اشاراتی از مفسرین بزرگ، عارفان و محققان بلند‌مرتبه در خصوص آیه‌ی چهارم «سوره فتح» در مورد مبحث «سکینه»، «ایمان» و «مراتب ایمان»

چکیده
حالت «اطمینان قلبی» و «ایمان ویژه» که هر گونه شک، دودلى، ترس و وحشت را از انسان دور مى‏سازد و او را در برابر حوادث سخت و پیچیده، ثابت قدم مى‏گرداند. در قرآن سوره‌ی مبارکه‌ی فتح، با عنوان خاص «سکینه» از آن یاد شده است. در قرآن مجید مى‏خوانیم: «هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ السَّکِینَةَ فِی قُلُوبِ الْمُؤْمِنِینَ لِیَزْدادُوا إِیماناً مَعَ إِیمانِهِمْ»؛ او کسى است که «سکینه» را در دل‌هاى «مؤمنان» فرو فرستاد، تا ایمانى بر «ایمان» آن‌ها افزوده شود. موهبتى الهى و آسمانى که در سایه آن، انسان توانایی دارد که مشکل‏ترین حوادث را در خود هضم نماید و یک دنیا آرامش و ثبات قدم در باطن خود احساس کند. اشاره قرآن به اینکه نزول این آرامش و سکینه در قلب‌های مؤمنان و این‌که برای افزایش «ایمان» آن‌هاست و منافقان و آن‌ها که طالبان دنیا هستند سهمى از این «سکینه» و «آرامش» ندارند، نمایانگر این است که تنها این موهبت، نصیب افراد با ایمان مى‏شود. در مقاله حاضر، به اشاراتی از مفسرین بزرگ، عارفان و محققان بلند مرتبه در خصوص آیه‌ی چهارم «سوره فتح» در مورد مبحث «سکینه»، «ایمان» و «مراتب ایمان» می‌پردازم.

تعداد کلمات 1538/ تخمین زمان مطالعه 8 دقیقه

نویسنده: حمید حنائی‌نژاد

«سکینة» از ماده سکون است که خلاف حرکت است و این کلمه در مورد سکون و آرامش قلب استعمال مى‏شود
کلمه «سکینه» از ماده سکون است که خلاف حرکت است و این کلمه در مورد سکون و آرامش قلب استعمال مى‏شود و معنایش قرار گرفتن دل و نداشتن اضطراب باطنى در تصمیم و اراده است؛ هم چنان که حال انسان حکیم این چنین است (البته منظور ما از حکیم، دارنده حکمت اخلاقى است) که هر کارى مى‏کند با عزم مى‏کند و خداى سبحان، این حالت را از خواص ایمان کامل قرار داده و آن را از مواهب بزرگ خوانده است‏. (طباطبائی، موسوی همدانی، ترجمه تفسیر المیزان، 1378ش، ج2، ص 438)

مراد از «انزال سکینه و آرامش در قلوب مؤمنین»، ایجاد آن است بعد از آن‌که فاقد آن بودند
ظاهراً مراد از «سکینت»، آرامش و سکون نفس و ثبات و اطمینان آن به عقائدى است که به آن ایمان آورده؛ لذا علت نزول سکینت را این دانسته که: «لِیَزْدادُوا إِیماناً مَعَ إِیمانِهِمْ‏»؛ تا ایمانى جدید به ایمان سابق خود بیفزایند... . بعضى‏گفته‏اند: سکینت به معناى رحمت است. بعضى‏ دیگر گفته‏اند: عقل است. بعضى‏ آن را به وقار و عصمتى معنا کرده‏اند که در خدا و رسولش هست. بعضى‏ آن را به تمایل به سوى دینى که رسول خدا(ص) آورده، معنا کرده‏اند. بعضى‏گفته‏اند: سکینت نام فرشته‏اى است که در قلب مؤمن منزل مى‏کند. بعضى‏گفته‏اند: چیزى است که سرى مانند سر گربه دارد! و همه این‌ها اقاویلى است بدون دلیل. مراد از «انزال سکینت در قلوب مؤمنین» ایجاد آن است بعد از آن‌که فاقد آن بودند؛ چون بسیار مى‏شود که قرآن کریم خلقت و ایجاد را انزال مى‏خواند. (همان، ج 18، صص 386-387 با تلخیص)

