برعهده خود مردم دین‌دار می‌باشد و مردم به‌صورت خودجوش این مراسمات را می‌گیرند."[6]
 

فرق دینی غیراسلامی

مسیحیان: درسال‌های پس از فروپاشی شوروی، میسیونرهای مسیحی با سوء‌استفاده ازخلأ اعتقادی و مشکلات اقتصادی و با فراهم شدن زمینه‌های مادی و معنوی تبلیغات زیادی انجام داده و موفق به جذب تعدادی از مردم به مسیحیت شده‌اند.
مراکز دینی ارتدوکس: با توجه به آزادی‌های دینی و معنوی جمهوری آذربایجان، بیشتر مراکز مسیحی را کلیساهای پراوسلاو روسی تشکیل می‌دهند.
مراکزدینی کاتولیک‌های روم: درسال 1999 مجوّز فعالیت کاتولیک‌های روم در آذربایجان به تصویب رسید. برای تأمین عبادت‌گاه مخصوص کاتولیک‌ها، ساختمانی خریداری و به کلیسای کاتولیک‌ها تحویل شد.
کلیسای پرواسلاو گرجی‌ها: پرواسلاوهای گرجی غالبا در شمال آذربایجان و در شهرهای قاخ، زاکاتالا و بالاکن زندگی می‌کنند و بیشتر به زبان گرجی سخن می‌گویند. بیشتر آن‌ها در شهر قاخ به کلیسای پرواسلاو گرجی‌ها منسوبند. گرجی‌های مسیحی درشهرهای بالاکن و زاکاتالا در حال روی‌آوردن به دین اسلام هستند.
مراکزآلبانی‌ها و اودین‌ها: اودین‌ها ازساکنان قدیمی آذربایجان هستند و به یکی از زبان‌های قفقازی سخن می‌گویند. آن‌ها از زمان‌های قدیم که آلبانی‌ها مهاجرت و دین اسلام را قبول کردند در دین خود باقی ماندند.
پروتستان‌ها: در دوران شوروی سابق تعدادی از روس‌ها و مالاکان‌های پروتستان وجود داشتند که بعدها نیز تعدادی ازآن‌ها از اروپا به آذربایجان مهاجرت نمودند و با نمایندگان پروتستان‌ها ارتباط برقرار کردند. پس از فروپاشی شوروی ازسوی دولت‌های غربی تعداد زیادی از میسیونرهای پروتستان به آذربایجان مهاجرت کردند و دست به فعالیت‌های گسترده‌ای زدند.
یهودی‌ها: یهودیان آذربایجان به سه مجمع وابسته‌اند: مجمع دینی یهودیان اروپایی – آشکی‌نازی، مجمع دینی یهودیان کوهستان - سفارت لر، مجمع دینی یهودیان گرجی.
به‌طورکلی، تعداد یهودیان موجود در کشور 16000 نفر می‌باشد.
بهائیان: در دهه‌ی سوم قرن بیستم مجامع دینی ممنوع شده آذربایجان دوباره رونق گرفتند و شروع به فعالیت کردند. در حال حاضر دو گروه بهائی در جمهوری آذربایجان فعالیت می‌کنند که یکی از آن‌ها مجمع دینی بهائیان ساکن شهر باکو و دیگری مجمع دینی بهائیان سومقائیت است.
کریشناها: در جمهوری آذربایجان بخصوص در شهر باکو مجمع دینی دیگری که ریشه آن از هندوستان است فعالیت می‌کند. نام رسمی آن مجمع دینی شعور کریشناچی‌های شهرباکو است.[7]
 

نمایش پی نوشت ها:

[1] - گزارشی ازآمارجمعیتی شیعیان کشورهای جهان براساس منابع اینترنتی ومکتوب، دکترمحمود تقی زاده داوری، بخش کشورآذربایجان.
[2]- شیعیان جمهوری آذربایجان، ولی جباری، ص 56.
[3] - شفاء داداش آوا، شهروند کشورآذربایجان.
[4] - همان.
[5] - همان.
[6] - آیدان و شفاء داداش آوا.
[7] - همان، ص 79.

فهرست منابع
-    اطلس تاریخی ایران،1350، شماره 8.
-    آیدان داداش آوا، شهروند شهر لنکران آذربایجان، فرد مصاحبه شونده به‌صورت حضوری، طلبه ساکن در کشور ایران.
-    جغرافیای استرابو، استرابو، ترجمه همایون صنعتی‌زاده، تهران، بنیاد موقوفات افشار، 1382.
-    جمهوری آذربایجان، بهناز اسدی‌کیا، تهران، وزارت امورخارجه، 1376.
-    ژئوپلتیک قفقاز و سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، محمّدحسین افشردی، بارتولد، تهران، دانشکده فرماندهی و ستاد دوره عالی جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، 1381.
-    شیعیان جمهوری آذربایجان، ولی جبّاری، انتشارات شیعه شناسی، قم، 1389.
-    قره باغ درچشم‌انداز تاریخ ایران، عبدالاحد بهراد، تبریز، ارک، 1372.
-    گزارشی از آمار جمعیتی شیعیان کشورهای جهان (بر اساس منابع اینترنتی و مکتوب)، محمود تقی زاده داوری، انتشارات شیعه شناسی، 1390.