نوروز در محاصره (قسمت دوم)

بازتاب مضامین نوروزی در متن تاریخ گیتی‌‌گشا

چکیده:
مطالعه و پژوهش در بخش‌های مرتبط متن نشان از آن دارد که، اهمیت رزم‌آوری و جو ناآرام مملو از اختلافات داخلی متن را نیز متأثر نموده و روح رزمی حاکم در متنی بزمی و بهارانه رسوخ نموده است. بهره‌گیری از الفاظ نظامی.

تعداد کلمات: 1090 کلمه / تخمین زمان مطالعه: 5 دقیقه

نویسنده: سمانه کاکاوند

علی‌رغم گره خوردن سال 1163 ه.ق با شروع حکومت کریم‌خان در تاریخ زندیان (1209-1163 ه.ق)، موسوی نامی از سال 1165ه.ق به توصیف نوروز در مکتوبش پرداخته است.

او سرفصل مطلب مورد نظر را با عنوان «در بیان وقایع سال فرخنده فال سیچقان [سیچقان] ئیل مطابق یکهزار و صد و شصت و پنج هجری» شروع نموده است. صفحات آغازین مربوط به بخش‌های شرح نوروز و بهار ساختاری مشابه دارد. نامی با توصیف مضامین بهاری و تشبیهات و استعارات سنگین شروع نموده است. سپس با ذکر محل برگزاری جشن از رسوم و آئین یاد کرده و شرح واقعه و رویداد تاریخی را ادامه می‌دهد. نگارنده با هدف مطالعه مضامین نوروزی تنها به صفحات مرتبط اکتفاء نموده است. عناصر طبیعی، اسامی گاه‌شماری، رسم‌ها و آئین‌ها مهم‌ترین مضامین نوروزی موجود در متن تاریخ گیتی‌گشاست که در ذیل مشروح آن آمده است:
گل‌ها؛ گیاهان و درختان
موسوی نامی با به کارگیری اسامی گل‌هایی مانند: "نسترن، سنبل، سوری، یاسمین؛ نسترن؛ شقایق، ارغوان و لاله و..." و درختانی هم‌چون "سرو، صنوبر، صرصر، عرعر، شمشاد و چنار و..." و یا واژگانی مانند " بستان، ازهار، ریاحین، شاخسار، نفوس نباتی، گلشن، چمن، باغ، گلزار، و بوستان و ..." به زیبایی و طراوت بهاری اشاره داشته و با واژگانی این‌چنینی فضای نوروزی به متن نوشتاری بخشیده است.

اما بیشتر تشبیهات او علاوه بر جنبه زیبایی‌بخشی و تلطیف متن در قالب نوشتاری ادبی، در بستر و دایره واژگان نظامی صورت پذیرفته است. تشبیه زمستان و بهار به دو سپاه و لشکر و یا شباهت‌سازی فروردین به سپهدار پیروز و....
مطالعه و پژوهش در بخش‌های مرتبط متن نشان از آن دارد که، اهمیت رزم‌آوری و جو ناآرام مملو از اختلافات داخلی متن را نیز متأثر نموده و روح رزمی حاکم در متنی بزمی و بهارانه رسوخ نموده است. بهره‌گیری از الفاظ نظامی مانند: "سپهدار، لشکر، سوار، لشکرآرا، جهان‌آرا، سردار سپاه، بهادر، فرمانفرما، جهانبان، دلاور، سرهنگ، خدیو، قهرمان، جنود، فرمانبر، خدیو، سرخیل، جوشن، امرای لشکر، افواج و روسای کشور و ... "در تمامی متون نوروزی تاریخ گیتی‌گشا گواهی بر این مدعاست. «... پای در پای حصون حصین حمل نهاده، سپاه بهمن که در دارالسلطنه چمن قشلاق نموده بودند بار مسافرت بستند و نام‌آوران قواید نامیه... بر مسند حکمرانی نشستند و سرداری که با لشکر گراند برف... از شوکت سپهدار بهادر در بهار شکست یافته روی به دارالمرز هزیمت نهاده و فرمانفرمای سپاه ربیع...» (نامی، 1390، 88)

بیشتر بخوانید: انسان شناسی در ایران

مطالعه و پژوهش در بخش‌های مرتبط متن نشان از آن دارد که، اهمیت رزم‌آوری و جو ناآرام مملو از اختلافات داخلی متن را نیز متأثر نموده و روح رزمی حاکم در متنی بزمی و بهارانه رسوخ نموده است. بهره‌گیری از الفاظ نظامی مانند: "سپهدار، لشکر، سوار، لشکرآرا، جهان‌آرا، سردار سپاه، بهادر، فرمانفرما، جهانبان، دلاور، سرهنگ، خدیو، قهرمان، جنود، فرمانبر، خدیو، سرخیل، جوشن، امرای لشکر، افواج و روسای کشور و ... "در تمامی متون نوروزی تاریخ گیتی‌گشا گواهی بر این مدعاست. «... پای در پای حصون حصین حمل نهاده، سپاه بهمن که در دارالسلطنه چمن قشلاق نموده بودند بار مسافرت بستند و نام‌آوران قواید نامیه... بر مسند حکمرانی نشستند و سرداری که با لشکر گراند برف... از شوکت سپهدار بهادر در بهار شکست یافته روی به دارالمرز هزیمت نهاده و فرمانفرمای سپاه ربیع...» (نامی، 1390، 88) ماه‌ها، فصل‌ها و سال‌ها
گروهی دیگر از واژگان به کار رفته در متن و زیرمجموعه‌ای از مجموعه نوروزی در "تاریخ گیتی‌گشا" را اسامی ماه‌ها، فصل‌ها و سال‌ها تشکیل می‌دهند. مؤلف گاهی نام ماه‌ها را خورشیدی و در جایی دیگر بر اساس تقویم هجری و یا رومی/ بابلی نامگذاری نموده است/" حمل" از ماه‌های تقویم هجری را معادل فروردین آورده و در بخش‌های دیگر متن فروردین، اردیبهشت، دی، بهمن و اسفندار را از میان گاهنامه خورشیدی انتخاب نموده است. از میان ماه‌های رومی/ بابلی نام دو ماه "آذار" و "نیسان" به چشم می‌خورد. این قاعده در مورد نان فصل‌ها هم صدق می‌نماید. در بخشی از نام‌های ایرانی مانند "بهار" و "زمستان" بهره برده و در قسمتی دیگر اسامی عربی همانند "ربیع" و "خریف" به کار رفته است. اسامی سال‌ها از سال 1165 ه.ق تا 1169 ه.ق در دایره واژگان گاه‌شمار ترمی مغولی می‌گنجند. (جدول 1) گاه‌شماری بر مبنای سال‌های دوازده حیوانی است. یک گاه‌شمار مغولی- ترکی بود که هر دو صورت مغولی و ترکی آن مدت‌ها در ایران معمول بود. (بلوکباشی، 1380، 73).

