بازی‌های نوروزی (قسمت اول)

بازی‌ها و ورزش‌های نوروزی یکی از حوزه‌های مهم فرهنگ و آیین نوروز میباشد

چکیده:
مردم‌شناسی ورزش یکی از زیرشاخه‌های مهم دانش مردم‌شناسی است که به بررسی ابعاد فرهنگی و تاریخی ورزش در جوامع مختلف می‌پردازد و از جمله موضوعات آن، مطالعه رابطه بازی، ورزش و آیین است. یکی از حوزه‌های مهم فرهنگ و آیین نوروز، بازی‌ها و ورزش‌های نوروزی است. در این مقاله تلاش خواهد شد، تا بازی‌ها و ورزش‌های نوروزی در نقاط مختلف ایران معرفی شوند.

تعداد کلمات: 1944 کلمه / تخمین زمان مطالعه: 10 دقیقه

نویسندگان: بهمن رحیمی ، سمیه زارع ، مریم محمد کریمی

تخم‌مرغ بازی در چند نقطه ایران
تخم‌مرغ بازی در نقاط مختلف ایران، نام‌های گوناگونی دارد و به شکل‌های مختلف بازی می‌شود:
تخم‌مرغ بازی (Toxme morq bâzy ):
یکی از مراسم عید که از سه روز قبل از عید آغاز می‌شد، تخم‌مرغ بازی بود. بر سر هر کوی و برزن و در هر خانه بین خرد و کلان، بازی تخم‌مرغ رواج داشت و بانوان نیز در آن شرکت می‌جستند. تخم‌مرغ ها را سفت می‌پختند و بر پوستشان با رنگ‌های جالب نقش و نگار می‌زدند. بعضی از رندها، برای تأمین موفقیت، تخم‌مرغ‌هایی تعبیه می‌کردند که آنها را زاج جوش می‌نامیدند. بدین معنی که ته تخم‌مرغ را با سنجاق سوراخ کرده، محتوی آن را می‌مکیدند؛ سپس پوست تهی را از ماده‌ای انباشته می‌ساختند که پس از اندک زمانی سخت و محکم می‌شد و در نتیجه تخم‌مرغ در برابر ضربه‌ها مقاومت می‌کرد و صاحبش پیوسته برنده می‌شد. از این رو بازیکنان وارد، پیش از آغاز بازی تخم‌مرغ‌ها را مورد آزمایش قرار می‌دادند تا اگر در آنها این حیله به کار رفته باشد، کشف گردد. بانوان نیز از هر طبقه که بودند، بین خود به این بازی می‌پرداختند و در ایام عید چون به دید و بازدید می‌رفتند، دستمال محتوی تخم‌مرغ‌های خود را همراه می‌بردند. ناگفته نماند که آن زمانی بهای یک تخم‌مرغ یک شاهی و ارزش یک تخم‌مرغ پخته و رنگ کرده دو شاهی بود (معیرالممالک، 1342).

