در تفسیر انک لعلی خلق عظیم و مقام حسن خلق در امت اسلامی
چکیده
یکى از مهم‌ترین مسائل مورد اهتمام «ادیان الهی»، موضوعات مربوط به «اخلاق» و «حسن خلق» است، پیامبران الهى یکى پس از دیگرى به تهذیب نفوس و تکمیل اخلاق که خمیرمایه سعادت انسان‌ها است پرداختند تا نوبت به حضرت مسیح(ع) رسید که بخش عظیمى از دستورات ایشان را مباحث اخلاقى تشکیل مى‌دهد و همه پیروان و علاقه‌مندان او، وى را به عنوان معلم بزرگ اخلاق مى‌شناسند؛ اما بزرگترین معلم اخلاق «پیامبر اسلام(ص)» است، که خداوند درباره آن حضرت فرموده است: «وَ إِنَّکَ لَعَلى خُلُقٍ عَظِیمٍ»[1] اخلاق تو بسیار عظیم و شایسته است.
تعداد کلمات 1416/ تخمین زمان مطالعه 7 دقیقه
یکى از مهم‌ترین مسائل مورد اهتمام «ادیان الهی»، موضوعات مربوط به «اخلاق» و «حسن خلق» است، پیامبران الهى یکى پس از دیگرى به تهذیب نفوس و تکمیل اخلاق که خمیرمایه سعادت انسان‌ها است پرداختند تا نوبت به حضرت مسیح(ع) رسید که بخش عظیمى از دستورات ایشان را مباحث اخلاقى تشکیل مى‌دهد و همه پیروان و علاقه‌مندان او، وى را به عنوان معلم بزرگ اخلاق مى‌شناسند؛ اما بزرگترین معلم اخلاق «پیامبر اسلام(ص)» است، که خداوند درباره آن حضرت فرموده است: «وَ إِنَّکَ لَعَلى خُلُقٍ عَظِیمٍ»[1] اخلاق تو بسیار عظیم و شایسته است.
تعداد کلمات 1416/ تخمین زمان مطالعه 7 دقیقه
نویسنده: حمید حنائی نژاد؛ کارشناس ارشد تصوّف و عرفان اسلامی
یکى از علت‌هاى اساسى پیشرفت اسلام و نفوذ پیامبر اکرم(ص) در قلب مردم؛ با توجه به مدت کوتاه رسالت پیامبر خاتم(ص) در زمان حیاتشان، همین مسئله اخلاق آن بزرگوار بوده است، اخلاق و گرایش عالمان و عارفان مسلمان به آن روز‌به‌روز در آثار آن‌ها بیشتر شده است. در این مقاله تا حدودی به ارزش و اهمیت حسن خلق در کلمات محققان عالی مقام می‌پردازم.
اخلاق پیامبر خدا(ص) اخلاقى بود که عقل در آن حیران است؛ لطف و محبتى بى‌نظیر، صفا و صمیمیتى بى‌مانند، صبر و استقامت و تحمل و حوصله‌اى توصیف ناپذیر.
خداوند در توصیف دیگرى از پیامبر(ص) مى‌گوید: "تو صاحب اخلاق عظیم و برجسته‌اى هستى ". اخلاقى که عقل در آن حیران است لطف و محبتى بى‌نظیر، صفا و صمیمیتى بى‌مانند، صبر و استقامت و تحمل و حوصله‌اى توصیف ناپذیر. اگر مردم را به بندگى خدا دعوت مى‌کنى تو خود بیش از همه عبادت مى‌نمایى و اگر از کار بد بازمى‌دارى تو قبل از همه خوددارى مى‌کنى آزارت مى‌کنند و تو اندرز مى‌دهى، ناسزایت مى‌گویند و براى آن‌ها دعا مى‌کنى، بر بدنت سنگ مى‌زنند و خاکستر داغ بر سرت مى‌ریزند و تو براى هدایت آن‌ها دست به درگاه خدا برمى‌دارى. آرى تو کانون محبت و عواطف و سرچشمه رحمتى ... بعضى از مفسران خُلق عظیم پیامبر(ص) را به "صبر در راه حق و گستردگى بذل و بخشش و تدبیر امور و رفق و مدارا و تحمل سختی‌ها در مسیر دعوت به سوى خدا و عفو و گذشت و جهاد در راه پروردگار و ترک حسد و حرص " تفسیر کرده‌اند، ولى گرچه همه این صفات در پیامبر(ص) بود، ولى «خلق عظیم» او منحصر به این‌ها نبود. در بعضى از تفاسیر نیز «خلق عظیم» به قرآن یا آئین اسلام تفسیر شده است که مى‌تواند از مصادیق مفهوم وسیع فوق باشد و به هر حال وجود این «خلق عظیم» در پیامبر(ص) دلیل بارزى بر عقل و درایت آن حضرت و نفى نسبت‌هاى دشمنان بود. (مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، 1374ش، ج 24، صص 371-372 با اندکی تلخیص).
