تحلیل وضعیت قرآنی کشور در حوزه تبلیغ و ترویج

چکیده
با وجود به وجود آمدن انقلاب اسلامی و مهیا شدن یک فضای عمومی برای گسترش و نشر قرآن کریم و با به وجود آمدن دستگاه های عریض و طویل در این راستا، هنوز آن طور که باید و شاید قرآن کریم جایگاه خود را در بین اقشار مردم پیدا نکرده است.

تعداد کلمات 2153/ تخمین زمان مطالعه 11 دقیقه

نویسنده: محمدرضا پورمعین[1]

مقدمه

رسالت تاریخی پیامبران و نقش مؤثر و پایدار تعالیم آن‌ها، امری حائز اهمیت و انکارناپذیر است و بدون تردید بعثت انبیاء آن آموزگاران و مربیان بزرگ بشریت را باید از مهم‌ترین نقاط عطف تاریخ زندگی بشر به شمار آورد.
با طلوع خورشید تابناک اسلام و انفجار نور انقلاب اسلامی، عصر حیات نوین اسلام ناب محمدی آغاز شد و قرآن کریم که عملاً از صحنه زندگی فردی اجتماعی مسلمین خارج شده بود، دگر بار در عرصه‌های مختلف به صحنه آمد.
تحلیل وضعیت قرآنی کشور در حوزه «تبلیغ و ترویج» نیازمند توجه به پیش‌فرض‌هایی است که در ذیل به آن‌ها اشاره می‌شود:
الف) تبلیغات، عنوان دیگری از روش‌های مختلف تبلیغی است و مبلغان، شخصیت‌های حقیقی و حقوقی‌اند که موضوع یا موضوعاتی را برای دست‌یابی به اهداف کوتاه بلند‌مدت مورد توجه قرار می‌دهند.
ب) مهم این است که بفهمیم یا بدانیم آیا تبلیغات علم است؟ هنر است؟ فکر و فلسفه است؟ واجب و موثر است؟ منطقه‌ای و جغرافیایی است؟ فصلی و مقطعی است؟ و... .
ج) ما همیشه در تبلیغات، خود را تبلیغ می‌کنیم نه موضوع مورد نظرمان را.
د) در هیاهوی قرن ۲۱ و تنازع میان ادیان و کتب مقدس درمی‌یابیم که مروجان ادیان دیگر، به‌ویژه مسیحیت در قیاس با مبلغان اسلامی، هم در شیوه‌های تبلیغاتی و هم در مهارت‌های عملیاتی برتری محسوسی دارند.
البته شاید مهم‌ترین دلیل آن، امکانات مادی بیشتر و تکنولوژی پیشرفته‌تری است که در اختیار آنان قرار می‌گیرد.

مسائل مهم فعالیت‌های قرآنی کشور

1. حوزه چاپ و نشر قرآن

سالیانه نشر کتب قرآنی در رتبه اول و بالغ بر 10/000/000 جلد است. در سال ۹۳ بیشتر، انتفاعی و از سوی دستگاه‌های دولتی و... عرضه شده است.

2. حوزه نشر کتب

کتب مرتبط با قرآن، تفسیر و علوم مربوطه، رتبه اول را داراست و کاملاً انتفاعی و در حدود 2/500/000 مجلد و کمتر از ۵۰۰ عنوان در هر سال می‌باشد.

3. حوزه مجلات

آخرین رتبه کشور در تولیدات داخلی است و تنها از سوی مراکز دولتی یا وابسته، منتشر می‌شود.
آمار واقعی این مجلات در دست نیست و تنها یک نشریه برای کودکان و نوجوانان به صورت غیرانتفاعی تولید می‌شود.

4. روزنامه‌ها

با وجود حدود هفتاد روزنامه در کشور تنها یک روزنامه به فعالیت‌های قرآنی مشغول می‌باشد که پرغلط‌ترین متن را در مورد املاء و انشاء دارد.
تعداد بسیار محدود از روزنامه‌ها نسبت به درج مطالب کاملاً خبری و گلچین مبادرت دارند و آن هم تنها در هفته یک روز و برخی به صورت هر ماه و یا مقطعی منتشر می‌شوند.