گفتارى در باره ایمان و زیاد شدن آن‏

صرف علم به چیزى و یقین به این‌که حق است، در حصول ایمان کافى نیست و صاحب آن علم را نمى‏شود مؤمن به آن چیز دانست، بلکه باید ملتزم به مقتضاى علم خود نیز باشد؛ به طورى که آثار عملى علم - هر چند فى الجمله - از وى بروز کند. پس کسى که علم دارد به این‌که خداى تعالى، الهى است که جز او الهى نیست و التزام به مقتضاى علمش نیز دارد؛ یعنى در مقام انجام‏ مراسم عبودیت خود و الوهیت خدا بر مى‏آید، چنین کسى مؤمن است؛ اما اگر علم مزبور را دارد، ولى التزام به آن را ندارد و علمى که علمش را بروز دهد و از عبودیتش خبر دهد ندارد، چنین کسى عالم هست و مؤمن نیست و از این‌جا بطلان گفتار بعضى‏که ایمان را صرف علم دانسته‏اند، روشن مى‏شود و نیز بطلان گفتار بعضى که گفته‏اند: ایمان همان عمل است؛ چون عمل با نفاق هم جمع مى‏شود و ما مى‏بینیم منافقین که حق برای‌شان ظهورى علمى یافته، عمل هم مى‏کنند؛ اما در عین حال ایمان ندارند و چون ایمان عبارت شد از علم به چیزى به التزام به مقتضاى آن، و نیز از آنجایى که علم و التزام هر دو از امورى است که شدت و ضعف و زیادت و نقصان مى‏پذیرد، ایمان هم که از آن دو تالیف شده، قابل زیادت و نقصان و شدت و ضعف است. پس اختلاف مراتب و تفاوت درجات آن از ضروریاتى است که به هیچ وجه نباید در آن تردید کرد، دلیل نقلى هم همان را مى‏گوید، مانند آیه مورد بحث که مى‏فرماید: «لِیَزْدادُوا إِیماناً مَعَ إِیمانِهِمْ.» (همان، ج18، صص 388-389 با تلخیص)

مراد از «سکینه» درجه قویه ایمان است که اطمینان قلبى باشد

«هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ السَّکِینَةَ فِی قُلُوبِ الْمُؤْمِنِینَ»، در اخبار بسیار تفسیر فرموده‌اند «سکینه» را به ایمان و البته مراد درجه قویه ایمان است که اطمینان قلبى باشد، به این که شک، تزلزل، اضطراب و شبهه، در قلوب آن‌ها راه نداشته باشد... «لِیَزْدادُوا إِیماناً مَعَ إِیمانِهِمْ»؛ یعنى مرتبه قوى ایمان پیدا کنند که ثابت قدم باشد و تزلزل و اضطراب پیدا نکنند. (طیب، سید عبدالحسین، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، 1378ش، ج12، صص 198-199 با تلخیص)

بیشتر بخوانید: آرامش روحی در پرتو ایمان به خدا

حقیقت «ایمان» چیست و «مؤمنین» چه کسانی هستند؟

«ایمان» همان اعتقاد جازم مطابق واقع است و «مؤمنین» کسانى می‌باشند که تصدیق یقینى دارند به وجود مبدأ عالم که تمام خیرات ناشى از او است و او دانا و تواناى مطلق است و بازگشت تمام موجودات به‌سوى او است. آنان تصدیق به معاد دارند و اساس ایمان و حقیقت دیانت، روى این دو پایه از اصول دیانت استوار گردیده. ایمان به این معنى عمومیّت پیدا می‌کند و شامل تمام ادیانى می‌گردد که هر یک در موقع خود صحیح بوده، چنان‌چه در سوره بقره آیه 62 فرموده:‏ «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ الَّذِینَ هادُوا وَ النَّصارى‏ وَ الصَّابِئِینَ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ عَمِلَ صالِحاً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ» و باقى معارف مندرج در این دو اصل است، زیرا که عدل، نبوّت و امامت از فروع توحید به‌شمار می‌رود؛ چنان‌چه عمل صالح در بسیارى از مردم، از معاد و اعتقاد به یوم جزا ناشى می‌گردد و همان طورى که ایمان چنان‌چه در محل خود مبرهن گردیده، مراتب و درجاتى دارد که معصوم(علیه‌السّلام) تشبیه به نردبان هفت پلّه نموده. خسران نمودن عمر نیز مراتبى دارد که توزیع بر مراتب‏ ایمان‏ می‌گردد. (امین (بانوی اصفهانی)، سیده نصرت، مخزن العرفان در تفسیر قرآن، 1361ش، ج15، ص 271).