نومورتا اویناماخ (numurtâ oynâmâx):
این بازی بیشتر در روزهای ایام نوروز صورت می‌گرفت که حال و هوای تخم‌مرغ عیدی گرفتن و اوقات فراغت بیشتری در آن وجود داشت. در این بازی افراد، دو به دو مقابل هم قرار می‌گیرند و بازی شروع می‌شود. ابتدا دو بازیکن، دو عدد تخم‌مرغ را برای آغاز در دست می‌گیرند و سختی و محکمی آنها را با دندان امتحان می‌کنند. سپس هر کدام تخم‌مرغ خویش را برداشته و یکی از آنان به دیگری می‌گوید، تو برو، منظور آنکه تحم مرغ را هر اندازه که صلاح می‌دانی از دستت بیرون بگذار و طرف مقابل (فرد دوم) با تخم‌مرغی که در دست دارد، به تخم‌مرغ دیگر زده و در صورت شکستن تخم‌مرغ را از فرد اول می‌گیرد. در غیر این صورت بالعکس یعنی اینکه فرد اول تخم‌مرغ فرد دوم را می‌گیرد و مجدداً با داشتن تخم‌مرغ‌های دیگر بازی به همین ترتیب ادامه می‌یابد (رحیمی، 1385).
گردوبازی انگشتی (angošti gerdu bâzi):
وسیله بازی: گردو، تعداد بازیکنان: گروهی، جنس بازیکنان: پسرانه، سن: نوجوان، زمان بازی: نوروز، مکان: میدانچه و فضای باز، نوع بازی: حرکتی، فوائد بازی: سرگرمی، مراحل بازی: هر کس 1 یا2 گردو به صورت خطی می‌کارد. بازیکنان پشت خطی در فاصله یک یا دو متری می‌نشینند و گردو را میان انگشت سبابه و انگشت بزرگ قرار می‌دهند و با انگشت سبابه دست دیگر، دست انگشت بزرگتر را کشیده و رها می‌کنند که باعث می‌شود گردو به سمت جلو حرکت و پرتاپ شود، اگر به گردوهای کاشته شده خورد برای او می‌شود، اگر نخورد نوبت نفر بعدی است، (رحیمی، 1385).
مرغانه یا مرغنه وازی (morqâne vâzi):
مرغنه در گویش گیلانی به تخم‌مرغ می‌گویند. در ایام نوروز یکی از سرگرمی‌های کودکان بازی با تخم‌مرغ بود. هر کس با تخم‌مرغ‌هایی که داشت به جنگ تخم‌مرغ‌های دیگران می‌رفت و هر کدام که شکسته می‌شد، بازنده می‌بایست تخم‌مرغش را به طرف پیروز بدهد. تخم‌مرغ را بین دو انگشت شصت و اشاره می‌گرفتند، به طوری که یک قسمت کوچکی از سر تا ته تخم‌مرغ آشکار بوده و طرف مقابل می‌بایست با تخم‌مرغ خودش ضربه‌ای به تخم‌مرغ دیگری می‌زد. هر کدام که می‌شکست بازنده محسوب می‌شد. قسمت نوک تیز تخم‌مرغ «سر» و قسمت پهن تخم‌مرغ را «ته» می‌گفتند. گاهی بازی سر و گاهی ته به ته و همچنین سر به ته یا ته به سر هم انجام می‌شد. بازیکنان ابتدا با ضربه زدن ته و سر تخم‌مرغ‌ها به دندان‌های جلویی خود و شنیدن صدای زیر و بم آنها استقامت تخم‌مرغ‌های یکدیگر را محک زده، از سلامت تخم‌مرغ‌ها مطمئن می‌شدند. گاهی ضربه‌ها به گونه‌ای بود که نگهداری تخم‌مرغ امکان‌پذیر نبود و در چنین حالتی صاحب تخم‌مرغ آن را همان‌جا می‌خوردند. بعد از پایان بازی، بازیکنان به خانه شخصی که بیشترین تخم‌مرغ را برده بود می‌رفتند و تخم‌مرغ‌ها را نیمرو درست کرده با هم می‌خوردند (قلی پور، 1381).

هیلکه شکانه (hilka šekâne):
یکی از بازی‌ها و سرگرمی‌های مردان و پسران جوان در عید نوروز، هیلکه شکانه یا تخم‌مرغ شکستن است که معمولاً از اواخر زمستان، یعنی 10 الی 15 روز مانده به عید نوروز شروع می‌شود و تا پایان عید ادامه دارد. این بازی به این ترتیب است که یک نفر، تخم‌مرغی را از قسمت سر آن، که محکم‌تر است، به طرف بالا در دست می‌گیرد و دیگری با سر تخم‌مرغ انتخابی خود روی تخم‌مرغ او می‌زند. تخم‌مرغ هر کس شکسته شود، دیگری صاحب آن می‌شود (کیوان، 1390).

انواع روش‌های گردوبازی در چند نقطه از ایران
گردوبازی (gerdu bâzi):
وسیله بازی، گردو، تعداد بازیکنان: گروهی، جنس بازیکنان: پسرانه، سن: نوجوانان، زمان بازی: نوروز، مکان: میدانچه و فضای باز، در این بازی هر نفر با بیش از دو گردوبازی می‌کند. بدین ترتیب که بر روی زمین خط کوتاهی رسم می‌کنند و بر روی خط مقداری حاک نرم می‌ریزند تا در موقع چیدن گردوها، به راحتی بر روی خط قرار بگیرند. هر شخصی گردوهای خود را در مکان مشخص شده می‌چینند.
گردویی را که جهت زدن در نظر می‌گیرند، درشت‌تر و بزرگ‌تر انتخاب می‌کنند که درچاشم و خطیرکوه به ان شق لا q lâyšâ و در درجزین به آن مهره mohre می‌گویند.

