اعتدال در سیاست و کشور‌داری

اعتدال و اندازه نگه داشتن در اسلام «اعتدال در سیاست و کشورداری»
 

چکیده
چهار هدف عمده در رأس تشکیل حکومت اسلامی است که عبارتند از: الف ـ ایجاد رابطۀ عبودیت بین مردم و پروردگار؛ ب ـ ایجاد عدالت و توازن اجتماعی و اصلاح روابط اقتصادی؛ ج ـ اصلاح فرهنگ دینی جامعه؛ د ـ جلوگیری از انحرافات اخلاقی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی. هدف پیامبران از حاکمیت سیاسی، پیاده کردن دین خدا و گسترش عدالت و دعوت به خوبی‌ها و جلوگیری از فحشا و منکرات بوده است که هدف‌های شخصی و استبدادی و افراطی‌گری و سلطه ظالمانه بر جامعه با اهداف مقدس پیامبران بسیار متفاوت است... .

تعداد کلمات 6284/ تخمین زمان مطالعه 31 دقیقه

 

همان‌گونه که استبداد در رأی و خودکامگی برای حاکم اسلامی ممنوع است، همین طور او حق ندارد در پیاده کردن احکام الهی از هوای نفس مردم پیروی کند؛ هر چند خواستۀ اکثریت مردم باشد. مثلاً اگر در کشور اسلامی بر اثر تبلیغات بیگانگان یا فشارهای جهانی، مردم از حکومت بخواهند که روابط جنسی نامشروع یا شراب‌خواری یا گناهان دیگر آزاد باشد، دولت اسلامی نباید به بهانه این که خواستۀ اکثریت چنین است، آن برنامه‌ها را به اجرا درآورد. خدای تعالی در قرآن کریم با صراحت، پیامبر و مسلمانان را به پیروی از «ما أنزل الله» دعوت کرده و به‌شدت ارتکاب اعمال خلاف دستورات الهی را محکوم می‌نماید. از جمله در آیات 168 تا 176 سورۀ بقره، با صراحت به تسلیم شدن در برابر حکم الله و همان‌گونه که استبداد در رأی و خودکامگی برای حاکم اسلامی ممنوع است، همین طور او حق ندارد در پیاده کردن احکام الهی از هوای نفس مردم پیروی کند؛ هر چند خواستۀ اکثریت مردم باشد. مثلاً اگر در کشور اسلامی بر اثر تبلیغات بیگانگان یا فشارهای جهانی، مردم از حکومت بخواهند که روابط جنسی نامشروع یا شراب‌خواری یا گناهان دیگر آزاد باشد، دولت اسلامی نباید به بهانه این که خواستۀ اکثریت چنین است، آن برنامه‌ها را به اجرا درآورد.مخالفت با هوای نفس فرمان می‌دهد. اهمیت این موضوع چنان مهم است که در آیات 44 تا 50 سورۀ مائده، چندین بار تکرار شده است. در این آیات، مسئله احکام حکومتی در بنی‌اسرائیل از زمان حضرت موسی(علیه‌السّلام) به عنوان «ما أنزل الله» و پیروی از آن گوشزد شده و به پیامبر اکرم(صلی الله علیه و اله) دستور داده که در مباحث قضا و داوری و قصاص، براساس حکم خدا عمل کند و از هواهای نفسانی آنان تبعیت ننماید. از این‌رو، کسانی که به «ما أنزل الله» حکم نمی‌کند و تسلیم آن نمی‌شوند، سخت مورد توبیخ قرار داده است. به عنوان نمونه، به چند آیه اشاره می‌کنیم:
آیه اوّل: «وَ مَنْ لَمْ یَحْکُمْ بِما أَنْزَلَ اللَّهُ فَأُولئِکَ هُمُ الْکافِرُونَ»؛ و کسانی که به موجب آن‌چه خدا نازل کرده، داوری نکرده‌اند، آنان، خود کافرانند. آیه دوم: «وَ مَنْ لَمْ یَحْکُمْ بِما أَنْزَلَ اللَّهُ فَأُولئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ»؛ و کسانی که به موجب آن‌چه خدا نازل کرده، داوری نکرده‌اند، آنان، خود ستمکارانند. آیه سوم: «وَ مَنْ لَمْ یَحْکُمْ بِما أَنْزَلَ اللَّهُ فَأُولئِکَ هُمُ الْفاسِقُونَ»؛ و کسانی که به موجب آن‌چه خدا نازل کرده، داوری نکرده‌اند، آنان، خود نافرمانند.[5] آیه چهارم: «وَ أَنْزَلْنا إِلَیْکَ الْکِتابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقاً لِما بَیْنَ یَدَیْهِ مِنَ الْکِتابِ وَ مُهَیْمِناً عَلَیْهِ فَاحْکُمْ بَیْنَهُمْ بِما أَنْزَلَ اللَّهُ وَ لا تَتَّبِعْ أَهْواءَهُمْ عَمَّا جاءَکَ مِنَ الْحَقِّ»؛ و ما این کتاب را به حق، به سوی تو فرو فرستادیم، در حالی که تصدیق‌کننده کتاب‌های پیشین و حاکم بر آن‌هاست. پس میان آنان بر وفق آن‌چه خدا نازل کرده، حکم کن و از هواهایشان (با دور شدن) از حقی که به سوی تو آمده، پیروی مکن.[6] بنابراین، در جاهایی که امر خدا زیر پا گذاشته می‌شود، حاکم اسلامی اهل سازش و سستی و وانهادگی نیست و تسلیم امیال و خواسته‌های هواپرستان نمی‌شود. البته شرایط زمان و مکان و توانایی دولت اسلامی نیز باید در نظر گرفته شود که تا چه اندازه می‌تواند ایستادگی کند. و این، برمی‌گردد به مصالح امّت اسلامی و پیروی از نظرات علما و فقهای شریعت و در رأس آنان، ولیّ فقیه که همان حاکم دینی در عصر غیبت است.
 