5. صدا و سیمای قرآن

فعالیت شبکه‌های رادیویی و تلویزیونی قرآن و معارف از جمله فعالیت‌های تبلیغی، ترویجی و آموزشی است و بحمدالله پس از انقلاب اسلامی راه‌اندازی شده و البته به دلیل قدمت رادیو و تبحر ما در کار شنیداری رادیو قرآن جلوتر بوده و سیمای قرآن نیز به دنبال کسب جایگاه است.

6. آموزش قرآن در کشور

آموزش قرآن در کلیه مقاطع تحصیلی مدارس وجود دارد. مسجد، به صورت فعال ولی بیشتر سنتی اداره می‌شود.
دانشگاه‌ها: آموزش قرآن در دانشگاه‌ها به صورت مستقیم، کمتر است؛ ولی در برخی از مراکز آموزش عالی، آموزش قرائت و مفاهیم و معارف قرآن برقرار است.
صدا و سیما: در صدا و سیما، آموزش مبتدی و حرفه‌ای قرآن وجود دارد و بیشتر به جنبه‌های آموزش غیر مستقیم قرآن اشاره دارد؛ ولی در سال‌های اخیر، برنامه‌ها از روش‌های دیگر آموزشی و انگیزشی برخوردار شده‌اند. نگاه صدا و سیما، نگاه تبلیغی ترویجی است.
محافل پس از تعطیلی اکثریت آن‌ها و ضرورت بازگشت به روش‌های ایشان قطب‌های قرآنی در تهران همچنان فعال و سردمداران اصلی پایگاه قرآنی در مراکز استان‌ها هستند.

7. سازمان‌ها و دستگاه‌های مختلف قرآنی

دارالقرآن‌ها، بیت‌القرآن‌ها، کانون‌های قرآن، و سازمان‌های قرآنی، جمعیت‌های قرآنی، موسسات تحقیقی و پژوهشی، موسسات تخصصی قرآنی، فعالیت‌های قرآنی در درون سازمان‌ها و مراکز صنعتی و اقتصادی و نظامی، از جمله فعالیت‌های نوینی است که طی ۱۰ تا ۲۰ سال گذشته تشکیل و به فعالیت مشغولند.

8. N.G.O‌ های قرآنی شامل اتحادیه‌ها، مجامع، مؤسسات خصوصی، فرهنگی، بالغ بر ۵۰۰ مرکز فعال و نیمه‌فعال هستند.

9. قوانین و مقررات قرآنی در کشور

امتیازات دانشگاهی، امتیازات خدمات وظیفه عمومی، معافیت فرهنگی.

10. مسابقات داخلی و بین‌المللی

حدود ۵۰ مسابقه داخلی و در برخی سال‌ها تا ۲ مسابقه بین‌المللی داشته‌ایم.
مهم‌ترین مسابقات داخلی شامل مسابقات دانش‌آموزی، دانشجویی، نیروهای مسلح، سازمان اوقاف و امور خیریه و مسابقات بین‌المللی نیز که توسط سازمان اوقاف و امور خیریه برگزار می‌شود.

11. فعالیت‌های جنبی

نمایشگاه‌های قرآنی، محافل انس با قرآن، مراسم تجلیل از پیش‌کسوتان و تعداد محدود مراسم و مناسبت‌های مشابه که در سال به ده عنوان نمی‌رسد.

12. وقف در امور قرآن

عموماً وابسته به دوران قبل از انقلاب اسلامی و در زمان پس از انقلاب اسلامی از رونق خوبی برخوردار نبوده است.

13. آمار و اطلاعات

در حوزه آمار و اطلاعات که شامل: نیروی انسانی، اعتبارات، تولیدات، ابنیه، فعالیت‌ها و... می‌شود، آمار دقیقی در دست نیست و تنها در ربع قرن پیروزی انقلاب اسلامی، کارنامه ناقصی از فعالیت‌های قرآنی کشور منتشر شده که مورد نقد و انتقاد بسیاری قرارگرفته است.