آیه شریفه‌ی «وَ إِنَّکَ لَعَلى خُلُقٍ عَظِیمٍ» هر چند فى‌نفسها و به‌خودى‌خود حسن خُلق رسول خدا(ص) را مى‌ستاید و آن را بزرگ مى‌شمارد، لیکن با در نظر گرفتن خصوص سیاق، به خصوص اخلاق پسندیده اجتماعی رسول خدا(ص) نظر دارد.
"وَ إِنَّکَ لَعَلى خُلُقٍ عَظِیمٍ" کلمه "خُلق" به معناى ملکه نفسانى است، که افعال بدنى مطابق اقتضاى آن ملکه به آسانى از آدمى سر مى‌زند، حال چه این‌که آن ملکه از فضائل باشد، مانند عفت و شجاعت و امثال آن و چه از رذائل مانند حرص و جبن و امثال آن، ولى اگر مطلق ذکر شود، فضیلت و خلق نیکو از آن فهمیده مى‌شود. راغب مى‌گوید: کلمه "خلق" چه با فتحه "خاء" خوانده شود و چه با ضمه آن، در اصل به یک معنا بوده ... و لیکن در اثر استعمال بیشتر فعلا چنین شده که اگر به فتحه خاء استعمال شود معناى صورت ظاهر و قیافه و هیئت را که با بصر دیده مى‌شود مى‌رساند و اگر به ضمه خاء استعمال شود معناى قوا و سجایاى اخلاقى را که با بصیرت احساس مى‌شود افاده مى‌کند، پس این‌که قرآن کریم فرموده: "إِنَّکَ لَعَلى خُلُقٍ عَظِیمٍ"، معنایش این است که تو - اى پیامبر - سجایاى اخلاقى عظیمى دارى و این آیه شریفه هر چند فى‌نفسها و به‌خودى‌خود حسن خلق رسول خدا(ص) را مى‌ستاید و آن را بزرگ مى‌شمارد، لیکن با در نظر گرفتن خصوص سیاق، به خصوص اخلاق پسندیده اجتماعیش نظر دارد، اخلاقى که مربوط به معاشرت است، از قبیل استوارى بر حق، صبر در مقابل آزار مردم و خطاکاری‌هاى اراذل و عفو و اغماض از آنان، سخاوت، مدارا، تواضع و امثال این‌ها ... و از آنچه گذشت روشن گردید این‌که بعضى از مفسرین [منظور طبرسی(ره) در مجمع‌البیان] گفته‌اند: مراد از کلمه "خلق " دین اسلام است، تفسیر درستى نیست!(طباطبائی، موسوی همدانی، ترجمه تفسیر المیزان، 1378ش، ج 19، صص 618-619).
از «خُلُق» حُسن خُلْق فهمیده مى‌گردد.
مراد از خُلُق در «وَ إِنَّکَ لَعَلى خُلُقٍ عَظِیمٍ» همان ملکه نفسانیّه‌اى است که از آن افعال به سهولت صادر مى‌گردد و به دو قسمت: فضیلت که ممدوح است هم‌چون عفّت و شجاعت و رذیلت که مذموم است، هم‌چون شَرَه و جُبْن منقسم مى‌شود؛ و لیکن وقتى که آن را همین‌طور بدون قیدى اطلاق نمایند از آن حُسن خُلْق فهمیده مى‌گردد. (علامه تهرانی، سید محمد حسین، امام شناسی، 1418ق، ج 14، ص 202).
بیشتر بخوانید: تأملی در خلق عظیم (1)
به وسیله‌ی اخلاق نیکو انسان، به درجاتى می‌رسد، که با روزه و نمازِ بسیار، به آن درجات نمی‌تواند برسد.
در حدیثى پیامبر خدا(ص) فرموده است: «انّما بعثت لاتمّم مکارم الاخلاق» یعنى از بهر آن مرا بفرستادند تا دفع عادات و طبیعت کنم و مکارم اخلاق در بندگان آموزانم؛ و در حدیثى دیگر آمده است که: خلق نیکوست که ترازوى حسنه گران مى‌دارد و به وسیلت اخلاق نیکومرد، به درجاتى برسد که به صوم و نماز بسیار بدان درجه نتوان رسید؛ و در حدیثى دیگر آمده است که رسول(ص) گفته است که: دوست‌ترین امّتان من به من، شخصى باشد که به اوصاف پسندیده و اخلاق گزیده معروف و مشهور باشد. (سهروردی، شهاب الدین، ترجمه ابومنصور اصفهانی، عوارف المعارف(ترجمه)، ص 108).
تشبّه به حضرت رسول الله(ص) در «حسن خلق»؛ بر هر فرد از امّت واجب است، خصوصاً بر اهل ریاضت و سلوک!