در آیاتی چند از قرآن، مسلمانان را از دوستی و هم‌پیمانی با یهودیان و مسیحیان به شدت برحذر می‌دارد. چرا که این طایفه، دو ملّت صاحب قدرت و مکنت بوده‌اند و از طرفی، خوی سلطه‌گری و استکباری آنان، باعث انحطاط و عقب‌ماندگی مسلمانان می‌شود. از این‌رو، مسلمانان نباید در برابر این دو گروه کوتاه بیایند و راه تفریط در پیش بگیرند تا هیچ‌گونه سلطه‌ای بر آنان پیدا نکنند. لذا خدای تعالی می‌فرماید: « یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا الْیَهُودَ وَ النَّصارى‏ أَوْلِیاءَ بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ وَ مَنْ یَتَوَلَّهُمْ مِنْکُمْ فَإِنَّهُ مِنْهُمْ إِنَّ اللهَ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ فَتَرَى الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ یُسارِعُونَ فِیهِمْ...»؛ ای کسانی که ایمان آورده‌اید، یهود و نصاری را دوستان خود مگیرید که بعضی از آنان دوستان بعض دیگرند و هرکس از شما آن‌ها را به دوستی گیرد، از آنان خواهد بود. آری، خدا گروه ستمکاران را راه نمی‌نماید. می‌بینی کسانی که در دل‌هایشان بیماری است، در دوستی با آنان شتاب می‌ورزند و از دیگران پیشی می‌گیرند...[25] و در آیه دیگر می‌فرماید: «وَ لَنْ تَرْضى‏ عَنْکَ الْیَهُودُ وَ لاَ النَّصارى‏ حَتَّى تَتَّبِعَ مِلَّتَهُمْ»؛ و هرگز یهودیان و ترسایان از تو راضی نمی‌شوند، مگر آن که از آیین آنان پیروی کنی.[26]
 با نگاهی اجمالی به آیات و روایات، در می‌یابیم که هدف شارع مقدس، اعتدال و اندازه نگه داشتن در این روابط بوده، تا ضمن این که مسلمانان دریچۀ جهان را به روی خود نمی‌بندند، در عین حال، مواظب و مراقب توطئه‌های یهودیان و مسیحیان سلطه‌گر نیز باشند. خوشبختانه مبانی نظری این دیدگاه در قانون اساسی جمهوری ایران به خوبی تبیین شده است.[27] البته روشن است که منظور از «نفی سبیل» و نفی سلطۀ کفار بر مسلمین، این نیست که به طور تکوینی در خارج صورت نپذیرد، زیرا بارها کفار بر مسلمانان چیره شده‌اند، حتّی در زمان رسول خدا(صلی الله علیه و آله) در جنگ اُحُد، مسلمانان از کفار شکست خوردند. و همچنین، منظور این نیست که مسلمانان در جنگ با مشرکان و کافران همیشه پیروز صحنه باشند، بلکه مقصود آن است که در عالَم تشریع و قانونگذاری، هیچ قانونی که سبب برتری کافر بر مسلمان باشد، وضع نشده است، ولی در احکام اسلامی، قوانینی که موجب برتری مسلمان بر کافر باشد، تشریع شده است.[28]
 