14. طرح‌های ملی و سراسری

در این حوزه می‌توان تنها به چند طرح اشاره کرد که با موفقیت و یا عدم موفقیت روبه‌رو بوده است؛ از جمله می‌توان به نهضت قرآن‌آموزی، برگزاری جشنواره‌های مختلف، انتخاب خادمان قرآن و تدوین طرح جامع قرآن کریم اشاره داشت.

15. نیروی انسانی

تأمین، تربیت، فعال‌سازی، علاقه‌مندی، پشتیبانی و... از موارد وضعیت نیروی انسانی قرآنی است که به آن بی‌توجهی و یا کم‌توجهی شده است و نیروهای جدید، کمتر پیش آمده و یا فرصت کمتری پیدا می‌کنند که به عرصه خدمات و اقدامات پا بگذارند. در این بخش به شدت دچارنقص و نگرانی هستیم.

بیشتر بخوانید: تدوین ساختار تولیت نظام تبلیغ و ترویج قرآن کشور

16. تولیدات محصولات قرآنی

جز در حوزه نشر که در وضعیت خوبی هستیم، در سایر حوزه‌ها وضعیت مطلوبی نداریم؛ مانند:
    1. تولیدات محصولات آموزشی، فرهنگی؛
    2. تولیدات فیلم و سریال و فعالیت‌های دین‌داری؛
    3. تولید تواشیح؛
    4. تولید CD‌ های آموزشی؛
    5. تولیدات هنری؛
    6. تولید مصاحف.

17. فعالیت‌های IT

خوش‌بختانه در حوزه‌های IT، رو به پیشرفت و در وضعیت خوبی هستیم.

18. اعتبارات

میزان بودجه‌بندی و بودجه‌ریزی در مقام بیان نسبتاً خوب به نظر می‌رسد، اما در واقع میزان نیاز چندین برابر است.

19. تبلیغات

در وضعیت نامطلوب قرار دارد که در حوصله این مقاله نمی‌گنجد.

20. فعالیت‌های هنری و جشنواره‌ها

کم‌ترین فعالیت‌ها را در مقام مقایسه داریم. سمفونی‌ها، سرودها، فیلم‌ها، تئاترها، انیمیشن‌ها، تیزرهای آموزشی و هم‌چنین جشنواره‌های مهم که کم‌ترین توجه به آن می‌شود و تنها ۱ تا ۲ جشنواره به صورت سالیانه و یا دوسالانه ویژه کودکان و نوجوانان برگزار شده که جنبه کشوری کمتری دارد.

21. تحقیقات و پژوهش

پایان‌نامه‌ها و پژوهش‌های علمی از قوام و قدرت متنی خوبی برخوردار بوده، اما همچنان ناکافی هستند. حوزه‌های فعالیت دولتی توجهی به این خدمات ندارند.

22. ابنیه

ساختمان‌های لازم مراکز، مؤسسات و سازمان‌ها عمدتاً برای این منظور تهیه و ساخته نشده است و بعضاً قدیمی و فاقد کیفیت مطلوب هستند و درخور شأن قرآن و فعالیت‌های قرآنی نمی‌باشند؛ برای مثال، کتاب‌خانه‌ها و قرائت‌خانه‌های قرآنی در شهر بزرگی چون تهران وجود ندارد و فقط یکی، دو شهر در کشور قدری به این مسئله پرداخته است.

23. دانشکده‌ها، دانشگاه‌ها و مدارس قرآنی

تعداد دانشکده‌های قرآنی در کشور از رشد نسبتاً خوبی برخوردار است، اما مدارس قرآنی بسیار بسیار محدود و دارای رکود در رشد و توسعه هستند. علی ایحال دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی محدود بوده و عمده مباحث این دانشگاه‌ها در حوزه‌های علوم قرآنی و مدارج علمی نیازمند بازنگری است.