قال اللّه تعالى «وَ إِنَّکَ لَعَلى خُلُقٍ عَظِیمٍ» و این خطاب به حضرت رسولست(ص) و مدح نموده بارى‌تعالى او را بدین وصف به قید عظیم و اقتدا و تاسّى و تشبّه به حضرت بر هر فرد از امّت واجب، خصوص بر اهل ریاضت و سلوک و من یسمّى بالصّوفى زیرا که علماء ایشان فرموده‌اند التصوّف هو الخلق و تعریف نموده‌اند خلق را ببذل المعروف و ترک الاذى [اذیت نکردن]. (شیروانی، زین العابدین، بستان السیاحة، 1315ش، ص 248).
«حسن خلق» باعث دوستى و الفت و همدمى و بدخویى موجب دشمنى و حسد و جدایى مى‌شود و هرگاه درخت نیکو و پسندیده باشد، میوه‌اش نیز نیکو و پسندیده خواهد بود.
«حسن خلق» باعث دوستى و الفت و همدمى و بدخویى موجب دشمنى و حسد و جدایى مى‌شود و هرگاه درخت نیکو و پسندیده باشد، میوه‌اش نیز نیکو و پسندیده خواهد بود. فضیلت خوش‌خویى در دین اسلام بر کسى پوشیده نیست و همان است که خداى تعالى بدان وسیله پیامبرش(ص) را ستوده است؛ زیرا مى‌فرماید: «و انّک لعلى خلق عظیم»؛ و پیامبر(ص) فرمود: «بیشترین چیزى که [انسان را] وارد بهشت مى‌کند تقواى الهى و «حسن خلق» است.» اسامة بن شریک مى‌گوید: عرض کردیم: «یا رسول الله بهترین چیزى را که به انسان عطا کرده‌اند، چیست؟ فرمود: «حسن خلق». پیامبر(ص) فرمود: «برانگیخته شدم تا نیکی‌هاى اخلاق را به کمال برسانم.» و نیز فرمود: «سنگین‌ترین چیزى که در میزان قرار مى‌گیرد، «حسن خلق» است.» و فرمود: «خداوند هر کس را بر خلق نیکو و خلقت زیبا آفریده است هرگز طعمه آتش دوزخ نمى‌سازد.» از آن حضرت پرسیدند: «یا رسول الله! «حسن خلق» چیست؟ فرمود: با کسى که از تو قطع رحم کرده، صله رحم کنى و از کسى که به تو ستم کرده است، درگذرى و به کسى که تو را محروم کرده است عطا کنى»؛ و پوشیده نماند که نتیجه «حسن خلق» الفت و دورى از تنهایى و وحشت است و هرگاه درخت خوب باشد، میوه نیز خوب خواهد بود. (فیض کاشانی، ملا محسن، ترجمه عارف، راه روشن (ترجمه محجة البیضاء)، 1372ش، ج 3، صص 346-347).
[1]. قلم: 4.
منابع:
1 - مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ایران، تهران، انتشارات دارالکتب الإسلامیة، چاپ سی و دوم، 1374ش.
2 - طباطبائی، موسوی همدانی، ترجمه تفسیر المیزان، ایران، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ یازدهم، 1378ش.
3 - علامه تهرانی، سید محمد حسین، امام شناسی، ایران، مشهد، انتشارات علامه طباطبائی، چاپ دوم، 1418ق.
4 - سهروردی، شهاب الدین، ترجمه ابومنصور اصفهانی، عوارف المعارف(ترجمه)، ایران، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ دوم، 1375ش.
5 - شیروانی، زین العابدین، بستان السیاحة، ایران، تهران، چاپخانه احمدی، چاپ اول، 1315ش.
6 - فیض کاشانی، ملا محسن، ترجمه عارف، راه روشن (ترجمه محجة البیضاء)، ایران، مشهد، مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی، چاپ اول، 1372ش.
[1]. قلم: 4.
.jpg "معنی اسم احمد و نام های هم آوا با آن + میزان فراوانی در ثبت احوال")
.jpg "معنی اسم اترک و نام های هم آوا با آن + میزان فراوانی در ثبت احوال")
.jpg "معنی اسم ابوریحان و نام های هم آوا با آن + میزان فراوانی در ثبت احوال")
.jpg "معنی اسم ادنا و نام های هم آوا با آن + میزان فراوانی در ثبت احوال")
.jpg "معنی اسم آروین و نام های هم آوا با آن + میزان فراوانی در ثبت احوال")
.jpg "معنی اسم سلدا و نام های هم آوا با آن + میزان فراوانی در ثبت احوال")
.jpg "معنی اسم هیلدا و نام های هم آوا با آن + میزان فراوانی در ثبت احوال")
.jpg "معنی اسم فلورا و نام های هم آوا با آن + میزان فراوانی در ثبت احوال")