فراتر از مرزها

چکیده
بسیاری از ایرانیان مهاجر، به تولید داستان‌هایی به سایر زبان‌ها، همت گماشته‌اند. نویسنده، این داستان‌ها را بر پایه‌ی زبان نگارش آنها تقسیم کرده و مختصری در باره‌ی درون‌مایه‌ی آنها نوشته است.

تعداد کلمات : 1458 کلمه / تخمین زمان مطالعه 7 کلمه

ادبیّات داستانی ایران، صرفاً به مرزهای جغرافیایی ایران یا نگارش به خط فارسی محدود نمی‌گردد. بسیاری از ایرانیان که به دلایل گوناگون خاک وطن را ترک گفته و مدت مدیدی را در خارج از کشور به سر برده‌اند، به تولید داستان‌هایی به سایر زبان‌ها، همت گماشته‌اند. تاریخ معاصر چنین تلاش‌هایی با امینه پاکروان (1890-1958م.)، اولین نویسنده‌ای که به فرآوردن اثری به غایت ادبی به زنان فرانسه پرداخت، آغاز می‌گردد. وی متولّد استانبول و تحصیلکرده‌ی اروپا بوده، چندین کتاب داستانی و بیوگرافی عمدتاً مربوط به عهد قاجاریه، تحریر کرده است. اولین رمان نامبرده سرنوشت ایرانیان (1)، نوشته شده به سال 1925 بود که آخرین چاپ آن در سال 1960 م. پس از وفاتش، منتشر گردید. رمان وی به نام شاهزاده‌ی بی‌فرجام (2) رمانی است احساسی و خاطره‌انگیز از سرگذشت اندوهبار شاهزاده‌ی یتیم قاجار، پسرعمّ محمد شاه که به طرزی زنده، زندگی در محیط دربار قاجار و دسایس موجود در آن را تشریح می‌کند. این اثر جایزه‌ی بزرگ ریوارو (3) را در سال 1951 م. از آنِ خود ساخت و تحسین منتقدین ادبی را برانگیخت. فریدون هویدا (متولّد 1924 م.) یکی دیگر از رمان‌نویسان، مقاله‌نویسان و منتقدین سینمایی ایرانی است که در حجمی گسترده به زبان فرانسه قلم می‌زند. وی اولین و مقبول‌ترین رمانش یعنی قرنطینه‌ای‌ها (4) را در سال 1962 م. منتشر ساخت. این کتاب در مورد زندگی سامی سالم (5) است: قهرمان روشنفکر و نوظهور مصری که در پاریس زندگی می‌کند. در مسیر مراودات پاریس- قاهره، این کتاب پیوندهای غامض دو فرهنگ را با ملاک قرار دادن نمادین این دو شهر، به نمایش درمی‌آورد. مصطفی فرزانه این کتاب را تحت عنوان قرنطینه (1966 م.) به فارسی برگردانید.

رمان‌های بعدی او، عبارت است از: فرودگاه (6) (1968 م.)، در سرزمینی بیگانه (7) (1968 م.) و لوزی (8) که مجموعه‌ای از داستان‌های علمی تخیلی، می‌باشد. رمان‌های وی بر خصلت‌های توأمان دو یا چند فرهنگ مختلف، صحّه گذارده، بر تشکیلات مدنی و مذهبی آنها، که وی معتقد است بیشتر مکمل همند تا ممزوج یکدیگر، تأکید می‌ورزند (9).

هرچند فرانسه اولین زبان خارجه‌ای بود که توسط ایرانیان به کار رفت اما تنها زبان موجود نبود. شمار نویسندگانی که انگلیسی را به عنوان زبان ارتباط خود برگزیده‌اند، به طور روزافزونی در حال فزونی بوده است. در این بین، فریدون اسفندیاری (متولّد 1931 م.)، اولین نویسنده‌ای بود که به تألیف داستان به زبان انگلیسی، همت گماشت. روز قربانی (10) (نیویورک، 1960 م.) رمانی است جهت‌دار از لحاظ سیاسی، در مورد یک ترور سیاسی-مذهبی که از سوی گروهی مذهبی در تهران سازماندهی شده بود. او دو رمان دیگر به نام‌های گدا (11) و کارت شناسایی (12) در نیویورک به چاپ رسانیده است.