در روایات گذشته، از رفق و مدارا و مدیریت صحیح در مبانی سیاست اسلامی، مطالبی بیان کردیم، لیکن از آن‌جا که مدیریت مسئولان و نحوۀ تعامل سیاستمداران با مردم از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است، به چند آیه و روایت خاص اشاره می‌کنیم تا به اهتمام دین به اعتدال و میانه‌روی در امور و مهرورزی با مردم و دوری از افراط و تفریط در این باره پی ببریم: قرآن کریم، در بیان ویژگی‌های پیامبر و یارانش می‌فرماید: «مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللهِ وَ الَّذِینَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَى الْکُفَّارِ رُحَماءُ بَیْنَهُمْ»؛ محمّد(صلی الله علیه و آله)، پیامبر خداست و کسانی که با اویند، بر کافران سختگیر و با همدیگر، مهربانند.[29] آری، مؤمنان در خطّ پیامبر، کانونی از عواطف و محبّت نسبت به برادران و دوستان هم‌کیش هستند و آتشی سخت و سوزان و سدّی پولادین در برابر کافران و مشرکان. امام صادق(علیه‌السّلام) در توضیح این آیه می‌فرماید: بر مسلمانان واجب است که برای پیوستن به یکدیگر بکوشند و در مهربانی نمودن، دستیار یکدیگر باشند و نسبت به نیازمندان، مواسات نشان دهند. بعضی از آنان به بعضی دیگر مهربانی کنند تا همگان چنان باشند که خدای بزرگ فرمان داده است، یعنی: «رُحَماءُ بَیْنَهُمْ»، و چون گرفتاری و نیازی از ایشان بر شما پنهان بماند، بر آن اندوهناک شوید، چنانکه گروه انصار در زمان رسول خدا(صلی الله علیه و آله)، چنین بودند.[30] امیرالمؤمنین(علیه‌السّلام) که تربیت‌یافتۀ پیامبر رحمت بود و اخلاقش، چکیده و عصارۀ اخلاق قرآنی است، در عهدنامه‌ای که برای استاندار مصر، مالک اشتر نوشته، دربارۀ مهربانی و دلسوزی نسبت به رعیت می‌فرماید: «وَ أَشْعِرْ قَلْبَکَ الرَّحْمَةَ لِلرَّعِیَّةِ وَ الْمَحَبَّةَ لَهُمْ وَ اللُّطْفَ بِهِمْ وَ لَا تَکُونَنَّ عَلَیْهِمْ سَبُعاً ضَارِیاً تَغْتَنِمُ أَکْلَهُمْ، فَإِنَّهُمْ صِنْفَانِ: إِمَّا أَخٌ لَکَ فِی الدِّینِ أوْ نَظِیرٌ لَکَ فِی الْخَلْقِ، یَفْرُطُ مِنْهُمُ الزَّلَلُ وَ تَعْرِضُ لَهُمُ الْعِلَلُ وَ یُؤْتَى عَلَى أَیْدِیهِمْ فِی الْعَمْدِ وَ الْخَطَإِ، فَأَعْطِهِمْ مِنْ عَفْوِکَ وَ صَفْحِکَ مِثْلِ الَّذِی تُحِبُّ أَنْ یُعْطِیَکَ اللهُ مِنْ عَفْوِهِ وَ صَفْحِهِ، فَإِنَّکَ فَوْقَهُمْ وَ وَآلِی الْأَمْرِ عَلَیْکَ فَوْقَکَ وَ اللهُ فَوْقَ مَنْ وَلَّاکَ...:»؛ پیوسته قلبت را از مهربانی بر رعیت آکنده ساز و با لطف و محبّت ورزیدن به آنان، مالامال کن. زنهار نسبت به مردم همچون جانوران درنده‌ای مباش که برای خوردنشان دنبال فرصت می‌گردند. چه، آنان بر دو دسته‌اند: یا برادر دینی تو به شمار می‌روند، و یا این که در آفرینش همانند تو هستند. خطایی که از آنان روی می‌دهد و یا دانسته و ندانسته کار زشتی از آنان سر می‌زند، باید که آنان را ببخشی و از گناهشان بگذری، همان‌طور که دوست داری خدا تو را ببخشد و از گناهانت بگذرد. چون هر چه باشد، تو بالاتر از آن‌هایی و امیرالمؤمنین از تو بالاتر، و خدا از آن که تو را به ولایت و فرمانداری گماشت، بالاتر است.[31] و در فراز دیگر، به مالک چنین سفارش می‌کند: «وَلْیَکُنْ أَحَبَّ الاُْمُورِ إِلَیْکَ أَوْسَطُهَا فِی الْحَقِّ، وَأَعَمُّهَا فِی الْعَدْلِ، وَأَجْمَعُهَا لِرِضَى الرَّعِیَّةِ، فَإِنَّ سُخْطَ الْعَامَّةِ یُجْحِفُ بِرِضَى الْخَاصَّةِ، وَإِنَّ سُخْطَ الْخَاصَّةِ یُغْتَفَرُ مَعَ رِضَى الْعَامَّةِ»؛ باید دوست‌داشتنی‌ترین چیزها در نزد تو، در حق میانه‌ترین، و در عدل فراگیرترین، و در جلب خشنودی مردم گسترده‌ترین آن باشد، زیرا خشم عمومی مردم، خشنودی خواص و نزدیکان را از بین می‌برد و از سوی دیگر، اگر عده‌ای اندک از خواص از تو ناراضی باشند، خشنودی و رضایت همگان، آن را بی‌اثر می‌سازد.[32]
 