بیشتر بخوانید: آداب و رسوم نوروز

بعد از کاشتن گردوها تقریباً از ده متری آنها را نشانه می‌گیرند. اگر گردوها بر اثر برخورد به بیرون از خط منتقل شوند شخص زننده، آنها را برمی‌دارد، حال اگر تمام بازیکنان موفق به نشانه گرفتن گردوها نشوند، شق لای آنها به آن طرف گردوها خواهد افتاد، بر این اساس مجدداً از هر جایی که شق لای هر کس باشد، آن طرف شروع به نشانه گرفتن می‌کنند.

در این صورت، اولین نفر زننده کسی خواهد بود که شق لای آن دورترین فاصله را نسبت به گردوهای کاشته شده داشته باشد، که در چاشم به آن پیش می‌گویند و به دومین نفر دوپیش می‌گیرند و حال اگر بعد از یک دور کامل بازی، تعداد دو گردوی روی هم قرار گرفته در زمین ماندند به آن دوک می‌گویند. در این حالت بازی از سر شروع می‌شود و اگر پیش از دوک مانده باشد، مجدداً از آن طرف بازی ادامه پیدا می‌کند. در شهمیزاد و ده صوفیان به گردوهای کاشته شده کاشت و گردویی که به وسیله آن گردوهای کاشت را نشانه می‌گیرند توره (tureh) می‌گویند. این بازی به جز بیابانک در تمام مناطق بررسی شده انجام می‌گیرد که در سمنان یوزبازی ترنگ (tereng) و مهدی شهر و. در جزین به آن یوزبازی (yuz bâzi) و در شهمیرزاد و ده صوفیان، خوزکه (xuzkey) یا خضربازی و همچنین در چاشم و خطیرکوه آغوزکا می‌گویند (جباریان و رحیمی، 1386).

گردوبازی انگشتی (angošti gerdu bâzi):
وسیله بازی: گردو، تعداد بازیکنان: گروهی، جنس بازیکنان: پسرانه، سن: نوجوان، زمان بازی: نوروز، مکان: میدانچه و فضای باز، نوع بازی: حرکتی، فوائد بازی: سرگرمی، مراحل بازی: هر کس 1 یا2 گردو به صورت خطی می‌کارد. بازیکنان پشت خطی در فاصله یک یا دو متری می‌نشینند و گردو را میان انگشت سبابه و انگشت بزرگ قرار می‌دهند و با انگشت سبابه دست دیگر، دست انگشت بزرگتر را کشیده و رها می‌کنند که باعث می‌شود گردو به سمت جلو حرکت و پرتاپ شود، اگر به گردوهای کاشته شده خورد برای او می‌شود، اگر نخورد نوبت نفر بعدی است، (رحیمی، 1385).

گردوبازی ردیفی یا خطی (gerdu bâzi radifi ya xâti):
وسیله بازی: گردو، جنس: پسران، سن: نوجوانان، زمان: نوروز، مکان: کوچه و صحرا، نوع بازی: حرکتی، سن: نوجوانان، در گردو بازی دو، سه و یا چهار نفر بازی می‌کنند (که البته باید گفت این بازی دو نفره نیز اجرا می‌شود). گردوبازها هر کدام یک یا دو عدد گردو را در محلی به صورت ردیفی، داخل خطی مستطیل شکل قرار می‌دهند و از فاصله‌ای چند متری نفر به نفر با گردو آنها را نشانه می‌روند. هر کدام که توانست با گردو و یک یا چند گردوی ردیف شده را مورد اصابت قرار دهد و هر گردویی به بیرون خط رفت، آن را برمی‌دارد و بازی ادامه پیدا می‌کند تا همه گردوها به بیرون خط برود. (رحیمی، 1385).

گردوبازی (gerdu bâzi) آنا مالا (anâ mâlâ):
جنس بازیکنان:» پسرانه، وسایل بازی: گردو، تعداد بازیکنان: هر چه بیشتر بهتر، ابتدا فردی را به عنوان مالا انتخاب می‌کنند و سایر بازیکنان نیز گردو خود را در جلو می‌چینند، مالا دستش را پشت برده و مقداری گردو به صورت جفت یا تک در دستش قرار داده، سپس از بازیکنان می‌پرسد جفت است یا تک، هر کدام حدس می‌زنند، هر کس حدسش نادرست باشد به همان تعداد گردو دو دست مالا را به مالا می‌دهد و هر کس نیز درست گفته باشد به بازی ادامه می‌دهد و این بار باید مالا همان مقدار گردو را به وی پس بدهد (فلسفی میاب و همکاران، 1381: 28).