در دو داستان شرح حال‌گونه (13) از شوشاگوپی (متولّد 1935 م.)، خواننده، بازیگر و داستان‌نویس ایرانی ساکن لندن، افسانه و حقیقت به نرمی مخلوط شده و تجربه و داستان در دو گروه متضاد، دسته‌بندی شده است. در اسبی با چشم‌بند (14) (لندن، 1988 م.) با رجعت به قوه‌ی تخیلش به درهم‌بافتن خاطرات کودکی و قصه‌های محل تولد خود یعنی تهران، و نیز شرایط اجتماعی-فرهنگی محیطی که در آن تولد یافته بود، می‌پردازد (15). در دومین رمان خود که ادامه همان اولی است به نام دختری در پاریس (16) (لندن، 1991 م.)، شهر پاریس جایگزین تهران شده و روشنفکران عصرِ پس از جنگ جهانی دوم، چون ژان‌پل سارتر، سیمون دو بووار و آلبرکامو، در ذهن و زندگی دختری جوان و ایرانی نفوذ می‌یابند؛ که در ضمن سفر به پاریس با لحظه‌ی سرنوشت‌ساز انتخابِ آنچه که در آینده، هویت وی را به عنوان یک فرد می‌سازد، مواجه می‌گردد. این دو رمان از بافت و زبانی شاعرانه، بهره می‌برند. (17) اختر نراقی، دیگر نویسنده و شاعر ایرانی است که مرز بین تخیل و واقعیت در قالب شرح حال نویسی و داستان در آثار او براحتی ادغام می‌گردد. خانه‌ی سبز بزرگ (18) (مونترال، 1944 م.)، مجموعه‌ای است از دوازده داستان کوتاه دنبال هم که سرفصل هر کدام به فصلی از زندگی دختر داستان نراقی، از کودکیش در ایران تا بلوغش در آلمان و سرانجام، ورودش به کانادا، اختصاص داده شده است. کل قصه در صیغه‌ی اول شخص مفرد تحریر شده و حول کشمکش قهرمان داستان به منظور وفق یافتن با زیستگاه جدید، کشور جدید و فرهنگ جدید، گشته و به طرق گوناگون به مضامینی درخصوص هویّت و شخصیت می‌پردازد. وی مجموعه شعری به نام میراث، منتخب اشعار (19) (مونترال، 1989م.) نیز منتشر ساخته است. ایران، مشخصه‌ی اصلی داستان‌های ناهید راچلین (متولّد 1946 م.) می‌باشد. در بیگانه (20) (نیویورک، 1978 م.)، او نگاهی ژرف به درونمایه‌ی رجعت به جایگاه کودکی به عنوان آزموده‌ای از جدایی و از خودبیگانگی، می‌افکند. مینو، قهرمان دومین تجربه‌ی داستانی راچلین به نام ازدواج با غریبه (21) (سان‌فرانسیسکو، 1983 م.) می‌باشد که دختری ادیب و رؤیایی است که در حسرت یک زندگی غیرمتعارف، می‌سوزد. این رمان با تکیه بر دیدگاه یک زن، درست در حول وحوش انقلاب 1979 م.، تدوین شده و با بهره گیری از تجارب و مشاهدات شخصی نویسنده از یک جامعه‌ی جابر، پربارتر گشته است. داستان بر شکست در وصلت و حفظ زندگی مشترک مینو و همسرش که منبعث از تنگناهای فراوان فرهنگی و خصوصیات فردی بوده، تمرکز دارد. (22) این نویسنده رمان دیگری به نام تمنّای دل (23) (سان‌فرانسیسکو، 1995 م.) و مجموعه داستان کوتاهی تحت عنوان حجاب‌ها (24) (سان‌فرانسیسکو، 1993 م.) نیز نوشته است.

حلقه‌ی کاسپین (بوستون، 1978 م.) نوشته‌ی دُن رفعت درخصوص جریانات سال‌های پس از جنگ جهانی دوم، تدوین شده است. داستان، بیان مهم‌ترین فراز و نشیب‌های افراد جورواجور از بستگان، دوستان و یارانِ تجاری است؛ که همچون نسلی هستند رو به زوال و جایگزین شونده در آینده، به روایت یک تحصیلکرده‌ی فرنگ به نام فیروز ممتاز. پاهای مار (نیویورک، 1984 م.) نوشته‌ی باری چوبین، یکی از نخستین تلاش‌های صورت گرفته از سوی داستان‌پردازان ایرانی برای داستان گونه کردن انقلاب 1979 م.، می‌باشد. این رمان قصه‌ای است پلیسی که در پاریس، ریویه‌را (25)، ایران، لندن و واشنگتن رخ داده و تلاش جاسوسی امریکایی را جهت به دست آوردن کاست‌های دزدیده شده‌ای که حاوی اطلاعات مخرّبی هستند، دنبال می‌کند.