24. موزه‌ها و مراکز مستندساز قرآنی

در کشور و در حوزه‌های فعالیت‌های موزه‌ای که خود دارای اعتبارات فرهنگی فراوان می‌باشند به شمار می‌رود، تعداد موزه‌های قرآنی و گنجینه‌های ارزشمند به تعداد انگشتان یک دست نیز نرسیده و معرفی خوبی نمی‌شوند. تنها موزه قرآنی استان مقدس حضرت علی‌ابن‌موسی‌الرضا(ع) در ایام نوروز و تابستان پذیرای بیش از 000/40 نفر زائر علاقه‌مند است.
موزه ملی قرآن، موزه آستان قدس رضوی، موزه مرحوم وزیری، موزه انجمن فرهنگ معاصر ایران، مجموعه نمایشگاهی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، موزه ملی ایران باستان، موزه شیراز، موزه اصفهان، موزه یزد، موزه نیشابور نیز از جمله، گنجینه‌های میهنی هستند.

25. شوراهای عالی و تصمیم‌ساز

شورای عالی قرآن صدا و سیما، شورای عالی قرآن زندان‌های کشور، شورای توسعه فرهنگ قرآنی شورای عالی انقلاب فرهنگی، شورای عالی قرآن نیروی انتظامی کشور، شورای عالی با کمیته اعزام قاریان، شورای عالی قرآن سازمان اوقاف و امور خیریه، شورای عالی کمیته قرآن دهه فجر و چندین شورای تخصصی و انجمن‌های علمی که بعضاً کارگشا و تأثیرگذار و تصمیم‌ساز هستند.

26. فعالیت‌های تخصصی فردی و گروهی

برخی مراکز نسبت به امور مهمی از جمله ترویج حفظ قرآن، تلفن گویای ۱۴۴، پاسخ به سؤالات قرآنی و فعالیت‌های فردی اساتید ارزشمندی چون استاد قرائتی، مؤسسه ترویج فرهنگ قرآنی، گروه‌های تواشیح و ابتهال، گروه تفسیر جوان، گروه علمی و تحقیقاتی قرآن، گروه اندیشمندان علمی و تاریخی و فرهنگ قرآن توجه دارند و به تنهایی کارهای بسیار بزرگی را پذیرفته، انجام می‌دهند.

27. رسانه‌ها

اخبار تخصصی رادیو، خبرگزاری قرآنی ایران (ایکنا)، خبرنگاران تخصصی در روزنامه‌های مختلف، مجلات و نشریات از جمله فعالیت‌های این حوزه می‌باشد که حقیقتاً موفق بوده و برای آن زحمات فراوانی می‌کشند.

28. سایت‌های قرآنی

خوش‌بختانه وضعیت فعالیت‌های قرآنی در سایت‌های داخلی کشور مناسب بوده و اکثر مراکز علمی و دانشگاهی سایت‌های اطلاع‌رسانی مناسب و در حد نیاز مخاطبان، تهیه و در اختیار قرار داده‌اند.

29. توجهات دولت‌های محترم به توسعه، ترویج و تبلیغ قرآن

بحمدالله دولت‌های خدمت‌گزار، قرآن و قرآنیان را مورد محبت قرار داده و در دیدارها، مصاحبه‌ها و مباحث اجرایی حمایت‌های دولت‌های خود را از مسائل قرآنی مطرح و در بسیاری از موارد حمایت کرده‌اند که البته انتظار و نیاز جوامع و مؤسسات قرآنی خیلی بیشتر از این می‌باشد (که اغلب محقق نشده است).

30. عنایات مقام معظم رهبری، منویات، مطالبات و دستورات معظم له

* عنایات مقام معظم رهبری در حوزه تشویق بی‌نهایت بوده و معظم له در تمام دیدارها، پیام‌ها و سخنرانی‌ها همواره به حمایت و پشتیبانی از حرکت‌های قرآنی پرداخته‌اند.
* منویات حضرت ایشان از جمله شکوفاترین، فراگیرترین، موشکافانه‌ترین و همراه با راهبردهای اجرایی می‌باشد.
* مطالبات مقام معظم رهبری از دولت‌ها و دستگاه‌ها، مسئولین و شخصیت‌های حقیقی به بیش از یکصد دستور حکومتی می‌رسد و همچنان پیشتاز است.
از جمله توانایی خواندن قرآن برای تمام آحاد جامعه، تجلیل از قهرمانان قرآنی، تأکید بر مفاهیم و حفظ قرآن، ورود قرآن به متن زندگی مردم و...