نمایش پی نوشت ها:

[1]. غررالحکم.
[2]. غررالحکم.
[3]. نهج‌البلاغه، خطبه 34.
[4]. همان، خطبه 216.
[5]. سورۀ مائده: آیات 44 و 45 و 47.
[6]. سورۀ مائده: 48.
[7]. فروغ ابدیت، ج 2/247.
[8] . نهج‌البلاغه، خطبه 180.
[9] . همان، خطبه 126.
[10] . شرح نهج‌البلاغه، ج 2/197.
[11] . نهج‌البلاغه، خطبۀ 224.
[12] . سایت بازتاب، شنبه 20/2/93، کد خبر 399478.
[13] . تاریخ سیاسی اسلام، رسول جعفریان، ج 1/588، به نقل از: المغازی، ج 2/606، الدر المنثور، ج 6/77 و المصنف عبدالرزاق، ج 5/339 و منابع دیگر.
[14] . تجلی امامت، اصغر ناظم‌زاده/464.
[15] . تذکرة الخواص/259.
[16] . همان.
[17] . حقایق پنهان، احمد زمانی/203، به نقل از: حیاة الامام الحسن بن علی، ج 2/280.
[18] . عیون اخبار الرضا، ج 2/140.
[19] . غررالحکم.
[20] . سورۀ نساء: 141.
[21] . سورۀ هود: 113.
[22] . سورۀ نساء: 139.
[23] . سورۀ نساء: 144.
[24] . سورۀ توبه: 23.
[25] . سورۀ مائده: 51 ـ 52.
[26] . سورۀ بقره: 120.
[27] . مبانی فقهی کلیات قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، عمید زنجانی/139ـ 144.
[28] . القواعد الفقهیه، بجنوردی، ج 1/190 ـ و بعبارة اُخری: لا یمکن أن یکون الحکم الاسلامی و تشریعه سببا و موجبا لعلوّ الکافر علی المسلم...
[29] . سوره فتح: 29.
[30] . تفسیر نور الثقلین، ج 5/78.
[31] . نهج‌البلاغه، نامه 53.
[32] . همان.

منبع: رضوانی دهاقانی، اصغر، کتاب اعتدال در اسلام و اندازه نگه داشتن در زندگی فردی و اجتماعی، ایران، قم، چاپخانه زم زم، چاپ اول، 1393ش.