جدول 1. نحوه نام‌گذاری سال‌ها در متن تاریخ گیتی‌گشا از 1165 ه.ق تا 1169 ه.ق
ترسیم: نگارنده

سال (هجری/ قمری)	عنوان/ نحوه نام گذاری	معادل مفهومی
1165	سیچقان/ سیچقان ئیل	سال موش
1166	اودئیل	سال گاو
1167	بال بارس/ پارس ئیل	سال پلنگ
1168	توشقال/ توسقان ئیل	سال خرگوش
1169	لوی/ لوئی ئیل	سال نهنگ

توضیح: ئیل در ترکی به معنی سال است.

از سال 1170 ه.ق این رویه تغییر یافته و اسامی سال‌ها به شرح جدول 2 آورده شده است.
جدول 2. نحوه نام‌گذاری سال‌ها در متن تاریخ گیتی‌گشا از 1170هـ.ق تا 1180 هـ.ق
ترسیم: نگارنده

سال (هجری/ قمری)	عنوان/ نحوه نام گذاری
1170	سال خجسته فال سنه 1170
1171	سال میمنت منوال 1171
1172	سال میمون 1172/ سال فرخنده فال مطابق 1172
1173	ذکر رسیدن بهار و نوروز گیتی افروز سال هزار و صد و هفتاد و سه هجری
1174و1175	سنوات هزار و صد و هفتاد و چهار و پنج به لطف خالق سرای سپنج
1176	بیان ظهور نوروز سلطانی و گوهرریزی سیماب نیسانی در سال هزار و صد و هفتاد و شش هجری
1177	سال فرخنده فال هزار و صد و هفتاد و هفت هجری و چگونگی آن سعادت سال
1178 و1179	سنوات مبارکات هزار و صد و هفتاد و هفت و هشت هجری
1180	سال فرخ فال هزار و صد و هشتاد و رسیدن بهار بهجت آثار به امر آفریدگار کون و فساد

توضیح: از سال 1180 تا 1193 ه.ق مصادف با سال فوت کریم خان زند دیگر عناوین سال ها خیلی شفاف و مشهود نیست و تنها سال 1189 ه.ق این‌گونه آمده است که "ذکر ظهور بهار فیض آثار و هنگام خضارت باغ و گلزار"

بررسی و مطالعه نام سال‌ها از 1170 ه.ق تا 1180 ه.ق نشان می‌دهد از سال 1173 ه.ق موسوی نامی سال‌ها را به حروف نوشته است: "سال هزار و صد و هفتاد و سه هجری" این شیوه تا سال 1180 ه.ق ادامه داشته است.

به طور کلی مضامین نوروزی موجود در متن تاریخ گیتی‌گشا در (جدول 3) جمع‌بندی شده و نتیجه این که گل‌ها و گیاهان و درختان بیشترین سهم از این مجموعه را به خود اختصاص داده‌اند.

جدول 3. مضامین نوروزی موجود در متن تاریخ گیتی‌گشا به تفکیک موضوعی

ترسیم: نگارنده

گل، گیاه و درخت	ماه و فصل	ستارگان و سیارات و...	پرندگان نوروزی	سایرعناصر طبیعی
چمن، گلشن، باغ، نفوس نباتی، گلستان، گلزار، شاخسار، نسترن، سنبل، سوری، گلبن، نهال، ریاحین، یاسمین، سرو، نسرین، صنوبر، شقایق، شمشاد، بوستان،عرعر، ارغوان، سبزه، ازهار، چنار، بستان، لاله، برگ و عبهر	حمل، اسفندار، فروردین، اردیبهشت، دی، بهمن، آذار و نیسان	کیوان، زمین، انجم، آفتاب، اختر، مهر، سحاب، سپهر و آسمان	هزار، طایران سرودخوان، عندلیب، بلبل، قمری، زاغ، چکاوک و سار	نسیم، برف، باران، باد نوروز، کوه، دشت، کوهسار، صحرا، راغ، هامون، بیابان، قلل، شط، ساحل، جویبار، ثلوج، امطار، ریاح و جبال

ادامه دارد ..

منبع:
مردم شناسی نوروز، (مجموعه مقالات همایش ملی نوروز، میراث صلح)، علیرضا حسن زاده ، مهدی حشمتیان تهران: پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، چاپ کهن نوبنت اول 1394

بیشتر بخوانید:
آداب و رسوم نوروز
رویکردهای امروزی جامعه شناسی
نوروز از نگاه شریعت