گردی کان بازی (gerdy kan bâz):
تعداد بازیکنان: هر تعداد می‌توانستند بازی کنند، وسایل بازی: چند عدد گردو، سن: 15 تا 25 ساله، در روی زمین دایره‌ای رسم نموده و به دو گروه چهار نفری تقسیم می‌شوند. یک گروه، در یک طرف دایره و گروه دیگر در آن طرف دایره می‌ایستند، از دایره رسم شده تا قرار گرفتن بازیکنان باید 2 متر باشد و در وسط دایره یک خط عمود رسم کرده و گردوها را روی آن خط می‌چینند و قبل از شروع بازی، شیر و خط رسم می‌اندازند. هر گروهی که شیر می‌آورد، باید بازی را شروع کند و یک سنگ شبیه ماله در دست می‌گیرد و از فاصله دو متری، گردوها را مورد هدف قرار می‌دهد و سنگ را پرتاب می‌کند. اگر سنگ به گردوها اصابت کرد، و باعث جابه‌جایی آنها شد و آنها را به بیرون از دایره انداخت، آن شخص برنده بازی است و پاداش برنده این هست که یکبار دیگر اجازه انداختن سنگ به گردوها را دارد. ولی شخصی که نتوانست با سنگ گردوها را بزند، آن شخص سوخته و باید سنگ را در اختیار شخص دیگری قرار دهد. بازی به همین ترتیب گفته شده، ادامه می‌یابد تا شخصی که برنده می‌شد همه گردوها را مال خود می‌کرد (وجدانی و همکاران، 1385).

الک و دولک (alak dolak):
محل بازی: میدانگاه و فضای باز محله، زمان بازی: ایام نوروز و اوقات فراغت، جنس و سن: نوجوانان تا میانسال، وسایل بازی: دو قطعه چوب، فردی یا گروهی: دو نفر تا گروهی، وسایل این بازی دو قطعه چوب کوچک به اندازه تقریبی 15 تا 20 سانتی متر و یک چوب دستی 50 تا 70 سانتی است. این یک بازی دو نفره است.
بازی بدین صورت است که محلی را انتخاب می‌کنند و دو سنگ در فاصله‌ای معین در دو نقطه مقابل هم قرار می‌دهند. سپس دو قطعه چوب یکی بلند به نام الک و دیگری کوتاه به نام دولک تهیه می‌کنند. یگ گروه براساس قرعه‌کشی در کنار سنگ‌ها و گروه دیگر در پایین و در نقطه مقابل گروه بالا قرار می‌گیرند. شروع بازی بدین صورت است که دولک را بر روی سنگ می‌گذارند و با ضربه الک آن را به طرف گروه پایین می‌فرستد، اگر گروه پایین توانست دولک را در هوا بگیرد، در این صورت گروه بالا باخته و جای خود را به گروه پایین می‌دهد،ولی اگر نتوانستند دولک درا بگیرند، دولک را به طرف چوب سنگ پرتاب می‌کنند تا به سنگ بخورد. اگر دولک به سنگ خورد، فرد بازی کننده باخته و بازی کن دیگر از گروه بالا بازی را شروع می‌کند، اگر زننده دولک توانست دولک را از سنگ دور کند، فاصله دور شدن دولک از سنگ را به وسیله الک شمارش می‌کنند. بدین‌ترتیب بازی ادامه پیدا می‌کند تا شمارشی را که قبل از بازی تعیین کرده. از یک گروه به دست بیاورند. در نتیجه اگر گروهی بتواند زودتر شمارش مورد نظر را به دست آورد برنده اعلام می‌شود و گروه بازنده باید فرد یا افراد گروه را به دوش بگیرند و به آنها سواری بدهند (حکیمی، 1392).

ادامه دارد..

منبع:
مردم شناسی نوروز، (مجموعه مقالات همایش ملی نوروز، میراث صلح)، علیرضا حسن زاده ، مهدی حشمتیان تهران: پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، چاپ کهن نوبنت اول 1394

بیشتر بخوانید:
تأملی در نوروز
انسان شناسی در ایران
نوروز در کتب فقهى و استدلالى‏