مراتب‏ ایمان‏ در سه درجه و مرتبه می‌باشد

اول، مرتبه عوام‌النّاس است که آنان فقط می‌توانند از راه گوش، اوصاف و صفات الهى را از دانشمندان و علماء بشنوند و کورکورانه تصدیق می‌نمایند و طریق شرعى و احکام و مقررات دینى خود را نیز از آنان اخذ نموده و بر طبق آن عمل می‌نمایند. لکن اگر همین ایمان ظاهرى آن‌ها با خلوص نیّت و اخلاق نیکو و اعمال نیک توأم گردد، «هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ السَّکِینَةَ فِی قُلُوبِ الْمُؤْمِنِینَ»، در اخبار بسیار تفسیر فرموده‌اند «سکینه» را به ایمان و البته مراد درجه قویه ایمان است که اطمینان قلبى باشد، به این که شک، تزلزل، اضطراب و شبهه، در قلوب آن‌ها راه نداشته باشد... «لِیَزْدادُوا إِیماناً مَعَ إِیمانِهِمْ»؛ یعنى مرتبه قوى ایمان پیدا کنند که ثابت قدم باشد و تزلزل و اضطراب پیدا نکنند.امید است در قیامت از اهل نجات باشند؛ لکن چون عقل خود را به کار نینداخته و به ‌نظر تدبّر آیات خدا را نمی‌نگرند، ظاهرا مقام و مرتبه‏اى را احراز ننموده‏اند؛ زیرا چشم و دل خود را به کار نینداخته‏اند. دوّم، کسانى که قدرى قلب‌شان باز شده و موجودات را به‌نظر عبرت و تدبّر می‌نگرند و علم و قدرت و اوصاف کمال خدایى را در موجودات می بینند و آثار رحمت الهى را در آنان مشاهده می نمایند، آن‌ها متوسطین از عرفاء و موحّدین می‌باشند. سوم، کسانى که از ظاهر موجودات به باطن منتقل گردیده و در مشاهده اوصاف ربوبى دیگر محتاج به نظر و فکر نمی‌باشند و معرفت و محبّت ایشان نسبت به مقام ربوبى به مرتبه فؤاد رسیده و اهل دل شده‏اند و به وجدان سرّى، راهى به سوى مبدأ خود یافته‏اند و براى اثبات مبدأ، محتاج به دلیل و برهان نیستند. خدا را به خدا می‌شناسند، نه به خلق؛ بلکه خلق را به خدا می‌شناسند و چنین اشخاص را بایستى حقیقتاً موحّد نامید. (همان، ج14، صص 27-28 با تلخیص و اندکی تصرّف)

ز نو هر لحظه ایمان تازه گردان مسلمان شو مسلمان شو مسلمان‏

(شیخ محمود شبستری)

چون ایمان که تصدیق است به آن‌چه معلوم است که پیغمبر(ص) بر آن مبعوث شده است که روى تفصیل مراتب بسیار دارد و یک قسم از آن، ایمان به ذات و صفات الهى است و صفاتش نزد محققان غیرمتناهى و ذات را به اعتبار هر صفت و نسبت ظهور و تجلى خاص است؛ پس هرآینه، تجلیات الهى غیرمتناهى باشد و ایمان بر همه لازم و ثابت است. لاجرم مراتب‏ ایمان‏ تفصیلى بسیار دارد، بلکه بى‏نهایت باشد و در مرتبه هر یک از آن، افراد ایمان تفصیلى، شرکى مخفى است؛ بعضى در افعال، بعضى در صفات و بعضى در ذات. فلهذا فرمود که ز نو هر لحظه ایمان تازه گردان؛ یعنى سالک مى‏بایست که دو ساعت در یک مقام منزل نکند و چون معروف غیرمتناهى است، هرآینه معرفت نیز نهایت ندارد. پس هر لحظه که به مقام اعلى از آن‌که داشت وصول مى‏بایست از نو، ایمان و تصدیق تازه گرداند و آن‌چه حضرت رسالت(ص) فرمود که «انه لیغان على قلبى و انى لاستغفر الله فى کل یوم و لیلة سبعین مرة» اشاره بر این معنى است: چون به سبب عرفان خاص که از هر تجلى از آن تجلیات بى‏غایت او را حاصل مى‏آید، ایمان تازه بر آن مترتب مى‏گردد. (لاهیجی، مفاتیح الإعجاز فی شرح گلشن راز، 1312ش، ص 212)

منابع:

1 - طباطبائی، موسوی همدانی، ترجمه تفسیر المیزان، ایران، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1378ش، چاپ یازدهم.
2 - طیب، سید عبدالحسین، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، ایران، تهران، انتشارات اسلام، 1378ش، چاپ دوم.
3 - امین (بانوی اصفهانی)، سیده نصرت، مخزن العرفان در تفسیر قرآن، ایران، تهران، نهضت زنان مسلمان، 1361ش، چاپ اول.
4 – اسیری لاهیجی، محمد، مفاتیح الإعجاز فی شرح گلشن راز، هندوستان، بمبئی، 1312ش.

پی نوشت:
[1] . فتح: 4.