چالش‌ها، نقد و بررسی و پیشنهادهای راهبردی

در جمع‌بندی فعالیت‌های موجود و درحال توسعه ذکر چند نکته ضروری به نظر می‌رسد:
    1. برای توجه عمومی و خصوصی، تبلیغات ویژه صورت نمی‌گیرد و تنها تبلیغات و برنامه‌های ترویجی و سطحی و در جهت معرفی و تبلیغ و اطلاع‌رسانی یک برنامه خاص است.
مثال: هیچ‌گاه پلیس دستگاه خود را تبلیغ نمی‌کند، بلکه خدمات خود را تبلیغ می‌کند؛ ولی در فعالیت‌های تبلیغی ما بیشتر سازمان با دستگاه‌ها تبلیغ می‌شوند.
    2. تبلیغات ما کاربردی نیست و صرفاً پیام‌رسان موضوعات خاص است؛ برای مثال، پیشگیری از عدم توجه به قرآن در زندگی فردی و اجتماعی، اخلاق و اقتصاد.
    3. ما در تبلیغات تنها هستیم؛ مثلاً اگر مقرر شود کاری و یا خدماتی تبلیغ شود که حتما هم غیر انتفاعی است و فرهنگ توجه به قرآن را ترویج می‌کند، هزینه آن باید پرداخت شود.
مثال: پخش تیزرهای آموزش قرآن از صدا و سیما، اجاره سالن‌های سخن‌رانی، تبلیغات شهری و روزنامه‌ای و... .
    4. دست‌اندرکاران فعالیت‌های قرآنی با عنایت به وضعیت موجود، تمایلی برای انجام تبلیغات و ترویج صرف قرآنی ندارند.
مثال: قرآن کتاب زندگی است، قرآن شفابخش است، مهارت‌های زندگی با قرآن را امتحان کنید، آیا به فرزندانتان قرآن یاد داده‌اید؟ بیشتر قرآن بخوانید.
    5. تبلیغات و فعالیت‌هایی از این دست بی‌هدف، غیر هنری و غیر علمی است؛ زیرا:
* زمان و فصل نمی‌شناسد؛
* مخاطب‌محور نیست؛
* از بسیاری ابزارهای هنری البته در پاره‌ای از موارد به علت محدودیت‌های استفاده نمی‌شود؛ و تکراری است (هم در موضوع و هم در هدف) و بیشتر احساسی است؛
* از تکنیک‌های روان‌شناسی و جامعه‌شناسی کمتر بهره می‌گیرد؛
* به روز نبوده و بیشتر به یک دهه قبل برمی گردد.
    6. در انجام تبلیغات، بخش‌های اقتصادی و صنعتی سهمی ندارند و هیچ‌گاه دستگاهی سهم آنان را در برخورداری از فضای معنوی قرآنی معین نکرده است. صداقت، امانت، وجدان کاری، انضباط اجتماعی، تعهد، نظم، خدامحوری و... .
    7. تبلیغات ما بی‌برنامه و غیر مستمر و یک بُعدی است؛ مانند تلاوت قرآن، محراب، آسمان‌ها و زمین و... .
    8. در حوزه ترویج و تبلیغ قرآن، تنها تبلیغ صورت می‌گیرد و گاهی جلوی رشد بسیاری از افراد به صورت ناخودآگاه گرفته می‌شود.
مثال: بازیگری در سینما و تئاتر در هنرستان‌های هنری، دانشکده‌های هنری، تئاترهای خیابانی، جشنواره‌ها و ده‌ها بهانه و موضوعات دیگر ترویج می‌شود. مدل‌های مجلات، شخصیت پردازی‌ها و...، همه و همه مروج بازیگر و بازیگری هستند.
چه اقدامی برای ترویج یک قاری، حافظ، معلم قرآن، طراح طرح‌های قرآنی و... صورت می‌گیرد؟
«ان الله لایضیع أجر المحسنین»

پی نوشت:
[1]. پیش‌کسوت و صاحب‌نظر امور قرآنی
منبع: کتاب‌ گفتارها و نوشتارها؛ ارائه‌شده در همایش هم‌اندیشی نخبگان، فرهیختگان و پیش‌کسوتان قرآنی؛ وزارت فرهنگ و ارشاد، تابستان 1396.