منوچهر پروین، ساکن امریکا بوده، در آنجا مشغول تدریس می‌باشد. کتاب او گریه برای انقلابم (26) (کوستامِسا، کالیفرنیا، 1987 م.) رمانی است تاریخی و سیاسی با تأکید بر تحلیل مکاتب و منش سیاسی. ابن سینا و من (27) رمان دیگری است از پروین می‌باشد که روایت ادیسه‌ی دو دلداده است که در جست و جوی حکمت و حقیقت، از نیویورک تا همدان، از حال به گذشته، و از زمین به آسمان، سفر می‌کنند. واژه‌های فارسی در متن به همان شکل اصلی خود، بدون هرگونه ترجمه یا پانوشت، به کاررفته‌اند. نشانه‌های رئالیسم جادویی بر سراسر داستان، ساری است. قهرمان داستان- پیروز- همان شخصیت رمان قبلی می‌باشد. (28)

بهمن شعله‌ور که یک روانپزشک است، سفر شب را در ایران (1967 م.) (29) و نیز گمانه‌زنی (30) (فیلادلفیا، 1992 م.) را به زبان انگلیسی منتشر ساخت. این دومی در مورد حوادث سیاسی- اجتماعی موجود در کشور و مصایبی که برای زندگی قهرمان داستان، یعنی فرهنگ شادزاد و خانواده‌اش به دنبال دارد، می‌باشد. اساساً، رمان‌های شعله‌ور به تقابل دردسرآفرین فرهنگ‌های مختلف و سنّت‌ها، چنانچه در آثار سایر نویسندگان ایرانی مهاجر دیده می‌شود، نمی‌پردازد؛ بلکه، باید گفت با توصیف روشنگرانه‌ی قرن بیستم، به دنبال عدالت، آزادی و هویت می‌گردند. (31)حلقه‌ی کاسپین (بوستون، 1978 م.) نوشته‌ی دُن رفعت درخصوص جریانات سال‌های پس از جنگ جهانی دوم، تدوین شده است. داستان، بیان مهم‌ترین فراز و نشیب‌های افراد جورواجور از بستگان، دوستان و یارانِ تجاری است؛ که همچون نسلی هستند رو به زوال و جایگزین شونده در آینده، به روایت یک تحصیلکرده‌ی فرنگ به نام فیروز ممتاز. پاهای مار (نیویورک، 1984 م.) نوشته‌ی باری چوبین، یکی از نخستین تلاش‌های صورت گرفته از سوی داستان‌پردازان ایرانی برای داستان گونه کردن انقلاب 1979 م.، می‌باشد. این رمان قصه‌ای است پلیسی که در پاریس، ریویه‌را (25)، ایران، لندن و واشنگتن رخ داده و تلاش جاسوسی امریکایی را جهت به دست آوردن کاست‌های دزدیده شده‌ای که حاوی اطلاعات مخرّبی هستند، دنبال می‌کند.

م. ت. شریف (متولّد 1964 م.) چندین داستان کوتاه موفق به زبان انگلیسی تألیف کرده، از آن جمله دردسرهای چاشنی‌گیر (1997 م.، در صداهای دیگر) و شکایت دوبل (1996 م.، دربررسی ادبی). اثری از وی به نام نامه‌نویس (1987 م.، Agni) به خاطر سادگی و ساختار افسانه‌وارش (32) جزو «بهترین داستان‌های کوتاه امریکا در سال 1989 م.» (33) (نیویورک، 1990 م.) قرار گرفت. حاجی، قهرمان داستان در خلال انقلاب 1979 م.، دستگیر شده و به ناروا به جرم جاسوسی و مخفی داشتن عکس‌های برهنه‌ی زنان از «مجلات غربی متهم می‌گردد؛ که به نوعی یادآور کافکا و سنّت حکایت‌های طنزآمیز شرقی می‌باشد» (34). مجید امینی و مسعود فرزان نیز دو نویسنده‌ای هستند که به زبان انگلیسی می‌نویسند و موضوع تبعید در آثار آنها، «شرایطی خاس و استثنایی»، تعریف شده است.



ترجمه‌ی فارسی اثر فرزان به نام بلیط هواپیما (35) (نیویورک، 1969 م.) در سال 1970 م. در ایران به چاپ رسید. مجید امینی، داستان‌هایی به نام رؤیاهای یک پسر بومی (36) (1987 م.)، پلنگ غرّان (37) (1989 م.) و غروب آوارگان (38) (1995 م.) نوشت و همگی را در کانوگا پارک کالیفرنیا منتشر ساخت.

کتاب سلطان جهالت (39) نوشته‌ی منوچهر ایرانی (نام مستعار) را نیز در اینجا باید متذکر شد که رمانی است فارسی و چاپ‌نشده که اولین بار ترجمه‌ی انگلیسی آن به همت عباس میلانی، آن را به خوانندگان معرفی نمود (واشنگتن دی سی 1990 م.) (40). این اثر گزارشی است استثنایی از انقلاب 1979 م. بر پایه‌ی اقتباسی از گنبد کبود در هفت پیکر نظامی (q.v).
قادر عبدالله در هلند دو کتاب به نام‌های عقابها (41) (1993 م.) و دختران و چریک‌ها (42) (1995 م.) منتشر کرد. کتاب‌های کسی دیگر (43) و Verngzenis van Woorden (ویدیا، 1997 م.) نوشته‌ی ناصر فاخته نیز از جمله مهم‌ترین آثار نویسندگان ایرانی به زبان آلمانی محسوب می‌گردند.